Full text of "Odem ve-aeh"

See other formats

1909 16600 1921 8 


6 /0 צאאגמ1ז 


- 106 10 65671164ז2 
0זא080 עס ציזזפאמטזאט 
על 
אזשזפאזהזא זק בקזן 


= 
26 
2 
=ק 3 
בנ 
1 
אב 
בי 
בֶם 
8 
ש ס 
0 
8 8 
=ק 
אס 


ר ר 
אע 


בי 


שָׁדרם וחוה 


נאָר אייל דיך, אייל! 
עס שטעקט זיך שוין א האַנט אַרױס 
דיך אָפּצופליקן ! 


זילבער-נלעסל, טייכל-מיין ! 

װאָס טאַנצסטו אין אוונט-נלאַנץ אַלײן... 

זינג נאָר, קליננ נאָר, און דערצייל 

אַלֶע סודות, װאָס דו האָסט -- 

נאָר נעשווינר ! 

עס נייט דער ווינט, 

ער אָטעמט קעלט, ער הויכט מיט פראָסט 
ער װעט דיך דערשטיקן ! 


פאַרזיי וויפי? נאָלד דו האָסט, 
שטערנדל-ריין, שטערנדל-פיין, 
אין נאָלדענעם האַרץ ! 

נאָר היט דיך, היט, 

א װאָלקן ציט, 

נרימינ-שװאַרץ 

און שליננט דיך איין--- 

און א סוף פון אַלֶע נליקן ! 


5 


נאַכט, א הוילער בוים אין פעלר, 

איינואַם, שטום און בלינד! 

און א קלאָנ-ליד אויף דער וועלט 
בלאָזט אויף אים דער ווינט! 

און אויפ'ן בוים א שװאַרצע קראָ, 
זיצט און ?אַכט, 

און דאָס אַלץ זאַפּט אין זיך איין 
די גראָע נאַכט ! 


209 י. ל. פרץ 


און דו, שטיל-באַהאַלטענע פלאַנץ, 
פלאַנץ אָן נאָמען, 
פלאַנץ אָן קראַפט, 
נאַקעט און נאָל,.. 


וועמען טויג דיין נאַנץ באַמיען, 
נאָך װאָס ציען 

פון דער ערד אַרױס דעם זאַפט 
און פאַרשפּרײיטן זאָמען ? 


8 


אין דער בלאָער שטילער הויך, 

פון ליבעס-קװואַל און לעבנס-קװאַל 
ציטערט בלייך 

א הימליש אויג -- 

און עס ציטערט, און עס שוועבט, 

און עס פליסט, און שפּינט, און וועבט 

פון האַרץ אַרױס א נאָלדענער שטראַל -- -- 
מען האָט דערפון א סך ? 

פון דעם אַלעם װעט נישט זיין --- 

אויף א הייזו? -- ניט א שטיין ! 

און קיין שינדל אויף א דאַך ! 

פאַר דעם, װאָס װאַנדערט אין דער פרעמרד, 
אָפּנעמאַטערט, נאַקעט און נאָל! 

און קיין פאָדים אויף א העמר. 

אויף תכריכים נישט צו מאָל! 

און קיין קערנד? אויף ברויט, 

פּיין אַרבעס-שויט ! 


4 


ציטער, זיסע פלאַנצן-שויס ! 
פלאַם און פלאַטער, ווילדע רויז! 


אָדם והוה 201 


טרויער 


1 


זיסע נאַכטיגאַל, נאָך װאָס ? 

נאָך װאָס זינגסטו ? 

וועמען קלינגסטו 

פון קליינעם האַרץ אַרױס, װאָס גליט, 
דיין ליבעס-ליד, דיין לעבנס-ליר ?--- 
נאָך װאָס ? 

פאַר וועמען ניסטו דיינע טרעלן ? ' 
פאַר'ן נידרינדשטומען נראָז, 

פאַר די נוסס'דינע בלעטער, 

טויבע מענטשן, שטאָלצע נעטער ? 
וועמען שענקסטו דיינע פּער?, 

דיינע טרעלן 9 


.2 


און דו, װאַסער, נאָך װאָס קוועלן ? 
וועמען ניצט דיין ווילדער טאַנץ 
אין אָװונט-גלאַנץ, 

איבער שטיין און ביין ? 


נאָך װאָס נעקן ‏ 

נאָך װאָס וועקן ?4 

נאָך װאָס רוישן, איבערשרעקן 
װאַלד און טאָל 

און דאָס מידע נראָן ? 


300 | י. ל. פּרץ 


און צום לעצטן מאָל... 
ניב מיר דיין האַנט, 
דיין ווייסע שמאָלע האַנט... 


דו רויטלסט זיך ? 

איך זע נישט, קינר, 

פילן פיל איך עס... 
און---װאָס קלאַפּט אַזױ ? 
שלאָנט אַ זיינער וואו ? 
פּיקט א פויגעלע אָן שטיינ ? 
אָדער דיין האַרץ שלאַנט ? 
אָרער -- ט יינ ס? 


1 


אין שאָטן פון אַלטן הויז, 

שטייט אן אַלטע באַנק... 

איך זיץ, זי --- לעבן מיר. 

איר ווייס קלייד בליצט מיר פאַר די אויגן. 
דער הייסער מאָן אין די שװואַרצע האָר... 
און, װוי פון ווייטע, ווייטע וועלטן, 

איר שטימע קלינגט : 

---,איך װועל שוין לאַנג נישט לעבן..." 

און אויף מיין האַנט טריפט 

א טרער נאָך א טרער... 


זייט געזונט! 

טרוימען רוֹפְט מען נישט צוריק... 

און פאַרהילכט א טאָן, 

קען ער נישט איבערקליננען... 

צוויי מאָל פליט דער זעלבער שאָטן נישט אַדורך !... 


שָׂדם והוה 


באַהאַלטן... 
טס.., 

יעדעס אָרים גרעזל האָט זיין שלאָפּנעטראַנק באַקומען -. 
זיין טראָפּן טוֹי... 


אין פאַרחלומ'ט זילבער-נרוי 
טריפט די לבנה שטיל 
איר ליכט אַרײן... 


אויף פייכטע, שטילע אָוונט-פלינל 
שווימען די זכרונות אָן : 
קינדער-טעג, 

נעפּלדינע קינדער-שאָטן. 


610 


ביזט אַליין ? 

אין דער פינצטער אַליין ? 
איך האָב עס נעוואוסט, 
און דעריבער געקומען. 


צינר נישט אָן קיין ליכט... 
ניין, ניין ָ 

זע מיך נישט, און נלויב, 
אַז איך בין דער זעלבער--- 
װאָס אַמאָל... 


נישט נערונצלט איז דער שטערן, 
גראָ---איז קיין איינצינער האָר... 
און דאָס האַרץ איז װי א מאָ?--- 


זיי דו אויך אַזוֹי... 

דו ביזט אַזױ ?4 װאָס, ניין ? 
דאָ, 

וואו מיר זיינען אַמאָל געזעסן, 


208 י. ל. פרץ 


הער, איננעלע, 

שטעל דיך, אֶרִים איננעלע 

פון אחשורוש שפּיל! 

נאַ דיר, נאַ, א צענערל, 

טרעט מיר נאָר דיין מאַסקע אֶפּ 
מיט דער רויטער נאָז... 


--- דאָפ בין איך, מלכה'לע, 
שרעק זיך נישט... 

נענען דיך נאָר, 

זע, װוי נוט איך שפּיל... 


עס מישן זיך די שאָטן דורך... 
אַך, װי שטיל דער עולם טרעט, 
וי נייסטערהאַפט עס קלינגט : 
צדקה תציל ממות... 


וויין נישט, קינד... 
זע, איך װועל דיר טאַטע זיין, 
מאַמע זיין... 


9 


שטי? האָט דורכנעשוועבט די נאַכט, 
און שוועבנדינ, 
א פענצטער נאָך א פענצטער פאַרלאָשן... 


א פאַר'חלומ'ט זילבער-גרוי 
שוועבט, קוים-קוים הערעוורינ, 
איבער'ן סקווער... 

אין די צווייגן 

האָבן די מידע פוינעלעך 

די קעפּלעך אונטער די פלינל 


אָדם וחוה 297 


אַטלאַס, זייד, שפּאָנ? נייע קליידער -- -- 
בענדער, העל-פאַרביג-גלוסטינע בענדער 
איבער ווייבעד-קעפּ! 

פון אונטער ברעמען, שפּראָצן, שפּריצן 
בליקן שטראַלנדינ-פרישע... 


רויטע פֿאָנען טראָגן פרייד-נגערויטלטע קינדער--- 
היינט איז --- שמחת תורה ! 


ביי מיר, אין פאַרבאָרגענעם 

היילינן ווינקל, אין האַרץ, 

אין קינדערישן קדשי-קדשים, 

בליט דאָס הייליגע נליק 

מיט הייליגן וויי-רויך לייכט פאַרנעפּלט... 


כ'זע! 

צעפּלאָסן נאָלָד, א שטראָם צעפלאָסן נאָלך 
| זיינען אירע לאָקן -- -- 

פאַר אירע בליקן בלייכן זיך די פלאַמען 

פון פאַקעל און הבדלות -- 

וי א פלאַמענדיגער מאָן אין פעלד 

איבער אַלע זאַנגען שיסט 

מיין ליב אַרױס, 

איבער אַלע קעפּ! 


ע, ניין, כלי-זמר, שפּילן, 

עטװאָס װאַקלט זיך דער עולם--- 
פּוריםישפּילער, שטעלצן-נייער, 
אַלערלײי שלח-מנות טרעגער 
ווימלען רעכטס און לינקס. 


296 י. ל. פרץ 


די רוישנדינע שװאַלבן-שאַר, 

װאָס שלאָנט זיך גאַנצע טעג 

אין די אַלטע, גרין-פאַרגאָלדטע שויבן-שטיקער, 

און פּלאָנטעט זיך אין רעגנבויגן-פאַרביגן שפּינװעבס, 
רוען אין די נעסטן, 

אייננעהילט אין שאָטן... 

די שול איז מיט מתים פאַרנומען, 

מיט מתים פון מיין צייט און נעשלעכט... 


5 


אין דער שטילער נאַכט 
ניי איך איינער אַלֵיין 
אויפ'ן א8לטן מאַרק אַרום. 


ניין, נישט אַלין ! 

עס גייט מיין גאַנץ געשלעכט... 
שאָטן רירן מיך אָן, 

ווישנדיג זיך אָן מיינע קליידער 
פון פאָרנט און פון הינטן, 

און פון יעדער זייט. 


עס גייט מיט מיר מיין גאַנץ נעשלעבט... 

און אַלְץ, װאָס עס האָט איבערנעלעבט 
פלאַטערט און שוועבט 

אַרום אין דער לופט, וי שאָטן 

פון לאַנג איינגעפאַלענע מויערן, 

װאָס האָבן זיך פאַרבלאָנקעט און פאַרוויקלט 
און ציטערן אויסער דער צייט... 


אן עולם נייט... 

א נרויסער, פריילעכער עולם : 

בענדעד, העל-פאַרבינ-לוסטינע קליידער -- -- 
גלאַנצנדינע קליידער טראָגן זיי, די מענער, 


אָדם והוה 


דאָ בין איך, מאַמע, 

צוריק דיין קינר, 

דיין ריין, אומשולדיג, נלויבינ קינר--- 
כ'ווי? פאַרגעסן די נאַנצע צייט 

פון אָפּנעריסנקײיט פון דיר--- 


אונטער דיין טיר 

האָב איך זי נעלאָון... 

אין דיין שויס, מאַמע, װויל איך אַלְץ פאַרנעסן : 
די בלומען, װאָס האָבן פאַרבליט, 

די דערנער, װאָס האָבן געשטאָכן... 

די שלאַכטן, וואו איך האָב נעזינט 

און די וואונדן, װאָס בלוטינן, בלוטיגן... 


ניין, 

עס טוט נאָר נישט, נאָר נישט וויי... 

אויף מיין קאָפּ ליגט דיין האַנט, און ער טוט נישט וויי... 
ניין, ער איז נישט נראָ... 

קרייז? מיר רי לאָקן, מאַמע... 

שװאַרצע לאָקן האָב איך, זעסט ? 

און די רויטע בעקלעך בליען, 

און וי קליין איך בין, 

און וי ריין מיין שטימע סלינגט--- 

א זילבערינלעקל, װאָס ? 


4 


נעשלאָסן אויפ'ן אַלטן, מעכטיגן שלאָס, 

איז דער געשמידטער אייזן-טויער פון שול. 

אויף געבלענדטע, האַלב-קיילעכדיג גרויסע שפּאַקולי 
קוקט זי מיט א שווערן אומעט 

אין דער נאַכט אַרײן. 

פאַרשטומט די קינדער-פרייד, 


204 י. ל. פרץ 


צוריק אין דער אַלטער היים 
4 


קענסטו דאָס אָרט, וואו חלומות בליען, וי רויזן, 
וואו די שטערן טריפן ספודות אַרײן אין דער נאַכט ; 
וואו העלע געזיכטער מיט שטראַלנדינע אוינן 
שפּינען ליבלעכע נעצן אַרום דער נשמה, 

אַרום האַרץ ? 


וואו דער טאָנ-גערויש ווערט אייננעזאַפּט מיט פרייר, 
און לִיב און באקאָנט איז יעדע מויער, יעדער שטיין, 
און יעדער שאָטן, װאָס בוינט זיך אַרױס 

צווישן טאָג און נאַכט פון יעדעס שפּאַלט 

דערציילט זיס-שוידערהאַפטע זאַכן 

אַזױ ליב ? 


דאָס איז די היים, 
די אַלטע היים, 


.2 


אומשולדיג-שטיל-היימישע נאַכט, 
כ'וויל מיך ואַשן ריין 

אין דיינע שטיל-ציטערדינע װעלן; 
אין דיין שטי?-ציטערינער זילבער-נעץ, 
היל מיך איין. 

כ'ווי? צוריק זיי! דיין אַמאָליג קינד 
דיין אַמאָלִיג ריין-גלויביג קינד -- 
דערציי? עפּעס, דערצייל... 


אָדם והוה 208 


ווי? זי טיט אים צוזאַמען וואוינען אין פּאַלאַץ און שלאָפן אין נאָל- 
דענעם נעט ? און זי האָט געענטפערט: יאָ. 

און אין חופּה-טאָג איז ביי דער אָרימער סעודה, דער , מיט די 
אוינן אַרוף" צווישן די אָרימע לייט געזעסן און געגעסן און מיט 
שלעכטע בראָנפֿן זיך אָנגע'שכור'ט... און ביינאַכט, אַז מען האָט 
דאָס פּאָר פאלק לענן געפירט, איז ער אנטלאָפן אין װאַלד אַריין 
און--האָט זיך אויפ'ן ערשטן בעסטן בוים,.--אויפנעהאננען... 


292 ל פהץ 


דערפאַר---מען האָט מיך אויסגעלאַכט. מיד און הונגערינ בין איר 
צו א שפּייזיגעוועלב? געקומען, און האָב פאַר'ן נאַנצן שניר? לבנה- 
פּערל א קליין שטיקל קעז נעבעטן, האָט מען מיך, װי א ווילר- 
משונענע, אַרוסגעטריבן".--- 

און די מאַרמאָרנע האַנט װאַרפט אים די פּער? צו די פיס און 
ציט זיך צוריק און פאַרװאַרפט די טיר, און הייזעריג דרייט זיך 
איבער דער שליס? אין שלאָס... 


נאָר אַנדערש איז צונענאַנגען מיט'ן צווייטן, מיט דעם פון , די 
אוֹינן אַראָפּ". 

ער האָט נעקליבן און נעקליבן: טענ, חדשים, יאָרן... 

א קורצע צייט אַרום, אַז ער האָט שוין א פולע קאַמער שטיק- 
לעך און אַלטװאַרג געהאַט, האָט עס א נייער פאַר קליין-נעלט אָפַ- 
נעקויפט, דער , קלויבער" האָט דאָס נעלט אין א שפּאָר-קאַסע נע- 
לענט און ווייטער נעקליבן און ווייטער פאַרקויפט... אַמאָל האָט 
זיך אים אויך א כשר'ע מציאה נעטראָפן... אַז מען זוכט, נגעפינט 
מען; גאָט העלפט... פון נאָרנישט מיט גאָרנישט ווערט עפּעס, 
פון עפּעס און עפּעס --- א דרייער און וי נעזאָגט, דאָס גרעסטע 
פאַרמענגן באַשטײט פון דרייער. איז ער טאַקע צו א פאַרמענן נע- 
קומען, צו כבוד אויך. אֶנפאַנגס האָט מען זיך פון אים אָפּנע- 
רוסקט: א מענטש זוכט אין דער בלאָטע !... דערנאָך נוטינ צע- 
שמייכל?ט... שפּעטער --- ערנסט באַטראַכט, און נאָר דערנאָך, אַז 
ער איז שוין רייך נגעװאָרן, באַוואונדערט און פאַר א מוסטער נע- 
שטעלט |... 

און אַז ער איז שוין רייך געװאָרן, האָט ער זיך א פּאַלאַץ נע- 
קויפט ביי'ן א שררה'ס א געליבטער, אַלט נאָר נרויסאַרטיג מעבל 
אָפּנעהאַנדלט און דאָס פּאַלאַצל אויסנעצירט ; אין דער שענסטער 
שטוב האָט ער א נאָלדן בעט, מיט אַטלאַס און סאַמעטן בעטנע- 
װאַנט נעשטעלט און האָט פון פּאַלאַץ דעם נאָלדענעם שליסל גע- 
נומען און אין צו דער בת-מלכה נענאַנגען און נעפרענט זי, צי 


שָדם והות 201 


פון הימ? ?" וואונדערט זיך די בת-מלכה און שפּריננט אַראָפּ 
פון בעט און שליסט אויף די טיר און עפנט א שמאָלע שפּאַרע, און 
שטעקט אַרױס די ווייסע מאַרמאָרנע האַנט נאָך דער מתנה. 

און אַזן דער יונגערמאַן דערמאָנט נאָך אַמאָל זיין באדינג, הייסט 
זי אים קומען פאַרנאַכט אַז די זון וועט אונטערניין נאָך א תשובה... 

איז ער, דער ליבהאָבער מיט די אוינן אַרױף, דערפרייט נע- 
װאָרן און איז זינגענדיג און אונטערטאַנצנדינ פון שטאָט אַרױס, 
צום פעלד, צום טייך, צום װאַלד. אין די אוינגן--די ווייסע מאַר- 
מאָרנע האַנט, אין אויער -- דאָס זיסע קול.. ער לויפט. די 
זאַנגען אין פעלד, דאַכט זיך אים, ווינטשן אים גליק, דאָס טייכל 
רוישט:; מזל-טוב! סזל-טוב! די בוימער שאָקלען צו מיט די 
קעפּ: יאָ, יאָ, עס קומט דיר, דוֹ לבנה-פריינט ! און די פוינל, די 
באַזינגען אים שוין די כלה... 

נישט נענעסן און נישט נעטרונקען, איז ער אַזױי, זינגענדיג 
און טאַנצנדינ, אַרומנעלאָפּ; הינטער דער שטאָט. נאָר אָט לאָזט 
זיך די פלאַמענדינע זון אַראָפּ, ווייכע קילע שאָטן לענן זיך איבער 
טייך און פעלד, די בוימער-שטאַמען נילדטן זיך, א שטיל ווינטל 
צעלאָזט די פלינ?ל און עפּעס אן אויסטערלישער פוינל קלאַפּט מיט'ן 
שנאָב? אין בוים אַרײין, און רופט : צייט ! צייט! און ער לויפט 
אין שטאָט אַרײן נאָך א תשובה... 

ער קלאַפּט נאָכאַמאָל אין בת-מלכה'ס טיר, נאָר שוין זיכערטר. 

--- ער איז דאָרט ? -- פרענט די בת-מלכה שאַרף און אום- 
נעדולריג. 

-- איך, דער װאָס האָט דיר פון דער לבנה'ס פּער? געבראַכט 
--נאָך א תשובה בין איך נעקומען.. 

און עס הערן זיך לייכטע טריט, און אויף א שמאָלער שפּאַרע 
עפנט זיך נאָכאַמאָל די טיר, און װי אין דער פרי שטעקט זיך אן 
אַלעבאַסטער-האַנט, נאָר שוין נישט קיין נאַקעטע, אַרױס.. 

-- , איך האָב דיינע פּערל צו אַלע נאָלדשמידן געטראָגן--- 
קיינער וויל זיי אין האַנט אַריין נישט נעמען : נישט קויפן, נישט 
טוישן... עפּעס פרעמדע שטיינדלעך, זאָגן זיי, נאָר דאָ אָן א ווערט, 
איך בין אין א שניט-קראָם נעלאָפן, נעװאָלט כאָטש א ציצן קליירל 


290 5 פרץ 


ווען איר נעמט אייך צום לייענען, ווערט איר סאַמע רוחניות, סאַמע 
נשמה, און אייער מיטנעפי? איז אודאי אויף דער זייט פון דעם 
סיט די אוינן אַרויף", לאָז איך איבער, אויף א וויילע, דעם , מיט 
די אוינן אַראָפּ" און על אייך פריער דערציילן, װוי אַזױ עס אין 
גענאַנגען דעם פון , די אוינן אַרוֹיף"... 

ער קוקט אין הימל אַרײן, און ער האָט אַזױ לאַנג געקוקט און 
נעקוקט, און געקלאָגט זיך אַזױ האַרצינ אויף זיין מזל, און אַזױ 
רירנדי: דערציילט פון זיין אָרים לעבן און רייכער ליבע ; ער האָט 
אַזױ פיל שיינע און האַרצינע ווערטער נעהאַט פאַר זיין איינזאַמ- 
קייט, בענקשאַפט און דעם פלאַם, װאָס ברענט אים אין האַרצן,--- 
ביז די נוטע שטערנדלעך מיט די קינדערש-ריינע הערצעלעך האָבן 
אויף אים א רחמנות באַקומען, און נעמיט זיך פאַר אים ביי דער 
קאַלטער לבנה! -- נישט איין שטערנדל, האָט נעזאָנט, אַן עס 
גייט אויס פאַר צער ! -- אַזױ לאַנג, אַזױ ברייט ביז די לבנה האָט 
אויך אויף אים רחמנות באַקומען, און איינמאָל אין א שיינעם העלן 
ענדע נאַכט, עס האָט נאָר װאָס נעלאָזט אָנהויבן נראָען דער טאָנ, 
האָט זי אויף אים א לייטזעלינ אוינ נעװאָרפן און אין דאַך-שטיבל 
אַרין, דורכ'ן קליינעם פענצטער, אויף א לאַנגער זילבערנער שטראַל 
--נישט מער און נישט ווענינער, נאָר א שנירל פבנה"-פּערל דער- 
לאַנגט ! 

דער אָרים-בחור ווערט שיר נישט משונע פֿאַר פרייד, און כאַפּט 
תיכף ומיד, און לויפט צו דער בת-מלכה און קלאַפּט אָן אין טיר. 

--- ווער איז דאָרט 4 -- הערט זיך דער בת-מלכה'ס זיס קול, 
נאָר א ביס? פאַרשלאָפן און דערשראָקן --- ווער װעקט עס מיך 
פון שלאָף 4 ווער האָט מיר מיינע שיינע טויבן, די נעפלינלטע 
חלומות פאַריאָגט }--- 

-- איך ! איך! -- ענטפערט ער מיט א פאַרציטערט קוֹל, -- 
בת מלכה! איך האָב דיר א הימלישע מתנה געבראַכט, אַזױנע, 
װאָס קיין שררה שענקט זיין ווייב, און אפילו זיין נעליבטער נישט, 
װאָס יענע האָבן אין זייערע אוצרות נישט, װאָס די וועלט, די נאַנצע 
וועלט פאַרמאָנט נישט, און איך האָב פון הימל באַקומען און איך 
פאַרלאַנג דיין ליבע דערפאַר... 


אָדם והוה 289 


דער , מיט די אוינן אַרויף" איז געווען א ראָמאַנטישע נאַטור : 
ער האָט זיין נליק נישט נעװאָלט אויפהויבן פון מיסט אין נאַס. ער 
האָט זיין נליק אין הימ? נגעזוכט ; דערהויפּט -- אין אויסגעשטע- 
רענטע, לייטזעליג-פאַרחלומ'טע נעכט... 

און נאַנצע נעכט האָט ער אונטער דער שטאָט, און װאַלד, אין 
פעלד, צי ביים טייכ? פאַרברענגט אָדער אָפּנעשטאַנען ביים קליינעם 
פענצטער? אין דאַך-שטיב? ביי זיך, און אַלץ מיט די אוינן אין 
דער הויך, אַלְץ צום הימ? אַרױף, צו דער בלאָער הויך, צו לבנה 
און שטערן. מיט האַרצינ-פייכטע אוינן האָט ער זיך פאַר זיי אויף 
זיין מזל נעקלאָגט, מיט ציטערדינע ליפּן פון זיין ליבע דערציילט 
און אַלץ אין איינעם געבעטן זיך : שענקט מיר, הימלשע לייט, פון 
אייערע נוטע זאַכן עפּעס ריינס און נוטס פאַר א מתנה פאַר דער 
שיינער בת-מלבה ; זאָל איך נושא חן זיין אין אירע אוינן, זאָל זיך 
איר האַרץ ווענדן צו מיר, זאָל זי מיר איר ליבע שענקען, ווארום 
אַניט, װאָס איז מיין לעבן ווערט ? 

דער ערשטער אָבער, דער , מיט די אוינן אַראָפּ", האָט אַנדערש 
נעטאָן ! ער וייסט, אַז עס װאַלגערן זיך אַרום אוֹיף דער ערד 
אַלערלײ אַװעקגעװאָרפענע און פאַרלוירענע זאַכן. מען װאַרפט 
אַרױיס פון א הויז א שטיקל אַלטװאַרג ; עס נליטשט זיך אויס פון 
א האַנט א צו-גלאַטער גראָשן ; א פערד פאַרלירט אַמאָל א פּאָדקאָ- 
װע; עס װואַלגערן זיך אויסנעקרימטע נעגל, עס טרעפן זיך אַמאָל 
אויך כשר'ע מציאות --- און אַז מען האָט נעדולד און א גוט אויג, 
און מען קלויבט לאַנג, קאָן מען צו עפּעס קומען : פון נאָר נישט 
| מיט נאָרנישט ווערט עפּעס, פון עפּעס און עפּעס --- א פּאֶר גראָשן; 
און די נרעסטע פאַרמעגנס באַשטײען אויך נאָר פון גראָשן, --- און 
ביי'ן א פאַרמענן ווערן בת-מלכה'ס הערצער ווייך װי א װאַקס... 

הויבט ער אָן זוכן אין נאַס.., 

דאָס זיינען געוועזן די צוויי אופנים פון די צוויי ליבהאָבער... 

און פון וועלכן זאָל איך אייך דערציילן פריער? אין נאַס, 
אין נעשעפט, ווען איר זוכט שידוכים פאַר אייערע טעכטער, זענט 
איר, געוויס, פּראַקטישע מענטשן, איז דער , מיט די אויגן אַראָפּ" 
װאָלט אייך מער אינטערעסירט ; צװישן טאָג און נאַכט אָבער, 


288 ארק 


לבנהיפּערל און אַלטװאַרג 


אַמאָל איז נגעווען א , בת-מלכה"... 

איך װויל אייך אָבער נישט נאַרן; עס איז קיין עכטע בת- 
מלכה נישט געווען... 

דער פאָטער, אויב ער איז זיכער, איז א פאַר'מרה-שחורה'טער 
שוסטער נעווען, די מוטער -- א מאַרק-אידענע, װאָס האָט ליב 
געהאַט דעם ביטערן טראָפּן... נאָר אוינן האָט זי געהאַט פון א 
בת-מלכה, מען האָט זיך טועה געוועזן... 

און פאַרליבט אין די אוינן האָבן זיך צוויי אָרימע יוננע לייט, 
זיי האָבן זי פאַר א ווירקלעכע בת-מלכה נעהאַלטן, און ביירע, 
כאָטש יעדערער באַזונדער, האָבן געזאָגט: , זי, אָדער---א שטריק 
אויפ'ן האַלז", די איינענע ווערטער, כאָטש איינער האָט פון צווייטן 
נישט נעוואוסט, זיי האָבן זי נאָר אפשר נישט נעקענט. 

און ביידע, כאָטש יעדערער באַזונדער, האָבן זיך באַשלאָסן 
די בת-מלכה צו באַקומען. 

נאָר וי אַזױ ?ָ 

מען נייט דאָך נישט צו קיין בת-מלכה --- בפרט, וי זיי האָבן 
נעמיינט, צו אן אמת'ער, מיט ליידינע הענט, האָבן זיי ביידע אָנ- 
נעהויבן צו זוכן מיטלען, מיט װאָס נושא-חן צו זיין אין אירע 
אוינן. 

און ביידע האָבן נעזוכט, נאָר יעדערער אויף זיין אופן : 

איינער האָט אָננעהויבן אַרומנײן גאַנצע טענ מיט די אוינן 
אַראָפּ, דער צווייטער נאַנצע נעכט---מיט די אוינן אַרױיף. 


אָדם והוה 284 


-- א אידישע טאָכטער, --- לערנט זי די יתומות, --- מוז זיין 
ריין, װי א קריסטאָל, וי א ריינקייט. 

דערהערט ער אָבער א גערודער פון יענעם חדר, כאַפּט עס אים 
אָן און ואַרפט אים אַהין, זי זיצט שוין אינגאַנצן אויף זיין שויס, 
נעמט אַרום מיט ווייסע נאַקעטע הענט זיין רויטן האַלז, און מויל 
נענענט זיך צו מויל, ליפּן --- צו ליפּן, אַן עס קלינגט... פּאַקט עס 
אים, װוי א שנעון, לויפט ער צוריק, דערהערט ער שוין אויפ'ן וועג 
איר זיס-קלינגענדיג קו? פון דער שפּיג?-שטוב אַרױס: 

-- א אידישע טאָכטער דאַרף זיין שטיל, װי א טויב, און ריין, 
װוי א שפּינל אָן א הויך... פאַרדרייט זיך שוין דעם אָרימען צמח 
אין קאָפּ, פאַלט ער, א שװייס-באַנאָסענער, אויף דעם שטול און 
פאַרנעסט זיך איננאַנצן... 

און אַז די שעה פון יחוד איז אַריבער, כאַפּט ער זיך פון זיך 
אַליין אויף. דער פּריץ נייט אַרױס פון פאָדער-הויז, ער זעט נאָך 
זיין רויטן קאַרק אין טיר. װי ער פאַרשװוינדט, דערמאָנט ער זיך 
אַלץ, װוי? אויפשפּרינגען, קומט אָבער זיין ווייב, זיס און צניעות"- 
דיג-שטראַלנדיג, פון שפּינ?-שטוב אַרױס, נייט צו אים שטיל צו, 
לענט די האַנט אויף זיין שטערן און זאָגט אים : 

-- אין זכות פון פּדיון שבוים ! 

ענטפערט ער איר : 

-- אין זכות װאָס דו לערנסט די יתומות... 

ער האָט פאַרשטאַנען אַז דאָס איז געווען א סיעתא דשמיא-- 
אויפ'ן יצר'הרע'דיגן פּריץ א פאַרבלענדעניש.--- 


286 אע וו 


הויבט אים אויף וי א קינד און זעצט אים לעבן זיך, און ניט א 
זעץ דעם שמייסער אין די פּלייצעס אַרײן: פאָר! און די אָפּנע- 
קילטע פערד רייסן אויס מיטאַמאָל און מען פאַרשװוינדט אין א 
שטויב פון שניי, נלייך שדים װאָלטן נעפלויגן... 


געקומען, לאָזט צמח דעם פּריץ אַרײין אין א באַזונדער חדר 
אַריין, און נייט איבער'ן קאָרידאָר צום ווייב'ס חדר, שטייט די טיר 
אָפן, שטייט דאָס ווייב זיינס צווישן יתומות און רעדט מיט זי 
האַרצינע דיבורים און לערנט זיי. רופט ער זי אַרױס און דערציילט 
מיט גרויס געוויין און האַרץ-װײיטאָג, װאָס עס איז געשען, און 
ווייזט איר אָן אויפ'ן חדר, וואו דער פּריץ װאַרט אויף איר. און 
איידער ער הערט איר תשובה, ווערט אים, נישט פאַר אייך געדאַכט, 
נישט נוט, פאַלט ער אַנידער אויף א שטול? און בלייבט חלשות... 
און אַז ער כאַפּט זיך אויף, פאַרשטייט ער נישט, װאָס דאָ איז נע- 
שען, װאָכ ער זיצט אין פאָדער-הויז אויף א שטול און איז אַזױ 
מאַט און באַנאָסן מיט שווייס. עפנט ער אוינן און אויערן, דער- 
הערט ער דעם פּריץ'ס קול פון א שטוב. דערמאָנט ער זיך אַלְץ 
מיטאַמאָל, שפּרינגט אויף, לויפט צו צו דער טיר, די טיר איז פאַר- 
מאַכט; בוינט ער זיך איין, קוקט דורכ'ן לאָך פון שליסל?, זעט ער, 
וי זי זיצט אויף דער סאָפּע, ער לעבן איר אויף א פאָטער-שטול, 
אויפ'ן טיש --- כבוד, און ער האַלט אירע הענט אין זיינע הענט, 
און אָט נעמט ער אירע הענט צו זיין מויל, --- כאַפּט צמח'ן אָן א 
שרעק, הויבט ער אָן לויפן איבער'ן פאָדער-הויז, לויפט ער פאַרביי 
דער שטוב, וואו די מיידלעך זיצן, די טיר איז אָפן, זעט ער נאָר, 
אַז זיין ווייב זיצט צװוישן די מיידלעך און לערנט זיי, און איר פּנים 
שטראַלט מיט חכמה און צניעות --- װאָס אין? א פאַרבלענדע- 
ניש? לויפט ער צוריק צום לֿאָךְ פון שליסל אין יענעם חדר, זיצט 
זי שוין איבערגעבוינן צום פּריץ, איר קאָפּ אויף זיין אַקס?, און 
ער נעמט זִי אַרום און בוינט צו די יצר-הרע-פאַר'שכור'טע אוינן 
צו'ן איר בלאַס פּנים, די װאָנצן צו די ליפּן, כאַפּט צמח'ן ווייטער 
אָן א נרויל, לויפט ער צו יענער שטוב, זיין ווייב איז פאָרט צווישן 
די מיידלעך, ער זעט זי באַשײנפּערלעך, און ער הערט איר קול 
און טרינקט מיט דאָרשט אירע קלונע רייר : 


אָדם חוה 289 


דער אַרענדאַר האָט קיין ראַטע נישט באַצאָלט! פאַלט ער אַרײן 
צום פּריץ --- אַריין לאָזט מען אים, ער איז דאָך צמח, האָט עסקים 
מיט'ן פּריץ --- לאַנג ברייען װוי? ער נישט, דער אַרענדאַר מיט'ן 
בני בית קאָנען דערוויי?ל געפרוירן ווערן אין תפיסה, דער פראָסט 
קנאַקט, פאַרשמירטע שויבן ! פרעגט ער נאָר יאַסני פּאַניע, וויפיל 
קומט פון אַרענדאַר ? 

שמייכלט דער פּריץ פון אונטער די װאָנצן און שלעכטע פייער- 
לעך שלעננלען זיך אים אין די אױינאַנעס: עס קומט אים ביים 
אַרענדאַר נאָר נישט.. פאַר א חוב װאָלט ער אים אין תפיסה 
אַרײנגעװאָרפן ?} אנטפאַלט ביי צמח'ן דאָס האַרץ. פרענט ער: 
יאַסני פֿאַניע, ער האָט דיך באַלייריגט, א שלעכט װאָרט נעזאָגט ? 

--- װאָלט ער שוין לאַנג געהאנגען ! 

--- נאָרנישט,.---זאָנט דער פּריץ. --- נאָר איך ווייס,---זאָגט ער, 
--אַז איר האָט א גרויסע תורה מיט תרי'ג מצות און אַלע קאָנט 
איר נישט מקיים זיין, נעמט זיך יעדער איד צו איין מצוה, צו זיין 
מצוה פאַר וועלכער ער איז זיך מקריב, און מען האָט מיר דערציילט, 
אַז דו האָסט אויף דיר גענומען פּדיון שבוים און דו האָסט א ווייב 
א יפהיפיה, אן אמת'ע יפת-תואַר, שענער וי אַלע פּריצות, ווי? איך 
דו זאָלסט מקיים זיין פּדיון שבוים.., פאַר איין שׂעה יחודר מיט 
דיין ווייב !;---מאנס זיין װעל איך זי נישט. 

כאַפּט צמח און אנטלויפט, און פאַרגעסט אָן שליטן און לויפט 
צופוס. לויפט ער פּאַרביי פאַר'ן פּריץ'ס תפיסה, גייען גוים מיט 
קאָסעס אַרום דער תפיסה אוֹיף דער ואַך, און פון תפיסה הערט 
זיך א גרויסע יללה, און איין פּױער לענט איבער די קאָסע פוֹן דער 
רעכטער אין דער לינקער האַנט און װישט זיך מיט'ן רעכטן אַרבל 
די אוינן אויס. , פּאַניע צמח,--זאָגט ער,--א ביטערער רחמנות, 
איין קינד איז שוין דערפרוירן געװאָרן"... 


כאַפּט עס צמח'ן אָן ביים האַרץ, לויפט ער צוריק צום פּריץ : 
אַז נישט מאנס זיין, איז ער ביי גאָט אין די הענט---און דער שלי- 
טען איז נאָך איינגעשפּאַנט. כאַפּט אויף זיך דער פּריץ א בערן- 
פּעלץ, לויפט אַרױס, צמח שטרויכל?ט נאָך, דער פּריץ זיצט שוין 
אויבן-אָן, כאַפּט אָן צמח'ן, װאָס ווייגערט זיך אין דער העלפט, 


284 פ טק ו. ל. פרץ 


זילבער און נאָלד. זי האָט דערצו א געבענטשטע האַנט געהאַט, 
א בריה נפלאה געווען, און דערביי א חכמה נפלאה און אן אמת'ע 
צנועה, פלעגט זי זיי ביים לערנען אויך מדריך זיין, גוטע רייד רעדן 
און קלונע רייד, יוי אַזױ א אידישע טאָכטער דאַרף זיך אויפפירן, 
וכדומה. דאָס אין איר מצוה געווען. און דער מאַן צמח האָט 
זיין מצוה נעהאַט: אין קרוין פּױלן אין געווען א צייט פון תהו 
ובהו, איי! מלך האָט מען אַרױסגעטריבן, דעם צוייטן -- נאָך 
נישט אויסנעקליבן, און בין מלכא למלכא איז ,, איש הישר בעיניו" 
---איז יעדער שלאַבאַן געווען א גרענעץ, יעדער , מאַיאָנטעק"---א 
באַזונדער מלוכה און יעדער פּריץ א קייזער, װאָס האָט זיך זיין 
חי? און זיינע תפיסות נעהאַט. פעלן דאָך, מן הסתם, קיין שלעב- 
טע פּריצים, ווילדעווען זיי --- און אוױיסנעלאָזט האָט זיך װי דער 
סדר עולם איז, צו זרע אברהם יצחק ויעקב... האָבן נעליטן די 
ישובניקעס, די פּאַכטער מיט אַרענדאַרן. פאַר א שלעכט װאָרט--- 
שמיץ, פאַר נישט צאָלן א ראַטע צו דער צייט---תפיסה, אָנגעטאָן 
דיבעס אוֹן אַריינגעװאָרפן אין א נאַסער הייל מיט ווייב און קינר... 
האָט זיך דער צמח פאַרנומען מיט פּדיון שבוים און פלעגט אַרומ- 
פאָרן אין די דערפער מיט א בייטל מיט רענדלעך און אויסלייזן. 


איינמאָל, ווינטער צייט איז עס נעוועזן, א גרויסער שניי אָנגע- 
פאַלן, פאַלט אַרײין צום גביר צמח א מלמד פון א דאָרף, וואו ער 
האָט ביים אַרענדאַר געקנעלט, אָטעמט קוים פאַר שרעק, די אויגן 
קריכן אים פון אונטער'ן שטערן אַרױס, און מיט שוים איבער די 
ליפּן דערציילט ער, אַז היינט פאַרטאָג איז מען פון פּריץ באַפאַלן 
דעם אַרענטאַר, אָנגעטאָן דיבעס אים מיט'ן ווייב און דעם נאַנצן 
בני בית, פאַרנומען און אַרײנגעװאָרפן אין תפיסה אַריין, און ער 
אַלײין, דער מלמד, איז קוים אנטלאָפן מיט'ן לעבן; מען האָט 
אים אויך געװאָלט פאַרנעמען, נאָר ער האָט א פענצטער אויסגע- 
האַקט, אַרױסגעשפּרונגען און איבער'ן פעלד אנטלאָפן, און אט 
בלוטינט נאָך דער פוס... שיקט מען צום מלמד נאָכ'ן רופא, און 
צמח הייסט איינשפּאַנען דעם שליטן, װאַרפט זיך אַריין אין ביבער- 
פּעלץ, פאַרנעפט נישט מיטצונעמען א בייטל מיט רענדלעך, זאָגט 
א תפלה קצרה פאַר'ן וועג און פאָרט... װאָס רעכנט ער, צמח ? 


אָדם והוה 288 


פדיון שברים 


שיינקייט, מיינט איר, האָט איר אױיסנעטראַכט, די פריערדינע 
דורות האָבן פון שיינקייט נאָר נישט געוואוסט? אן איינרעדע- 
ניש! מען האָט פון אייביג אָן געוואוסט, אַז די וועלט איז אויך 
א וועלט, אָבער נישט יעדערער איז זוכה צו ביידע וועלטן, און א 
נגרויסער נסיון איז עס ; מען גייט אויף א גליטש... 

אָט איז אַמאָל געווען איינער צמח, נאָך נאָר א יונגערמאַן. האָט 
ער באַקומען א גרויסע ירושה --- האָט ער טאַקע געפירט א הויז, 
אויף אַלֶע אידן געזאָגט! א פּאַלאַץ אויפנעשטעלט, געמאָלטע 
דירוֹת, פּריציש מעבל, מיט סאַמעט און זייד נעבעט. דילן, וי 
שפּינלען רויטע, עס האָט געבלענדט! און קריסטאָלענע הענג- 
לייכטער, און קונצינ-נעבוינענע העסעס אויף די ווענט, און מזוזות 
אוֹיף די טירן אין זילבערנע, עכט-זילבערנע שיידלעך מיט נאָלך 
באַפּוצט... און א סוכה האָט ער זיך נעשטעלט א געשניצטע, מען 
האָט געזאָנט : פון פּימסנהאָלץ. אַרום אויף די ווענט -- יריעות 
נעהאָפּטענע, און אויסגעהאננענע מיט אתרונים, לולבים, גראַנאַ- 
טען... און אַלע יאָר, לכבוד יום-טוב, פרישע. א הויז -- א ג- 
עדן. און א ווייב האָט ער געהאָט אן אמת'ע יפה-פיה, א יפת- 
תואַר, פּאָרטרעטן צו מאָלן,.. האָט מען אָבער אָן יענער וועלט 
אויך נישט פאַרנעסן: האָט די יפת-תואַר געהאַט איר גרויסע 
שטוב באַזונדער, האָט זי די שפּינ?ל-שטוב געהייסן, גרויסע גע- 
שליפענע שפּינלען אַרום אויף אַלֶע ווענט, און אין שטוב זיינען 
נעשטאַנען רעדלעך צום שפּינען, און רעמען צום שטיקן און העפ- 
טען ; פאַרזאַמלט זי ביי זיך אין שטוֹב, א פַּאֶר שעה אין טאָנ, 
אויסער שבתים און ימים-טובים, די יתומות פון שטעט? און 
לערנט זיי שפּינען פון װאָל און פלאַקס, העפטן און שטיקן מיט 


289 י- ל פרץ 
קוילן-ברענער א שידוך נעטאָן, און די חופּה האָט מען אין שטאָט 
געשטעלט, און אַן מען אין פון דער חופּה גענאַנגען, האָט זיך 
פּלוצלונג א נעשטאַלט באַװויזן, אין א הויב א הויכע, אין א טער- 
קישער שאַל, א פּנים אן אַלטס, נאָר אויגן לייטזעלינגע און יוננע, 
און האָט נעגן חתן-כלה מיט א קויליטש געטאַנצט... 


און נישט אַלע האָבן געוואוסט, ווער דאָס אין... 


אָרם וחהוה * 281 


--- וואוינט דאָ א איר ? 

-- א איד! 

א איד קומט פון שטיבעלע אַרױס, באַווייזט זיך אויף דער 
שוועל! 

--- שלום עליכם, א איד! 

-- עליכם שלום, --- ענטפערט דער יונגער מאַן, -- קאָן מען 
האַלטן שבת ביי אייך ? 

-- האַלטן יאָ, -- ענטפערט מיט א טרויערינן שמייכל דער 
איד --- נאָר עסן האָב איך נישט װאָס... 

--- עסן האָב איך, --- ענטפערט דער יוננערמאַן --- און טרינ- 
קען אויך --- קומט מיט מיר צום וועגעלע צו, פון אַלעם נוטן אָנ- 
נעגרייט. 

אין א שעה אֵרוֹם נאָך קבלת שבת זיצן זיי שוין ביידע נאָך 
קדוש ביים טיש.. און זינגען זסמירות, און עסן.. זעט דער 
יונגערמאַן, װי פון יעדן מאכ? נעמט דער אַלטער און איז קוים 
װאָס טועם א ביס?, און טראָנגט באַלר די רעשט פאַר דער טיר 
אַרױס, מיינט ער, פאַר א קעלב? צי אן עוף... איז ער דאָך נישט 
אַזױ אָרים דעו איד, פאַרװאָס האָט ער קיין שבת נישט נעמאַכט... 
א יונגערמאַן, פרענט ער אים. 

זאָגט דער אַלְטער : ניין, אן אָרימער קוילן-ברענער בין איך... 
קיין קאַלב, קיין עופות פאַרמאָג איך נישט... נאָר א זיס טעכטערל 
האָב איך, באָרװועס גייט זי, נעבעך, שעמט זי זיך באָרוועסערהייט 
אין שטוב אַריינצוקומען... זיצט זי און עסט פאַר דער טיר... 

נעמט דער יונגערמאַן מיט האַרץדקלאַפּעניש די נאָלדענע פּאַנ- 
טאָפעלעך פון בוזעם אַרױס און ניט זיי דעם אַלטן איבער : נייט, 
מעסט זיי אייער טאָכטער אָן... צי זיי פּאַסן, זעט... 

קומט דער אַלטער צוריק ; זיי פּאַסן... 


4 
און ביים רייכן שוויינער איז א חתונה נעווען... ער האָט מיט'ן 


280 יּ א י. ל פרץ 


אַרױס... פרישע, װוי אין װאַלד אין זומער-צייט... א תפילין-ביי- 
טעלע ניי, א מתנה מאַך, פאַר דיין באַשערטן א מתנה, וי דיין 
ליבע מאַמע האָט דיין ליבן טאַטן געשענקט... : 
און די אַלטע לערנט, און דאָס מיידעלע שטיקט און העפט... 
און אַז דער פרימאָרנן בליט, כאַפּט זיך דער פאָטער אויף, די 
טאָכטער זיצט אַליין אין שטוב מיט א תפילין-בייטעלע אין די 
הענט, סאַמעט, זילבער און נאָלד... 


3 


און אַז דעם שווייגער'ס זון איז אַלְט נעװאָרן 17 יאָר, האָט 
מען אים אַרויפנעזעצט אויף א ווענעלע און נעשיקט אין דער 
וועלט אַריין זיך א כלה זוכן צו שרה-בת-טובים-פּאַנטאָפּעלעך... 

פאָרט ער ואַלד-אויס, װאַלד איין, איבער דערפער און שטעט, 
כלה-מיידלעך װוי זאַמד און ערד -- קיין איינער פּאַסן די פּאַנ- 
טאָפעלעך ניט... 

פאָרט ער א יאָר, פאָרט צוויי, נישטאָ און נישטאָ, פאַרלירט 
ער די אמונה דערין, קערט ער אַהיים ; ער װועט טאַטע-מאַמע זאָ- 
נען: ס'איז א חלום געווען, אַזױנע פיסעלעך קליינע זיינען נישט 
פאַראַן... 

פאָרט ער אַהיים אוֹן פאָרט, און פארט פון וענ אַראָפּ, און 
פאַרבלאָנדזשעט אין א װאַלד, דעמבעס מיט דעמבעס, ריון ביי 
ריזן שטייען, נישט אויס און נישט איין. בלייבט ער שטיין, פריי- 
טאָג איז, די זון נייט אונטער און לאָזט זיך, א פייערדינע קויל, 
אַלְץ טיפער און טיפער אַראָפּ, דער אָװונט פאַלט צו -- שטעלט ער 
זיך ,, שיר-השידים" זאָגן, און נייט שיר-השירים זאָגנדינ, אין װאַלך 
אַרום, האַלט זיך נאָר פון וועגעלע נישט ווייט, און פון פערד, װאָס 
פּאַשעט זיך... און שטיל רוישט, ביים אָוונט-ווינטל, דער ואַלד, 
נלייך ער ואָלְט אים , שיר-השירים" נאָכנעזאָגט.. ‏ און שטיל 
ווערט און טונקעלער, און פּלוצלונג פלאַמט צווישן די בוימער א 
פענצטערל אויף, לויפט ער צו מיט פרייד און קלאַפּט אָן : 


אָדם והוה 279 


אַ האַרץ האָב איך, טאָכטערשי, א פולס, נאָר, א איד א פּראָסטער, 
קיין ווערטער האָב איך נישט... 

מוז זי פאָלגן און לייענט ווייטער און ווייטער, וי שמעקנדיגער 
בוימאיי?ל גיסט זיך די תחנה, לאַנג איינגעשלאָפן איז שוין דער 
פאָטער --- זי מערקט עס נישט, ער שנאָרכט -- זי הערט נישט 
און לייענט... און פּלוצלונג װועקט זיך אויף א נישט פאַרשטאַנען 
בענקעניש אין דעם מייד?'ס האַרץ, די יתומה'שע נשמה האָט זיך צו 
עפּעס פאַרבענקט... עס קלאַפּט דאָס הערצל-קליין, פייכט און נע- 
פּעלדיג ווערן די אויגעלעך פאַרדעקט, די ריין-קינדעריש בלאָע, און 
דאָס קול'כ? ציטערט און ציטערט און ווערט פון באַהאַלטענע טרע- 
רען פייכט... 

און אין מיטן --- עפנט זיך די טיר און אין איר באַווייזט זיך 
א וואונדערלעכע געשטאַלט... אין א הויב א הויכער און א טער- 
קישער שאַל, די אויגן לייכטן אַזױ לייטזעליג זיס, אַז דאָס איינ- 
נעשרומפּענע פּנימ'ל שטראַלט. 

-- טאַטע !--וויל זי דעם פאָטער װועקן. לענט אָבער די אַל- 
טע א פינגער איבער די לעפצן, ווערט דאָס מיידל שטיל, בלייבט זי, 
וי אין א פאַר'כשופ'טן חלום שטיין. און די אַלטע נייט-צו צום 
טיש און זעצט זיך, און שטרעקט אויס די האַנט און ציט דאָס 
מיידל זיך צום האַרצן צוֹ... 

-- שרעק דיך נישט מיידעלע, --- זאָגט זי --- שרה בת טובים 
בין איך... מיינע תחנות האָסטו געלייענט... און עס איז א שטי- 
לע נאַכט, האָב איך אין מיין שטילער רו דיין זיס קו?ל געהערט, בין 
איך געקומען צו דיר און האָב דיר א מתנה געבראַכט... 

אוֹן נעמט פון אונטער דער טערקישער שאַל די מתנה אַפער : 

-- זע, ליב קינד... אֶָט, סאַמעט געשוירענער א שטיק.. 
אויף א בייטעלע צוגעשניטן... און פעל, אַלערלײ קאָלירן זיידענע 
פול, צום אויסגיין, דאָס בייטעלע... און פעדים נאָך דערצו זיל- 
בערנע, און נאָלדענע אויך א ביסל, און פליטערלעך דערצו, אויך 
זילבער און גאָלד... און אַזױ זעסטו נייט מען, טעכטערל, און אַזױ 
ווערט נעשטיקט... האַלט די נאָד? פעסט, לויף מיט די פינגערלעך 
געשיקט... זעסט א מנך-דוד'? נייט, און אָט בליען בלימעלעך 


218 י. ל פּרץ 


מיילן, מיילן ווייט פון שוויינער, און נישט וויסנדיג פון שוויינער, 
האָט אין א טיפן װאַלד א איד נעוואוינט, א קוילן-ברענער. האָט 
א שטיב? אין װאַלד און אן אויוון געדונגען, אויך ביי'ן א גראַף. 
נאָר דער איד איז אן אָרימער נגעוועזן און א שווערע פּרנסה געהאַט ; 
זאַמלען דאָס אָפּנעפאַלענע פון בוימער, זומער -- אָפּגעדאַרטע 
צווייגן, ווינטער---קאָרע נעפּלאַצטע פון פראָסט און נאָך יעדן געווי- 
טער---דאָס אָפּגעהאַקטע פון דונער און אָפּנעריסענע פון ווינט, און 
טראָגן צום אויוון און אויף קוילן פאַרברענען -- קומט ער פאַר- 
נאַכט אַהיים א מידער, א שװאַרצער... האָט אים אָבער זיין ליבער 
נאָמען א זיס טעכטערל באַשערט (דער איד איז אן אלמן נעווען), 
קומט זי אים אנטקענן מיט פרייד, און העלפט אים ואַשן און אי- 
בערטאָן און ניט אים צו עסן און צו טרינקען און מאַכט אים פיין 
דאָס געלענער צורעכט... 

אוו קאָן ער נישט איינשלאָפן, --- און, זייט ער איז אן אלמן 
נעװאָרן, טרעפט זיך עס אים נאַנץ אָפּט -- צינדט זי א קינד? אֶן, 
אָדער, ווען קלאָרע נעכט, שטעלט זי זיך נעגן דער לבנה צום 
פענצטערל, און לייענט הויך אירע , היילינע" ספרים אויף , עברי- 
טייטש", די מוטער האָט זי אויסגעלערנט, די ספרים בירושה גע- 
לאָזט: צאינה וראינה, קב-הישר, תחנות פון שרה בת טובים.. 
לייענט זי אים הויך... ער, א פּראָסטער איד, הערט זיך איין, ביז 
די אוינן קלעפּן זיך אים צו, דאַכט זיך אים, אַן יע נ'ע לייענט, 
די מוטער לייענט, און ער שלאָפט רואיג איין, איינגעווינט פון זיסן 
קול און די ווערטער די הייליגע... 


קומט איר אַמאָל א זייער האַרץ-ווייכינע תחנה אין דער האַנט 
אַריין, א תחנה, װאָס א מאַמע זאָגט, ווען זי בעט זיין ליבן נאָמען 
וועגן א זווג פאַר א קינד.., 

און זע, ליבער, האַרצינער גאָט, פאַר מיין ליבער, האַרציגער 
טאָכטער וועגן א זווג, א זוונ א כשר'ן"... הויבט דאָס מיידל אָן 
צוֹ פאַרשטיין, וועגן װאָס עס נייט, האַקט זי אִפּ און װיל אן אַנדער 
תחנה נעמען, בעט זיך דער פאָטער : 

--- ניין, טאָכטער לעבן, ניין... ווייטער לייען... גיב מיר די 
הייליגע ווערטער אין מויל אַרײן, לאָ'מיך בעטן ביי גאָט פאַר דיר... 


אָדם וחוה 277 


זיי דאָך נאָט, און וועט---ניט זי מיט גרויס בטחון צו --- ווייטער 
העלפן ! 

צעשמייכלט זיך די געשטאַלט און פרעגט : 

-- פּעלט אייך עפּעס דען ? האָט איר נאָך א בקשה צו נאָט ? 

-- חס ושלום !... מ'זע'מיר, ברוך השם, איך און מיין מאַן 
נעזונט, און אונזער זון, זאָל לעבן, אודאי... און פּרנסה, ברוך 
השם, איבער'ן מויל... נאָר ווענן א זווג גייט... 

און זי דערציילט ווענן איר זון, װאָס װוערט 17 יאָר אַלְט... און 
מען וואוינט אין א דאָרף, צו'ן א קהלה איז ווייט... 

-- און װאָס טוט איר דערצו ? 

-- מען האָפּט צו נאָט, מען בעט זיין ליבן נאָמען.. דער 
מאַן אויף זיין לשון, זי אויף איר לשון... אַלֶע נעבעטן בעט זי 
אויס, אַלע תחנות קאָן זי אויסווענינ כמעט, שרה בת טובימ'ס 
אַלע זיסע, האַרצינע תחנות... נאָר איינע, דער עיקר, האָט זי 
שוין מיט טרערן דורכגענעצט, די זווג-תחנה... 

-- נאָט װעט העלפן, שמייכלט די נעשטאַלט.. איך בין זי- 
כער, שמייכלט זי... א סימן האָט איר, קיין נעלט פאַר'ן חדר ווילט 
איר נישט, ניב איך אייך א מתנה פאַר אייער זונ'ס כלה ועגן... 

אַזױ זאָגט זי עס, און נעמט דערביי פון אונטער דער טערקי- 
שער שאַל די מתנה אַפער: א פֹּאֶר נאָלדענע פּאַנטאָפעלעך מיט 
פּערעלעך באַנייט... בליצט עס אין דער שויינערינ'ס אוינן, 
שטופּט איר די געשטאַלט די פּאַנטאָפּעלעך אין דער האַנט אַרייץ 
און זאָנט : 

-- ,א מתנה פון שרה בת טובים", און פאַרשװינדט... 

און אַז דער שוויינער האָט זיך נישט נעקאָנט אויפ'ן ווייב דער- 
װואַרטן, האָט ער אָנגעקלאַפּט אין טיר און נישט באַקומענדיג קיין 
ענטפער, דערשראָקן די טיר געעפנט, זעט ער, דאָס ווייב שטייט 
אַליין אין מיטן שטוב מיט אן אָפן מויל, אויסנענלאָצטע אויגן און 
נאָלדענע פּאַנטאָפּעלעך אין דער האַנט. 


2 
אין דערזעלבער צייט, אין דערזעלבער מדינה מעהרען, נאָר 


26 י. ל. פרץ 


שיטן ווענ פון װאַלד נייט א נעשטאַלט א ווייבערישע, אין א הויב 
א הויכע, אין א טערקישער שאַ?. און די שאַל איז איבער די אַקס? 
נאָר פאַר שיינקייט וועגן פאַרװאָרפן, נלייך א לינדע זומער-נאַכט ; 
נישט איינגעוויקלט איז זי אין דער שאַל, פריי פליען רעכטס און 
לינקס די עקן פון איר, נלייך זיי װאָלטן אירע פלינ? נעווען... און 
נישט זי נייט אין שניי, זי שווימט איבער'ן שניי, קיין פוס פאַלט 
נישט אַיין, לאָזט קיין צייכן איבער. 


קוקן זיי אַזױ ביידע פאַרנאַפט, ביז די נעשטאַלט קומט צו צו 
זיי און פרענט, צי קען זי נישט רוען א שעה ביי זיי אין שטוב... 


קומט דאָס פּאָר-פאָלק אַ ביס? צו זיך, קוקן זיך איבער, פירן 
מיט נרויס פרייד דעם ווייבערישן וואונדערלעכן נאַסט איַן שטוב 
אַריין, נאָט האָט זיי א נאַסט באַשערט! און וילן װעקן דעם 
משרת, הייסן מאַכן װאַרעמס א נלעז? ; און די שוויינערין לויפט-צו 
צו דער שאַנק און עפנט זי ברייט און וויל אַרױיסנעמען פון שענסטן 
און בעסטן עסן און טרינקען, און אייננעמאַכטס, און זיסן בראָנפן 
א ביס?. דער אויסטערלישער נאַסט זאָנט אָבער: ניין! זי װעט 
נאָרנישט פאַרזוכן, נאָרנישט טועם זיין, אַז זי דאַרף נישט, נאָר 
אָפּרוען װוי? זי זיך א ביסל, זי נייט אין א נויטינ שליחות... ניט 
זיך די שוויינערין אונטער, צינדט אָן נאָך א װעקסן ליכט, פירט 
דעם נאַסט אין א באַזונדער חדר אַרײן ; ווייזט אָן אויף א נרויס 
בעט, אויף בעטנעװאַנט װי שניי, קישנס פּוכענע, א לייכט װאַרעם 
איבערבעט... און ווילט איר נישט עסן, נישט טרינקען, שלאָפט 
אייך נעזונטערהייט. 


שלאָפן אָבער, זאָגט די געשטאַלט, װעט זי נישט, נאָר אָפּרוען 
א ביסל, וויי? זי האָט נאָך א ווייט שליחות. און אַז די שוויינערין 
ווי? זי איבערלאָזן אין שטוב, האַלט זי זי איין און פרענט, וויפי? 
עס קומט פאַר'ן חדר, װאָרום אַװעקניין װעט זי שטי?, און װויל 
קיינעם נישט װעקן, װוי? זי איבערלאָזן נעלט. 


שפּריננט די שוויינערין אָפּ טיף נעקרענקט: קיין נעלט נעמט 
זי נישט, אויף קיין פאַל נישט... דאָס איז דאָך די איינצינע מצוה, 
װאָס זיי קאָנען מקיים זיין אין דאָרף ; אין דעם זכות נאָר העלפט 


אָדם והוה 218 


וי פון שווערער זאָרג, און קוקט מיט פאַרנעפּלטע אויגן אין פענצ- 
טער אַרײן... 

--- דו זינדיגסט, מיין מאַן ! --- וועקט אים פון די געדאַנקען 
דער שווייגערינ'ס קול. פון דער צווייטער שטוב איז זי אַרייננע- 
קומען, צום שלאָפנדינן זון געקוקט, און איר פּנים שטראַלט. 

, הערסט, איבערגעבויגן האָב איך זיך איבער אים... די בעקע- 
לעך רויטלען זיך, װי א פרישער פרימאָרגן און דער אָטעם איז 
רואיג און שטיל?, און שמעקט נאָך פרישע עפּל,.." 

-- דאָס איז טאַקע מיין זאָרג, --- ענטפערט דער שווייגער, -- 
מען וואוינט אין א דאָרף, ווייט פון א אידישער קהלה, און יאָרן 
ציען, יאָרן פליען, וואו נעמט מען א שידוך פאַר אונזער זון, װוי 
אַזױ װעט מען אים פאַר'קנס'ן ? 

-- גאָט װעט העלפן, --- טרייסט די שווייגערין, --- ער האָט 
ביז אַהער אונז נישט פאַרלאָזט... 

-- אָט דאָס איז עס טאַקע, --- מאַכט דער שווייגער, --- גאָט'ס 
הילף דאַרף מען, און אין וועלכן זכות ? קיין יודע ספר בין איך 
נישט, לערנען לערן איך נישט, צװוישן אידן וואוינט מען נישט, 
נאָר איין מצוה קאָנען מיר מקים זיין---הכנסת-אורחים הייסט די 
מצוה---און זע !--ער ווייזט איר מיט'ן בליק צום פענצטער-צו--- 
איז אָננעפאַלן א שניי פון הימל, א גרויסער שניי, האָט ער די שטעגן 
פאַריאָנט, די ווענן פאַרשאָטן, און טעג און אפשר װאָכן, װעט קיין 
אורח איבער דער שוועל נישט קומען... 

הויבט ער זיך אויף, און גייט אַרױס, זען, װאָס אין דרויסן 
טוט זיך. זי נעמט זיך די בעטן צורעכט צו מאַכֹן, זוימט ער זיך 
אָבער צו לאַנג, ווערט איר אומעטיג, לאָזט זי אָפּ דאָס בעטנעװאַנט, 
נייט צום פענצטער צו און פּוױיקט מיט די דיקלעכע פינגער אין דער 
שויב צום מאַן אַרױס. 

איז אָבער די שויב געפּרוירן, קלינגט זי העל נישט אָפּ; כאַפּט 
זי די שאַל אויף זיך, און גייט נאָך דעם מאַן פאַר דער טיר. זעט 
זי, אַז דער מאַן, װאָס הערט נישט אירע טריט און קערט זיך נישט 
אום, שטייט פאַרקוקט אויפ'ן וועג פון װאַלד אַרױס. קוקט זי אים, 
פאַרוואונדערט, נאָך. זעען זיי ביידע צוזאַמען, װי איבער'ן פאַר- 


24 2 5 פר; 


דער זיווג 


אָדער 
שרה בת טובים. 


און די מעשה, װאָס איך על איצט דערציילן, אין אן אויס- 
טערליש-וואונדערלעכע מעשה, און -- אן אמת נמור. זי איז אין 
קיין ספר נישט געדרוקט, אין קיין קהל'שן פּנקס נישט פאַרשריבן ; 
איך האָב זי בקבלה איש מפּי איש און שטאַמט פון א גרויס אָרט.., 

און נגעשען איז די מעשה פאַרצייטנס, ווען עס זיינען נאָך אַזױ 
פיל שטעט און דערפער נישט געווען ; א וועלט מיט , װאַלד-אױס, 
װאַלד-איין", און געטראָפן האָט זיך עס אין מעהרען דער מדינה, 
א אידישע קהלה איז זעלטן, משפּחות-ווייז אין דער דערפער פאַר- 
זייט, אין וועלדער צעשפּרײט, אָן תורה, אָן תפלה בצבור, אויסער 
ימים נוראים, ווען מען ציט מיט קינד און קייט אין די ווייטע 
שטעט אַרײן. 

זיצט זיך דעמאָלט א איד א שויינער ביי'ן א נראַף אין א 
דאָרף; פּרנסה רינט איבער'ן מױל.. 800 קי מעלקט ער דעם 
נראַפ'ס ; זיינע אייגענע אויך א ביס?. האָט ער א פולן קעלער 
מיט פּוטער און קעז, א בוידעם מיט תבואות, פלאַקס און פעלעכ- 
לעך, און דער טייסטער אין בוזעם װאַקסט אין דער דיק, און דאָס 
קניפּ? ביי דער שווייגערין באַזונדער, און א זון װאַקסט א געזונ- 
טער, א וואוילער, װוי א יונגער בוים אין װאַלד. 

און פונדעסטוועגן, איינמאָל אין א ווינטער-נאַכט, זיצט דער 
שוויינער ביי'ן א װעקסן-ליכט ביים טיש איבער די חשבונות, מיט 
דער שפּיץ ווייסלעכער באָרד צווישן די ציין, דער שטערן גערונצלט, 


213 


אָדם וחוה 


אויסלייזן די וועלט, די פּאַרמאַטערטע וועלט---נאָר---נישט מיך ! 
אויף סיר װעט זיך גאָט נישט דערבאַרעמען, נישט פאַרנעבן 
מיינע זינד, און נישט אויסלייזן פון טוט און זיינע שרעקן ! 
נעם, װאַנדערער, דעם װאַנדער-שטאָק און ניי... 
מיט א נייער וואונד אין האַרץ, מיט א נייעם וויי... 
עס זיינען קיין וואונדער נעשען... 


269 י. ל. פרץ 


נישט אַראָפּ ; אייבינ טרויערן װעל איך נאָכ'ן דיאַדעם... 
און צי מיר דעם אױיסגעשטראַלטן מאַנטל נישט אַראָפּ; פאַר- 
ציי דעם שװאַכן גלות קינד---דער שװאַלב פון טאָל... 


געשלאָסן זיינען די נעבענטשע אוינן -- פאַרשוואונדן איז 
דער כשוף פון דער שטילער נאַכט... צוריק פאַרלאָשן אין מיין 
נשמה ; פאַרציטערט הילט זי זיך צוריק אין אירע שאָטן איין, 
און די ניײאױיפּנעשפּראָצע בלומען אין האַרץ וװעלקן אִפּ און 
שטאַרבן... 

צערונען אין דער זילבער-פליסנדינער כשוף פון דער נאָט- 
געבענטשטער נאַכט; די קראַפּט, זי אויף הויכע בערנ צו טראָגן, 
האָט מיר נאָט פאַרזאָנט ! 

ער האָט זיך אויף מיר נישט דערבאַרעמט; נישט פאַרנעבן 
מיינע זינד... 

שטוב, אָן סטרונעס, לינט די האַרפע; דאַר און אָפּנעשיילט 
דער װואַנדער-שטאָק... 

שלאָף זיס, ליכט-שטראַלנדינ קינד פון טאָל; זיסע, שטילע 
חלומות אויף דיין קעפּעלע, און פאַרציי ! 

פאַרציי דעם ואַנדערער, װאָס האָט דיך אויפ'ן וועג נעטראָפן 
און בענקשאַפט אין דיין שטילן האַרץ פאַרזייט... 


עס בלייכט זיך די נאַכט, עס לעשט זיך א שטערן נאָך א 
שטערן -- -- 

שטי? ציטערט די נאַכט -- -- 

נאָט האָט איר אומפרוכטבאַרע שויס נעבענטשט; זי האָט א 
נאָלדענעם שטראַל געבוירן ; עס רויטלט זיך דער מזרח-זוים... 

אויף די פרישע פרימאָרגן פלינל שווימט א הימליש-זיסער 
האַרפןדקלאַנג; א בשורה פאַר דער װעלט: געבוירן װוערט דער 
טאָנ... 

אויפפלאַמען, אויפפ?אַקערן װעט דער נייער טאָנ, אוּן װעט 


אָדם והוה 211 


אונזערע ווענן לויפן נישט צוזאַמען... דו ביזט דער אָדלֶער 
פון די בערג, איך נאָר די שװאַלב פון טאָל... 

מיט טויזנטער פעדים בין איך צונעבונדן צו מיין שטילער 
היים ; נישט איבערצורייסן... 

לאָז מיך רוען דאָ... איך בין מיד פון לאַנגן גאַנג, פון קרוין 
און סצעפּטער זוכן -- זעץ דיך לעבן מיר... 

האָסט א נאָלדענע האַרפע, זינג א צויבער-ליד דער שװאַכער 
שװאַלב פון טאָל, דעם שװאַכן גלות-קינר... 

נאָר זינג מיר נישט פון הויכע בערנ, זינג מיר נישט פון אויף- 
ערשטיין---נאָר פון מיין זיסער, שטילער היים... 


זינג מיר א ליד, א נאָלדן ליד, פון גאָלד-שטראַלנדינן זאַמד, 
פון קליינע, שטי?-רוישנדינע בוימלעך געהיט... 

זינג מיר פון די שטילישמעקנדיגע ברידערלעך, װאָס קוקן 
אַרױס אַזױ ליב צו מיר, מיט די הימ?-בלויע אוינעלעך, פון זייער 
באַהעלטעניש אַרױס אין שטילן גרינעם נראָן... 

זינג מיר פון דער נדויער, ליבער שװאַלב אין טאָל, װאָס שוועבט 
אויף שװאַכע, נאָר ליבלעך-רוישנדינע פליגעלעך, און נעסט אין 
אַלע חורבות-לעכער, וואס זי באַהאַלט זיך פאַר שטורם און ווינט ! 

זינג מיר פון מזל'דינן שטאָרך, װאָס שפּרייזט אויף דער נאַ- 
סער לאָנקע, הינטער'ן שטילן דאָרף, אויף די לאַננע פיס און 
וואוינט אויפ'ן נידעריגן דאַך פון קליינעם פּוערים-הויז... 

פון פֿאַרלאָזטע, וילד-פאַרװאַקסענע פּאַרקן זינג ; פון חורבות, 
פון אַלטע פּאַלאַצן, וואו פאַר'כשופ'טע זייגערס װועקן זיך און קלינ- 
גען האַלבער נאַכט... 

אָדער פון פאַר'כשופ'טע בת מלכה'ס זינג, װאָס ווערן אויס- 
געלייזט און אויפנגעוועקט מיט א ליב-האַרציגן קוש. 


און שלאָף איך, ליבער, איין, זיי מיר גוט.., 
נעם מיר דיין נעשאַנק -- דעם שטראַלנדיגן דיאַדעם פוֹן קאָפּ 


20 י. ל. פּרץ 
זיי, אויסגעלאָשן װעט זי ווערן אונטער פרעמדע הימלען, אויסגיין 
וװועט זי װי א ליכט... 

און מיין שטימע, װאָס װועקט די בלומען אין דיין האַרץ, איז 
נאָר דער אָפּקלאַנג פון די קליינע, שטי?-רוישנדיגע װאַסערלעך אין 
טאָל... און דער נאָלדענער שטראַל, װאָס בליצט אַמאָל פון מיין 
אוינ אַרױס, איז דער אָפּנלאַנץ פון נאָלדיגן זאַמד פון דער נידער... 

נישט דיין פרייד איז מיינע ; נישט דיין לייד אין מיין. 

אין פונקען פון גליווערס צעשפּריצט זיך מיין פרייד ; און מיין 
שטילע טרויער קומט פוֹן די שיטערע, פאַרהונגערטע זאַנגען, װאָס 
קלאָנן זיך אין שטילן נערויש אויפ'ן אָרימען, זאַמדיגן פעלר ! 


מיט טויזנטער שטראַלנדינע פעדים בין איך צוגעבונדן צום 
טאָל; איך האָב די נידער ל י ב... 

איך האָב ליב דאָס נאָלדינ-פינקלדינע זאַמד און די קליינע 
פֿאַרקריפּלטע בוימעלעך, װאָס היטן דאָס גאָלך ! 

איך האָב ליב די נידער אין גרינעם מאַנטל אין געלע שװואָם- 
פלעקן געהילט ; און די שטילע ברידערלעך, די שטיל-שמעקנרינע, 
הימל-בלויע ברידערלעך, װאָס שמייכלען מיר אַרױס פון שטיל-רוי- 
שענדיגן נראָז... 

און בענק איך אַמאָל, לעג איך מיך אויף דער נרענעץ צווישן 
פעלד און װאַלד, אויף דער ווייכער שויס פון טאָל, באַהאַלט דאָס 
פּנים אין לילאַ, רייך אויפנעבליטן היידע-קרויט, זאַפּ איין דעם 
שטילן, פייכטן אָטעם פון דער אויפנעבליטער ערד, און זיס-רואינ 
ווערט מיין שװואַלבן האַרץ ; און קומט אַמאָל א פרעמדער חלום--- 
א רעטעניש, א בענקעניש -- לאַך איך מיך נישט אויס -- ניי איך 
אין װאַלד צו דער היימישער כשוף-מאַכערין, און זי ניט מיר באַ- 
שייד : קוקו, קוקו, קוקו... 


ליב ביזטו מיר, פרעמדער מאַן פון די. בערג, א בענקשאַפט 
טרייבט מיך צו דיר, נאָר ביי דיר בלייבן, מיט דיר גיין -- קען 
איך נישט! 


אָרם והות / 209 


נישט דאָס, װאָס דו מיינסט, בין איך -- מיך שרעקט די שווינ- 
דעלדינע הויך ; מיך שרעקן דיינע וואונדער... 

די בענקשאַפט, װאָס דו האָסט פאַרזייט אין מיין האַרץ, האָט 
אױיסגעשפּראָצט און זי האָט מיך נעטריבן צו דיר ; פון דער זיסער, 
שטילער היים נעיאָנט צום מאַן פון די הויכע בערנ ; דאָך ניין 
מיט דיר קען איך נישט ! 

שװאַך איז מיי} ברוסט, ליבער, מיט װאָס װעל איך אָטעמען 
אויף די הויכע בערנ ? 

פון בוימער נאָל זיינען זיי, די הויכע בערנ, וואו װועט רוען, 
אוֹיף װאָס וועט נעסטן די שװאַכע שװאַלב --- די שװואַך-נעפליגל- 
טע שװאַלב פון טאָל } 

און רעד מיר פוֹן אויף-ערשטיין נישט -- ווייסע תכריכים- 
פלעקן בלענדן מיר די אוינן ; זיי שווימען פאַר מיר אַרום אין דער 
לופט און שרעקן מיך ! 

שװאַך איז דאָס קינד פון טאָל; אויף בערנער ניין קען זי 
נישט, די שואכע... 

און טראָג מיך נישט אַרױף, נעם מיך נישט אויף דיינע פליג? ; 
עס שווינדלט אין דער הויך ; איך װעל מיך אַראָפּנליטשן פון זי ; 
איך װעל פאַלן, ערנעץ אין אן אָפּנרונט אַרײן פאַלן ; און דו, אין 
שלאַכט מיט ווינט און שטורם, װעסט עס נישט מערקן; וועסט 
נאָר נישט וויסן, ווען און וואו דו האָסט מיך פאַרלוירן ! 


הער, מאַן פון די הויכע בערנ, די רייד פון קינד פון טאָל ! 

ליב ביזטו מיר, מאַן פון די הויכע בערנ, נאָר ניין מיט דיר 
קען איך נישט... 

מיט טויזנטער פעדים בין איך צונעבונדן צום טאָל, צו מיין 
שטילער היים ; רייס זיי נישט איבער ; עס װעט מיר וויי טאָן דאָס 
האַרץ ! 

די קליינע שטערנדלעך, די זילבער-שטראַלנדינע, פינקלדינע 
שטערנדלעך, װאָס שווימען איבער מיין היים, מיין שטילער היים, 
זיי האָבן מיין נשמה אױיסנעשפּינט; רוף מיך נישט אַװעק פון 


268 א 5 פהץ 


עס האָט זיך מיר דיין היים נע'חלומ'ט, די ווייטע, הויכע בערנ, 
און איך האָב נעבענקט צום אָפּנלאַנץ אויף זייער אייבינן שניי 
און צום עדעל-ווייס, װאָס בוינט זיך איבער'ן שווינדלדינן אָפּ- 
נרונט... 

און איצט שרעק איך מיך ! 

-- שרעק דיך נישט קינד! דו ביזט מיט מיר! אין מיר 
װאַקסט די נייינגעבוירענע, פון ליכט פון דיינע אוינן אױיסנעשפּינטע 
קראַפט... 

קום מיט מיר צו די ווייסע בערנ ! 

נאָר נישט קיין עדעל-ווייס װעלן מיר זוכן; און נישט קיין 
שניי בליצט אויף זייערע שטילע רוקנם... 

דאָס בליצן ווייסע תכריכים... 

עס האָבן דאָרט מענטשן נעלעבט, א שלעכט לעבן נעפירט און 
דאָס נלויבן אין לעבן פאַרלוירן, זיי האָבן נענלויבט נאָר אין טויט, 
אין ווייסן טויט, װאָס רייניגט אַלע זינד... 

און זיי האָבן זיך לעבעדינערהייט תכריכים נענייט, לעבעדי- 
נערהייט זיך אין תכריכים באַקלײדט, אויף די שטילע בערנ-רוקנס 
זיך געלענט און די אוינן פאַרשלאָסן צום שטאַרבן... 

און נאָט האָט אויף זיי פאַר רחמנות א שטילן שלאָף נעשיקט... 
און זיי שלאָפן... ביז דער שופר אין משיח'ס האַנט וועט זיי װעקן, 
---האָט גאָט געזאָגט---זאָלן זיי שלאָפן ! 

קום, קינד, מיר וועלן די טויטע וועקן... 

זע, נאָט'ס שופר האָב איך אין דער האַנט; בלאָז איך, דער- 
װאַכן די טויטע ! 

קום ! ריינער שטערן-נעזאַנג איז דיין שטימע ; מיט וואונדער- 
שטראַלן איז אויפגעצוינגן די נאָלדענע האַרפע -- -- 

קום ! מיר וועלן זיי זינגען און שפּילן דאָס היילינע ליד ; דאָס 
ליד פון אויף-ערשטיין ! 

אין דער שטילער, מיט נאָט'ס נענאָד באַפּלאָסענער נאַכט מוזן 
וואונדער נעשען ! 


--- ליבער, ליבער מאַן, עס וועלן קיין וואונדער נעשען ! 


אָדרם וחוה 204 


סטרונעס אויף דער נינגאָלדענער האַרפע, פוון זיי װעט זיך אָפּרייסן 
דאָס היילינע ליד פון אויף-ערשטיין ! 

דוֹ ביזט שוין נישט די שואַלב פון טאָל... 

אין דער שטילער נאַכט זענען וואונדער געשען... 

צוריק בליצט דאָס דיאַדעם אויף דיין נעבענטשטן קאָפּ, און 
דער אויסנעשטערנטער מאַנטל שטראַלט אויף דיין שלאַנקן 
א 

קום, ליבע, ריינע, שטאָלצע, היילינ-שטראַלנדיגע! אין דער 
וואונדער-נאַכט װעלן מיר װאַנדערן און ביים שעפער-ליכט פון 
דיינע גרויסע, גרויסע אויגן אויפזוכן סצעפּטער און קרוין -- 

אין דער שטיל-געבענטשטער, מיט גאָט'ס גענאָר באַפּלאָסענער 
נאַכט מוזן וואונדער נעשען... : 

-- מאַן פון די הויכע בערג, עס וועלן קיין וואונדער געשען..: 

בענקשאַפט האָסטו פאַרזייט אין שטילן שװאַלבן-האַרץ; דאָס 
באַנגע האַרץ האָט מיך צו דיר געטריבן; איצט שרעק איך מיך 
פאַר דיר, לאָז מיך גיין ! 

-- אָך, שרעק זיך נישט, קינד! 

וויל נאָר, און דיין ווילן װעט געשען ! געהויכט וועסטו ווערן ! 
פון דער נידער, מיט אירע טרויערינע שאָטן, צו די הויכע, זיך אין 
ליכט באָדנדינגע בערג... 

-- מיד שרעקט די הויך ; מיר האָבן, נייענדיג, א שטיק נאַכט 
פאַרברענגט, און מיד זיינע מיינע פיס... 

-- זאָרג נישט, קינד, פֿאַר די מידע פיס.. און שרעק דיך 
נישט פאַר דער הויך ! 

אין דער שטילער, פון גאָט-געבענטשטער נאַכט זיינען שוין 
מאַנכע וואונדער געשען... זע, ביי דיינע רייר, אין שטראַל פון 
דיינע גרויסע, גרויסע אויגן, זיינען מיר ווייטע, ברייטע און שטאַר- 
קע פליג? אױסנעשפּראָצט ; אויף זיי על איך דיך טראָגן צו די 
ווייטע, הויכע און ווייפע בערג... 

-- א בענקשאַפט, ליבער, האָסטו אין מיין שטילן האַרץ פאַר- 
זייט, און זי האָט געוואקסן... און האָט מיך געטריבן צוֹ דיר. 
אין מאַנכע שטילע נעכט האָב איך וואונדערלעכע חלומות געהאַט... 


206 ו. ל. פּוץ 


ציען-קעפּ; און אויפסניי הויבט אָן צו בליען מיין האַרץ, װאָס 
האָט שוין נעזאָלט פאַרגיין... 

און נאָכאַמאָל איז אויפגעגאַנגען א ליכט אין מיר; אין מיין 
פאַר'יתומ'ט, פאַרשאָטנטער נשמה... און אנטפּלעקט איז מיר נע- 
װאָרן דער סוד פון הייליג שטילן אוונט... 

מיט מיר צוזאַמען האָט מיט באַנגער ליבשאַפּט די בלויע טיפע 
הויך אויף דיר נעװאַרט... 

מיט מיר צוזאַמען האָט די פרום-זילבער-פליסנדינגע לבנה 
און די קינריש-ריינע, נאָלר-שפּינענדינע שטערנדלעך צו דיר נע- 
בענקט... 

און דיר וועבן זיי עס פון די צאַרטסטע נאָלד- און זילבער- 
פעדים דעם חלום פון נאָט-געבענטשטן אֶוונט... 

זע, אין זילבער-פלוס פאַרזונקען, אָטעמט צו דיר איר שמעקנ- 
דינע נשמה אויס דער פאַר'כשופ'טער אַקאַציע... 

דער זיסער אָטעם פון ליכט-באַנאָסענעם טאָל הויבט זיך צו 
דיר אויף די שטילע אָװונט-פלינל אויף, און קושט פאַרליבט פון דיין 
מאַנטל דעם זוים... 

און הויבט זיך העכער, און רייסט די שנייעלעך-בליטן פון די 
פאַר'חלומ'טע אַקאַציען-קעפּ און שטרייט פאַר דיינע טריט... 

און ווייסטו, װאָס דער זיסער פוינ? זינגט ? 

ער זינגט פון זיסן בליטן-טויט אונטער דיינע פיס... 

פאַרציטערט טשעפּעט זיך דאָס פון דער בלויער הויך אויסנע- 
פּלאָסענע ליכט צו דיין נעבענטשטן קאָפּ... באַנליקט ציטערן די 
גלאַנצן אויף דיין עבען-קרוין, נאָר די, װאָס טרעפן זיך מיט דיין 
אוינ. פּראַלן צוריק פאַרשעמט און דערשראָקן פּאַר'ן שעפער-ליכט, 
פאַר'ן ליכט פון די וואונדערלעכע ערשטע זיבן טעג, װאָס שטראַלט 
אַרױס פון זיי... 

דו ביזט געקומען, אוֹן זע --- מיט פרישע מאַנדלען האָט אוים- 
נעבליט מיין ואַנדער-שטאָק און וואונדער-בלומען שפּראָצן מיר 
אין האַרץ... : 

פון ניייגעבוירענע וואונדער-שטראַלן האָבן זיי אױיסגעשפּינט 


אָדם וחות 206 


צװוישן שטורעמס און אָדלערס, קומסטו ; ביזט אפשר איינער פון 
זיי, פון די ברייט און שטאַרק געפלינלטע; איך בין די שטילע 
שװאַלב פון טאָל --- און פאַרשטײי דיך נישט... 

דיינע ווערטער הער איך, און פאַרשטײ זיי נישט... 

עס צאַפּלט אין זיי א הייס-פאַרבלוטינט האַרץ -- א פאַרבענק- 
טע נשמה צעניסט זיך אין זיי --- וי רויטע בלוטינע פלאַמען שווע- 
בען זיי פאַר מיר אין דער לופט, זיי שרעקן מיך, נאָר איך פאַרשטיי 
נישט דיינע לייר... 

מיר זיינען זיך אַזױ פרעמר.... 

דו ביזט דער אָדלֶער פוֹן די הויכע בערנ ; איך -- די שטילע 
שװאַלב פון נידערינן טאָל --- װאָס האָסטו צו מיר ? 

און זי הויבט זיך אויף און נייט... 


אַװעקנענאַנגען אין דאָס ריינע, שטראַלנדינע קינד פון 
טאָל -- -- 

מיר צופוסנס האָט זי נעלאָזט דאָס בליצנדינע דיאַדעס, מיט 
וועלכן איך האָב איר נעבענטשטן קאָפּ געקרוינט, און דעם אויס- 
נעשטערנטן טאַנטל, מיט וועלכן איך האָב איר שלאַנקן לייב באַ- 
דעקט... 

אַװעקנעפלוינן איז די ליכטינע שװאַלב פון טאָל... 


זיי באַגריסט ! 

זיי באַגריסט, דו צריקנעקומענע שטאָלצע, היילינע אין זילבער- 
נעם, שטי?-פאַרכשופ'טן אָװונט-נלאַנץ... 

זיי געבענטשט |... 

און נעבענטשט זאָל זיין דיין אומפאַרהאָפט דערשיינען אין 
דער זילבער:פליסנדינער געטלעכער גנאָד ! 

אין דער שטי-פאַר'חלומ'טער, פאַר'כשופ'טער אַקאַציען- 
אַלייע... 

שטי? ציטערן די שנייעלעך-בליטן אויף די געבענטשטע אַקאַ- 


204 י. ל. פּרץ 


שירים פון אַלטע קרבנות, און נעפינען נישט און פליען אַװעק, 
און שילטן... 

מיט דיר בין איך א כהן-גדול אין קרשי-קדשים --- מיט א גאָלּ- 
דענער וויירויך-פאָן אין דער האַנט, א בליצנדער קרוין איבער'ן 
שטערן, די טייערסטע שטיינער אויף דער ברוסט, װעלט-האַרמאָ- 
ניש קליננען די נאָלדענע גלעקעלעך ביים זוים פון מיין קלייד און, 
אין נאָט'ס װאָלקן פאַרהילט, בעט איך פאַר דער פאַראומנליקלעכ- 
טער וועלט... 

אָן דיר בין איך א געפאַלענער, אן אָפּטריניגער... 

פאַרביי איז נענאַנגען א העלדן-אַרמײ, וועלטן חרוב צו מאַכן, 
נייע צו בויען; איך בין געווען איינער פון זיי, איינער פון די 
גרעסטע --- און בין אויפ'ן וװעג נעבליבן.. און איבערנעלאָוט 
האָבן זיי דעם שװאַכן... טייל -- מיט א באַרעמהערצינער טרער 
אין אויג, אַנדערע האָבן פאַר מיר נאָר שפּייעכץ נעהאַט אין מויל, 
נאָך אַנדערע האָבן מיך מיט די פיס אָפּנעשטופּט און זיך דעם ווענ 
באַפרייט ; =- -- 

און װיל -- האָב איך נאָט'ס שופר אין האַנט; בלאָז איך, 
קומען נייע, נאָך נישט באַשאַפענע נבורים פאַר נאָך נישט-אויסנע- 
טראַכטע וועלטן, שטאַרקע, פּלאַמענדינע, שטראַלנדינ באַװאָפּנטע, 
און זיי קניען פאַר מיר און בויגן פאָן און נעווער פאַר מיר איך 
זאָל זיי בענטשן... 

זע! עס װעקט זיך די אַלטע האַרפע, דער װאַנדער-שטאָק 
ציטערט אין מיין האַנט אויפבליען וויל ער... א ניי לעבן װעקט 
זיך אין מיר ; דריי נישט אַװעק דיין נעבענטשטע קאָפּ פון מיר, 
איבער-ענטפער מיך נישט צוריק דעם טויט און זיינע שרעקן... 


--- װאַנדערער, איך פאַרשטיי דיך נישט! 

פרעמד קלינגט מיר אין אויער דיין שטימע; איך פּאַרשטײ 
דיין שפּראַך נישט ! 

פון די הויכע, ווייטע, אין נעפּ?-איינגעהילטע בערנ, קומסטו, 
װאַנדערער ; פון די בערנ, וואו עס ליאַרמט דער אייבינער קרינ 


אָרם וחוה 203 


קוק נישט, װאָס איך בין אַזױ שװאַך און מיד ; אויף מיינע 
צעריסענע קליידער קוק נישט; זאָל דיך מיין אָרימער װאַנדער- 
שטאָק נישט שרעקן.. 

גאָט האָט מיר זיין טרייסט געשיקט... עס קװועלט אין מיר 
פרישע קראַפט : רויזן בליען-אויף אין האַרץ; די סטרונעס פון 
דער אַלטער האַרפע ציטערן, װעקן זיך צום נייעם הללויה... עס 
ציטערט אויך מיין װאַנדער-שטעקן אין מיין האַנט -- ער װעט 
אָנהויבן בליען, מיט פרישע מאַנדלען בליען... 

איך בין שטאַרק, איך בין רייך ! 

פון די טייכן אין נזדעדן װעל איך אָפּשױמען די פּער? צו דיין 
האַלז.... פון אומבאַטראָטענע טיפסטע וועלדער װועל איך דיר ברענ- 
נען זאַנג און קלאַנג.... פעלדער און וויזן װעל איך באַרױבן און די 


שענסטע בלומען שטרייען פּאַר דיינע פיס -- --- דעם כסא-הכבוד 
װעל איך פון די טייערסטע שטיינער באַרױבן און דיין פוסן-בענ- 
קעלע צירן -- -- 


איך װועל דיר וועלטן באַשאַפֿן -- -- -- 
ער איך בין ? 


ווער איך בין, פרעגסטו -- -- 

ווילסט מיין נאָמען וויסן ? 

טויזנטער טראָגן אים ; דאַרפסטו איינעם פון טויזנטער ? 

װאָס איך בין ? 

דאָס ווענדט זיך : מיט אָדער אָן דיר ? 

אָן דיר בין איך א צאַנקנדיג לעמפּ?ל ביי א גוסס צוקאָפּנס, 
און פאַררויכער מיין לעצטן טראָפּן צו באַשײנען די העויות פון 
דער נסיסה ; 

מיט דיר בין איך א פלאַקער אין ליכטינן נאָט'ס האַנט. א 
פייערדינער זייל, װאָס פירט איבער סטעפּן צום הייליגן לאַנד... 

אָן דיר בין איך א חורבה פון א פאַרלאָשענעם מזבח, פון גאָט 
און לייט פאַרנעסן... די ווינטן האָבן שוין לאַנג זיין אֵשׁ צע- 
שפּרײיט... פאַרהונגערטע קראָען שטעלן זיך אֶפּ אַמאָל און זוכן 


269 ; 7 נרק 


און די זון, ווען איך פלענ איר נלייך אין די אוינן אַריינקוסן--- 
אויך נישט ! 

צי איך ווייס, ווער דו ביזט ? 

איך ווייס ! 

דו ביזט די יאָרן-יאָרן-לאַנג נעהאָפּטע... אין די שטילסטע, 
טרויעריגסטע נעכט קוים אויסגע'חלומ'טע... 

דאָס אין טרערן צענאָסענע, אין בלוט צענאַנגענע, פאַר'יתום" 
טע האַרץ האָט דיך אויסגעבענקט... 

און אויף מיין װאַנדער-וועג, אין דער פינצטערער נאַכט, ווען 
דער לעצטער ווענ-ווייזער אין הימל האָט זיך פאַרלאָשן, ווען דער 
לעצטער צייכן פון נאָט'ס געדענקען איז פאַרשוואונדן, האָט דיך 
אין אננסטן און טויט-שרעק מיין נשמה קוים אויסנעבעטן, קוים 
אויסנעבעטלט ביי נאָט ! 


טרייב מיך נישט אַװעק! 

לאָז דעם מידן װאַנדערער דיר צופוסנס זיצן און וי צו'ן א 
היילינער ריינקייט צולענן האַרצינ און פרום די לעכצנדינ-צעפּלאַצ- 
טע ליפן צום זוים פון דיין קלייד. 

איך װעל עס נישט באַפלעקן... 

זינדיג בין איך... נאָר פאַר זינדיגעפאַרבטע פאַרלאַנגען איז 
דיין קענינלעך-שטאָלץ און שטרענג נעוועלבטע ברעם קיין רעננ- 
בויגן נישט... 

אויף דיין בלאַס פּנים דער שמייכ? איז דער אָפּנלאַנץ פון ריינ- 
סטען בלויען הימל אויף דעם אייבינ-בליצנדינן שניי אויפ'ן חרמון- 
באַרג אין היילינסטן לאַנד... 

כרובים מיט בלאַנקע שוװוערדן אין די הענט היטן דאָס טויער 
פון נן-עדן פאַר זינדינ-פאַרטריבענעם מענטש; דער גלאַנץ פון 
זייער שווערד בליצט אין דיינע אויגן... 

לאָז דעם מידן װאַנדערער דיר צופוסנס זיצן און זינגען שטי?ל 
דיין לויב... 


אָׂדם וחוה א ןא 261 


אויף דער שמאָלער נרענעץ צווישן װאַלד און פעלד לינט זי און 
דרימלט... 

אויף איר װייס-שטראַלנדינן מאַנטל ציטערט מיט באַנגער ליב- 
שאַפט א נעץ פון ליכט און שאָטן, אױיסגעשפּינט פון פאַר'סוד'ע- 
טען װאַלד און געבענטשטן פעלר... 

װוער איז זי ? 

שװאַרץ איז זי און בלאַס, און וואונדער-שיין --- וועמעס וויין* 
נאָרטן היט זי, די שולמית ? 

קענינלעך-שטאָלץ און שטרענג איז געוועלבט די פּעך-שװואַרצע 
ברעם, און ליסטינע ליכט-פלעקן גליטשן זיך שפּילנדיג איבער איר 
עבען-קרוין... 

א ווילדער מאָן פון פעלד ואַרפט א הייסן גלאַנץ איבער איר 
בלאַסן, הויכן שטערן ; אַרום די האַלב-אָפּענע ליפּן שוועבט א 
רעטעניש--א שמייכל---טרויערינ און זיס ! 

מיט צוטרויען און ליבע דריקט זיך דער שלאַנקער לייב צום 
ווייכן, נרויען ערד-געלענער, דאָך אומרואיג, דאַכט זיך, הויבט זיך 
און פאַלט איר ברוסט.., 

װאָס חלומ'ט זיך איר ? 


אויף דער אַלְטער האַרפע ציטערט א ני-אויפנעשפּינטע 
סטרונע... 

ציטערינ בליט מיר א נייע האָפענונג אין האַרץ -- און עס 
וװועקט זיך דער לאַנג-געשטאָרבענער ווילן אין מיר: ,זאָל זי די 
אוינן עפענען !" און מיין ווילן איז געשען! 

עס הויבן זיך די שווערע ברעמען אויף, אוֹן עס עפענען זיך 
נרויסע, גרויסע אויגן, מיט א שטאָלץ-פאַרוואונדערטן, האַלב-צאָרנ- 
דינן בליק,.. 

װאָס איך קוק אויף דיר ? 

ווער עס האָט מיר דערלויבט ? 

אָ, שטאָלצע ! דאָס האָט מיך נאָך קיין שטערן נישט נעפרענט, 


200 י. ל. פרץ 


און אירע קינדער און שטיף-קינדער זיינען מיר פרעמד... 

וועמען איך באַגעגן אויף מיין ואַנדער-װועג, קוק איך מיט 
באַנגשאַפּט און פאַרציטערטער האָפענונג אין די אוינן אַריין -- 
קאַלט און פרעמד זיינען זיי מיר... 

קיין איינציגער שטראַל פון א ברידערלעך-האַרצינער נשמה, 
װאָס זאָל אין מיר צוריק אָנצינדן דאָס פאַרלאָשענע ליכט... 

קאַלטע, פרעמדע אוינן ! 

נישט מיין פרייד, נישט מיין לייד, נאָרנישט פון דעם, פאַר 
װאָס איך האָב נעליטן; נאָרנישט פון דעם, צו װאָס איך האָב 
נעהאָפט... 

מיד, שטערבלעך מיד װאַנדער איך, און זוך מיין פאַרלוירן 
נוטס, און געפין נישט... 

און קיינער שטעלט זיך נישט אָפּ, דעם אָרימען װאַנדערער צו 
נריסן ; קיינער שטרעקט מיר פריינטלעך נישט אויס די האַנט! 

קיינער פרענט נישט : וואו פירט, װאַנדערער, דיין ווענ ? 

פרעמד ביזטו דאָ, טרויער און בענקשאַפט פאַרנעפּלען דיינע 
אוינן. צי לעבסטו און ליידסט נלות, אָפּצוקומען פאַר זינד, אָדער 
טויט ביזטו און װאַנדערסט און זוכסט תקון פאַר דער זינדינער 
נשמה ?... 

קיינער װעט מיר נישט ווינטשן : 

לעבעדיג צי טויט, זאָל דיך נאָט טרייסטן, װאַנדערער ! מיט 
פרישע מאַנדלען זאָל אויפבליען דיין װאַנדער-שטאָק ! 

און צוריק צו דער היים, אויף די הויכע בערג, אָן קרוין און 
מאַנטל, אין בעטלער-קליידער מיט דער פאַרשטומטער האַרפּע -- 
קאָן איך נישט... 


אויף דער שמאָלער נרענעץ צווישן װאַלד און פעלד ליגט זי 
און דרימלט... 

ווער אין זי ? 

פאַרװאָס האָבן זיך אָפּנעשטעלט מיינע פיס? פאַרװאָס אין 
שטיל נעבליבן מיין האַרץ ? 


אָדם והוה 289 


טויזנטער נלאַנצן קאָלירן, וויקלען זיך, פלעכטן און טאַנצן, 
שפּילענדיג אויפ'ן בלאַנקן װאַסער-שפּינ?, -- --- קיין איינצינער 
גלאַנץ פון מיין נשמה שמייפלט מיר נישט אנטקעגן; און דאָך 
האָב איך אויף דעם װאַסער-שפּינל מיין נשמה אויסגעהויכט... 

נישט מיינע פאַרבן טראָגן די בלומען אין פעלד... 

און הויב איך די אוינן צו די בוימער אויף, פליסט מיר קיין 
איינצינער טאָן פון מיין געבענטשער האַרפע פון זייערע צוויינן 
נישט אַרױס... 


און די דערנער, װאָס איך פרענ אויף צויטן און פעדעם פון 
מיין קעניגלעך-אויסגעשטראַלן מאַנטל, לאַכן מיך אויס שטעכנדינ : 
צויטן און פעדעם פון אן אוױיסגעשטראַלטן קעניגלעכן מאַנטל זוכט 
ער, דער בעטלער ! 


נישט פריינטלעך איז מיר דאָ די ערד ! 

וואו איך קום, דערקען איך ; דאָ איז אויף א וויילע מיין היים 
נעווען... דאָ האָב איך נעבלוטינט און נעשטראַלט. נאָר די ערד 
האָט מיך קיינמאָל נישט נערן געהאַט און האָט מיר נאָר נישט 
באַהאַלטן ! 

קיין איינציגן טראָפּן בלוט פון האַרץ, קיין איינציגן שטראַל 
פון מיין נשמה, קיין קלאַנג פון דער קענינלעכער האַרפע, קיין פאָ- 
דעם פון מיין קעניגלעך-אויסגעשטראַלטן מאַנטל... און די קרוין 
האָט זי מיר איינגעשלוננען... 

די שמעקנדיגע בלומען, װאָס איך האָב אויף איר פרוכטבאַרן 
שויס געשפּרײט, האָט זי, די שטיף-מוטער, נישט נענערט; נישט 
אױיסגעשפּראָצט זיינען מיינע בלומען... 

אייפערזיכטיג איז די נידער... 

אויף איר זי?בער-גלאַנציגן מאָך-געלענער האָב איך גערוט און 
פרעמדע חלומות געהאַט; צו די ווייטע, אין נעפּל איינגעהילטע 
בערג געבענקט... אונטער איר הימ? האָב איך געװאַנדערט, און 
דאָך האָבן מיר פרעמדע שטערן געפירט... 

נישט היימלעך איז מיר דאָ די ערד... 


2988 היל פרץ 


מיר פאַרשלאָסן און װעט מיר שוין נישט אוױיסשטראַלן קיין נייע 
ליבט, קיין נייע קראַפֿט... 

צום נעבעט פון אומריינע ליפּן, װאָס האָבן לילית'עס לויב 
געזונגען און אירע טעכטער געקושט, װעט גאָט נישט צונויגן זיין 
אֵױער... 

מיד, שטערבלעך מיד לינ איך. 

נישטאָ מיט װאָס און צו װאָס צו לעבן... 

און שטאַרבן קאָן איך נישט; נישטאָ מיט װאָס אַהין צו 
קומען. 

מען װעט מיך פרעגן : וואו זיינען דיינע גאָלדענע לאָקן און 
די קרוין אויף זיי } דיין אױיסנעשטראַלטער מאַנטל וואו אין? 
פּאַרװאָס האָבן געפּלאַצט די סטרונעס אויף דיין קענינלעכער האַר- 
פע, מיט וועלכע מען האָט דיך אַראָפּגעשיקט ? 

אָ, די נעכט אָן שלאָף, אָן חלומות, אָן טרייסט ! 


װי א בר-מנן, װאָס זוכט זיינע פאַרלױרענע נענל אויף, זוך 
איך די שטראַלן פון מיין פאַרלוירענער קראַפט... 

מיט צעשויבערטע האָר אויפ'ן קאָפּ, מיט פרעמדע אויסנעבע- 
טעלטע קליידער אויפ'ן לייב, מיט אן אויסגעדאַרטן װאַלד-שטעקן 
אין דער ציטערדיגער האַנט, װאַנדער איך און זוך מיין געוועזן 
שטראַלנדיג גליק, און געפין נישט... 

מיד, שטערבלעך מיד װאַנדער איך ! פון נעדאַנקען וי פון 
רו 2-פוינג? געיאָגט... 

איבער באַרג און טאָל װאַנדער איך ; איבער פעלד און װאַלך 
אויף לאָנקעס און ביי ברענן פון טייכן --- טאָג אויף טאָנ, טאָג 
אויף טאָג, און זוך אומזיסט... 

צום נידערינן נראָז בויג איך מיך אַראָפּ, --- זאָל איך כאָטש 
איינס דערקענען, ואָס האָט אױסגעשפּראָצט פון מיין האַרצינ 
בלוט -- און דערקען נישט... און דאָך האָב איך אויף די לאָנקעס 
אויסנעטריפט מיין האַרץ! 

אויף װאַסער-שפּינלען קוק איך און קוק מיר די אויגן אויס... 


אָדם והוה 287 


נאָר פאַרזינדינט האָב איך מיך און די קראַפט פאַרלוירן, און 
פאַרשלאָסן האָט זיך פאַר מיר דער הימל און װעט מיר שוין נישט 
אױיסשטראַלן קיין נייע קראַפט... 

א נאָלד-געלאָקטער, פון נאָט-נעזאַלבטער קעניג בין איך אַראָפּ- 
נגעקומען פון די הויכע בערג. --- א בליצנדינע קרוין אויפ'ן קאָפּ 
נעהאָט, אן אױיסגעשטראַלטן מאַנט? אויפ'ן לייב געטראָנן, מיט 
א ניננאָלדענער קענינלעכער האַרפע אין דער האַנט -- -- -- 

איך בין אַראָפּנעקומען און אַלץ אין דער נידער פאַרשווענדט... 


די גאָלדענע לאָקן זיינען אַראָפּנעפאַלן אין דלילה'ס פאַלשן 
שוֹיס... 

לילית האָט מיך מיט איר כשוף אין איר נעץ געפאַננען; איך 
האָב איר לויב געזוננען און צונעשפּילט אויף דער ניננאָלדענער 
האַרפע, און עס האָט געפּלאַצט א סטרונע נאָך א סטרונע... 

אין פאַר'כשופ'טע נעכט, אויף פאַרבליטע זומפּן, האָב איך 
מיט אירע טעכטער רעדלעך נעטאַנצט, און אינ'ם טאַנץ די קרוין 
פון קאָפּ אַראָפּ פאַרלוירן ; און איינגעשלונגען האָט זי דער זוֹמפּ. 

אויף קרומע, פאַרלוירענע ווענן בין איך נענאַננען, און די 
דערנער אויף די קרומע, פֿאַרלױרענע וװעגן האָבן מיר דעם קענינ- 
לעך-אויסגעשטראַלן מאַנט? פון לייב אַראָפּנעריסן ; צויטווייז, 
פעדעם-ווייז... 

אָ! נעכט אָן חלומות, אָן שלאָף, אָן טרייסט... 


נאָט האָט מיר א ליכטינע נשמה נענעבן, און איך האָב פון 
איר נראָשנדיגע ליכטלעך נעצויגן און אין לוסט-פאַרבינע נערטן- 
לעמפּלעך אַרייננעשטעלט, און פאַרברענט די ליכטינע נשמה ! 

דאָס נאָלדענע האַרץ, װאָס איך האָב פון זיין ליבן-נאָמענ'ס 
האַנט באַקומען, האָב איך צעלאָזט, אויף קליינגעלט צעמינצט, 
קראַנקע שמייכ? אויף נעשמינקטע פּנימ'ער אייננעקויפט -- און 
פאַרשווענדט דאָס נאָלדענע האַרץ... 

אן אויסנעלאָשענער פּלאַקער בין איך און דער הימל האָט זיך 


ורט 


עס זיינען קיין וואונדער געשען 


א פּאָעטע אין פּראָזע 

אָ! וויסטע, טויב-שטומע נעכט, נעכט אָן חלוטות, אָן שלאָף, 
אָן טרייסט... 

פון זיין שטראַלנדינער צירונג באַרױבט, לינט מיד אויסנע- 
שפּרייט דער בלאַס-גרױער הימל; אין איינענעם, אויסנענעפּלטן 
שווייס האָט זיך אייננעהילט די ערד, און אין דער לופט שוועבט 
די אומפרוכטבאַרע סידקייט פון נאָט און לייט, פון וועלט און באַ- 
שעמער ! 

דורך פאַרדרייטע צווייגן פון פאַרקריפּלטע בוימער קוקט צו מיר 
אַריין די אומפרוכטבאַרע, טויב-שטומע נאַכט; סיט די װאַסערדיג-. 
גרויע אוינן זוינט זי סיר אויס דעם לעצטן טראָפּן װוילן... 

פייכט און קאַלט הויכט זִי אויף סיר, און א פייכטע קעלט 
צענייט זיך אין אַלע מיינע גלידער ; איך פריר... 

איך פריר ביז'ן מאַרך אין די ביינער, ביז'ן לעצטן טראָפּן 
בלוט אין האַרץ... 

נעם, אַלטע פאַרפרוירענע נשמה, א פייער-טאָפּ, נעם און גיי 
פון הויז צו הויז, פון טיר צו טיר, און בעט א פונק פייער... א פונק 
פייער זיך צו דערװואַרעמען. 


טירד בין איך, שטערבלעך מיד. נישטאָ מיט װאָס און נאָך 
װאָס צו לעבן.. און שטאַרבן קאָן איך נישט: סיט װאָס װעל 
איך קומען אַהין ? 

סיר בין איך, שטערבלעך סיד, און דאָך כין איך אַמאָל שטאַרק 
געווען--נאָט'ס גענאָד האָט אויף סיר געשטראַלט.. 


אָדם והוח 256 


פון נעטלעכן ננאָד װעט אױסשפּראָצן די ערשטע פריליננס-בלום, 
װועט אויפבליען אונזער ליבע, און וװועקן אונזער האַרץ, און מיר 
וועלן אויף-ערשמיין... 

-- איך נלויב ! -- זאָגן אירע קוש-דורשטינע ליפּן, -- און 
א געדאַנק פליט איר דורך דעם גאָלד-פאַרהאָרטן קאָפּ : 

-- איך װעל מיין האַנט אויף זיין האַרץ לענן, ער װעט אָן 
מיין וויסן נישט אויף-ערשטיין ! 

און אַזױ איז געשען! 

נישט איין ווינטער איז אַריבער, נישט איין פריליננ איז גע- 
קומען... עס דרינגט דורך דער ערשטער שטראַל, ער הויבט די 
ברעמען אויף; עס טרילערט דער ערשטער פוינל אין דער לופט, 
עס עפענען זיך זיינע אויערן... די ערשטע בלום שפּראָצט אַרױס, 
די ליבע װעקט ביי אים דאָס האַרץ, נאָר פריי אויפאָטעמען קען 
דאָס האַרץ נישט -- א טויטע האַנט לינט אויף דעם האַרץ, אויפ- 
לעבן קען עס נישט... 

מיט אָפענע אויערן און אוינן לינט ער איבער'ן זומער... ווינ- 
טער פאַרדעקט זיי צוריק דער שניי... ‏ שלאָפט ער טיפער איין... 


5) פויגל 


מאַנכע, ס'מערסט צופעליג, דערגרייכּן דאָך דעם שפּיץ פון 
באַרג... 

איינער --- נאָכיאָגנדינ א האָז, א צווייטער נאָכלויפנדיג נאָך א 
זומער-פוינעלע... א שכור, זאָנט מען, איז אַמאָ? אויף אַלֶע פיר 
אַרױיף... נאָר די קומען נישט צוריק אַראָפּ.. 

די צופעלינ-אַרויפנעקומענע ווערן אין זינגענדינע פויג? פאַר- 
ביטן, בויען זיך נעסטן אין די צווייגן פון די העכסטע בוימער און 
! --זינגען---פאַר זיך, נאָר פאַר זיך ! 

אין חלום הערט זיך אַמאָל זייער נעזאַנג, --- וי פון די ווייט- 
סטע וועלטן קומט עס... 


24 יי ל פרץ. 


--- איך נלויב אין ד ע ם, װאָס דו נלויבסט.. 

מיט שטראַלנדינע אוינן זאָגט ער איר : 

--- שטאַרבן אין נאָר איין העלפט פון סוד: אויף-ערשטיין 
די צווייטע... און וויפיל מאָל שטאַרבן און אויף-ערשטיין מען 
האָט אונז ביז'ן שפּיץ באַרג --- ביז צום ריינעם געטלעכן ליכט 
באַשערט, דאָס קען מען ניט וויסן.. עס ציט זיך א נאלדענער 
שנור ; װיפֿיל מאָל א פאַרבאָרנענע האַנט װעט זי איבעררייסן און 
צוריק פאַרקניפּן -- דאָס אי א ויך א סוד -- דער ג ר ע ס" 
סער סור 

אירע אוינן טרינקען פּאַרטרױיט אין זיינע--און זי הערט זיך 
איין. 'ִ 

-- א קבר וועלן מיר זיך גראָבן, דאָס היילינטום, דעם איבער- 
נאַנג פון איין זייט סוד צו דער צווייטער... דאָרט וועלן מיר רוען. 
באַדעקן, שיצן און װאַרעמען װעט אונז דער שניי, דער ווייסער, 
קלאָרער שניי, װאָס איז ווייס און קלאָר װי אַלע געטלעכע סודות 
זיינען.... און שלאָפן וועלן מיר, רואיג שלאָפֿן... רואינ שלאָפן 
די, װאָס נלויבן... דער נלויבן אין אונז, --- דער גלויבן אין אויף- 
ערשטיין, -- דער זאָמען פון ניי-געבוירן װערן, פון אויפלעבן 
אויפסניי, װועט אין אונז נישט שלאָפן,,. שטיל װעט ער נעדייען... 
שטי? װאַקסן, װאַקסן, און װועט אַרױסשפּראָצן אַלס א ניי געפלי- 
נעלט לעבן... 

לאַנג האָט ער גערעדט, לאַנג! -- זי גלויבט, נאָר אונטער'ן 
נלויבן אין זיינע רייד נאָנט א װאָרעם. ‏ זיין נלויבן איז זיין איי- 
גענער, מיינער איז נאָר אן אָפּנלאַנץ פון אים -- װעט ער נישט 
אויף-ערשטיין אָן מיר ?" 

זי פאַרבאָרגט עס דאָך פון אים, און מיט צוטרויען הערט זי 
ווייטער זיינע רייד ; 

--- און אַז ער, דער ערשטער שטראַל פון דער זון, װעט דורכ- 
דרינגען די ערד, װועט זיך װעקן אונזער אויג, װועט זיך אויפהויבן 
אונזער ברעם... און אַז דער ערשטער טרי? פון א צוריקגעקומע- 
נעם, אויף די פלינל פון היים-וויי געטראָגענעם-פויג? װעט דורכ- 
קלינגען אין דער לופט, װועט ער װעקן אונזער אויער... און אַז 


אָרם ותות 203 


-- פאַרטינ זיינען מיר, פאַרטינ און זאָנן וידוי, נרייטנדינ זיך 
צום טויט ! 

-- װאָפּ איז ט ו י ט? 

-- א סוד... א שרעקלעכער סוד --- אויף א בלאַנק שנייר-טע- 
סער א בליצנדינער סוד.. און דעריבער שרעקן מיר זיך און 
טרויערן... 

--- ליבער ! -- כאַפּט זי אים אָן ביי דער האַנט -- רעטע 
אונזער ליבע און דאָס שענסטע און בעסטע פון װאַלד. 

--- וי אַזױ, קינד ? 

-- א פעסטונג זאָלסטו נעגן ווינטער בויען... אן אומגעהויער 
פעסטונג. אן אומנעהויער צימער פון דורכזיכטיג גלאָז... און ווייט 
און ברייט זאָל אונזער פעסטוננ, אונזער ליבע-שוץ אונזער היי- 
לינקייט זיין ; מען זאָל קיינמאָל מער, װי איין װאַנט נישט זען... 
אין דער מיט קיין איינצינע... עס זאָל קיין נעפענגעניש נישט זיין... 
און אַהין וועלן מיר דעם , סור" נישט אַרײנלאָזן, ער זאָל אונזער 
ליבע און נעליבטע נישט איינשליננען! 

נישט איינזאַם וועלן מיר זיין... אַלץ װאָס נוט איז און שיין 
וועל'מיר רעטן, צו זיך אין היילינטום נעמען... די שענסטע בוי- 
מער, די שענסטע בלומען, די זיננענדינע פויג?... אַלֶע, אַלַע ! 

-- קינד -- אַרום היילינטום װעט ניין דער טויט, און זיין 
אָטעם וועט אַלץ פאַר'סמ'ען אויף טויט... עס װועט קיין ריכטינ לע- 
בען נישט זיין, נאָר עפּעס ערנערס פאַר'ן טויט! -- א געפאַנגענער 
וועט זיין דער פויג?, און נוס'ענדיגע לידער זינגען... שטאַרבן װעט 
דער בוים... אייביג קראַנק װעט זיין די בלום... און א בלאַסער, 
קרענסלעכער שאָטן, װעט זיך אַרומדרײען אונזער ליבע צוישן 
טויטע; און פֿאַלש װועט קליננען אונזער װאָרט, פאַלשׁ יעדער 
קוש... װער עס וויל לעבן, סמוז שטאַרבן ! 

פאַרניין און אויף-ערשטיין ! 

-- אַלע שטייען אויף ? 

-- די װאָס נלויבן ! 

-- דו גקויבסט ? 

-- איך נלויכ!. און ר ו} 


292 יו. ל. פרץ 


אים די טיף-דערשראָקענע אוינן אויף, און דערציילנדיג, ציטערן 
איר די ליפּן. 

-- איך האָב א בלאַט אין װאַלד געטראָפן, אויף דער ערד, 
צווישן נראָז איז עס געלעגן, און א נאָלדענע זוים האָט עס נעחאַכֿ... 

--- וי נאָלדן-שיין דו ביזט, בלאַט! -- האָב איך מיך צו אים 
אַראָפּגעבױנן. 

-- און שטיל זיפּצנדיג, אַז מיין אויער האָט קוים קוים נע- 
הערט, האָט מיר נעענטפערט דאָס בלאַט : 

--- גאָלדינ איז דער בלעטער-טויט... אַזױ שטאַרבן מיר... 

-- װאָס אי ט וי ט? װאָס אי ש ט אַ ר ב |? 

--- איך ווייס נישט --- ס'אַ סוד... אונזער נאָלדענער, שרעק- 
לעך גאָלדענער סוד, װאָס שליננט אונז איין... 


און אן אָטעם פון א לייכט ווינט? האָט'ס פּלוצלונג אַװעקנע- 
טראָגן... וואוהין ? 


ער שווייגט. 


-- איך ניי. ווייטער --- א וואונדערלעכע שטונדע נעװוען -- 
היפּט א פויגעלע פון מיינע פיס, צװוישן נראָז היפּט עס. 

--- פוינעלע, פוינעלע, פאַרװאָס פליסטו נישט ? 

-- כ'האָב מיר א פלינל פאַרוואונדעט ! --- ענטפערט עס נאָך 
פי? טרויערינער פאַר'ן בלאַט... 

--- װאָס שמאַכסטו? טוט עס דיר אַזױ וויי? 

--- ניין, נאָר דער ווינטער קומט, די מיינינע װעלן אַװועקפליען, 
איך איינער על דאָ בלייבן און פאַרניין ! 

-- א סוד... עפּעס א ווייסער סוד... דאָס ווייסט קיין פוינל 
נישט... אָבער עס שליננט אונז איין דער ווייסער סוד... און ער 
היפּט פון מיר אֶם... 

ענג איז מיר נעװאָרן אין דער ברוסט, און דיך בין איך נע- 
נאַנגען זוכן... און בין פון װאַלד אַרױסנעקומען... א שטיק פעלר 
דערזען... עס ווינן זיך די זאַננען. נאָלדענע זאַננען אַזױ שטיל, 
אַזױ טרויערינ שטיל... 

--- װאָס טרויערט איר, נאָלדענע זאַננען ? 


שָדם והוהּ 281 


דעם װאָס דו פירסט מיך אַרױף... אַרױף צום נעטלעכן לייטזעלינן 
שמייכ? צום קלאָרן, ריינעם נליק... 

און ער האָט שוין נישט די קראַפט נעהאַט, זיך מודה צו זיין, 
אַז ער האָט נאָר דאָס וויסן פון דער הויך, און זי די פליג?ל צו איר 
--און דעריבער איז ער מיד נעװאָרן... און װאָס א טאָג עלטער 
און טידער. און אַז ער װוי? רוען און זי ווערט פון אירע פלינל 
ווייטער נעטראָגן, שלעפט ער זי איין... 

פלאַמענדינע מאָן װאַקסט אויפ'ן רוקן פון באַרג, ער רייסט 
דעם מאָן, צֶעדריקט אים אין דער פלאַכער האַנט, פירט זי איבער 
אירע אוינן. 

--- וי דו נלעטסט מיך ! --- זאָגט זי דאַנקבאַר פאַר דער לאַס- 
קע און שלאָפט איין... און ערשט ווען ער רוט זיך אויס וועקט ער 
זי דערפרישט צום ווייטער גיין... 

ער װעט נ * ש ט רדערנין.. 

זי---ערשט ווען ער װועט פאַלן, ווען זי װעט זיין טויטן קערפּער 
פאַרלאָזן... זי וועט'ן באַוויינען, פאַרנעסן און שטיינן... 


4) די טויטע האַנט 


און נישט מיטאַמאָל מוז מען אַרויפקומען... 

מען קען שטאַרבן און ניי געבוירן ווערן און ווייטער שטייגן... 
איר נלויבט נעוויס אין תחית המתים? {,ער", װאָס אין מיט 
איר" נעשטינן, האָט נעגלויבט ! און ,ער" און ,זי" שטייגן -- 
די ליבע טראָנט זיי צו פרייד, צו ליכט, צום נעטלעכן שמייכ? אויף 
די נאָלדינסטע פלינל... אויפ'ן באַרג-רוקן דורך א צעזינגטן װאַלד 
שטיינן זיי, זיננענ דינ מיט די פוינל, וואַ קסנ דיג 
מיט די בוימער, בליענדיג מיט די בליטן... 

איינמאָל האָט ער זי פריילעך נעלאָזט, און, צוריק קומענדיג, 
מיט א טרער אין אוינ נעטראָפֿן... 

-- װאָס איז ?---פרענט ער, אויסקושנדינ איר די טרער. 

--- איך האָב מיך מיט א שרעקלעכן סוד געטראָפֿן... 

זי שפּאַרט אָן דעם נאָלדענעם קאָפּ אויף זיין שויס, הויבט צו 


46 54 280 


-- נאָר די אומשולד קען זיי נעבן !---ווייסט ער. 

און דער אַלטער כשוף-מאַכער לאָזט זיך אַראָפּ זוכן די אומ- 
שולר... 

נישט לייכט איז זי צו נעפינען.... איר ווייסט װי עס שטייט 
היינט סיט דער אומשולד... אירע פּאַפּירן ווערן אויף קיין בערזע 
ניט נאָטירט... 

,געווען, באַנקראָט געװאָרן "... 

בלאָנדזשעט ער אַזוֹי... 


איינמאָל קומט ער ערנעץ אויף א קליין װילד-פאַרװאַקסן בער- 
געל אַרײיף, טרעפט ער א קליין דאָרפס-מײידעלע, װאָס פּאַשעט 
שוואַרצע ציגן. 

--- פאַרװאָס דורכאויס שװואַרצע 4 --- פרענט ער זי זייער מיט- 
ליידיג. --- פאַרװאָס געוואוינסטו אַזױ יונג נאָך דיינע אויגן צום 
שװאַרצן 1... 

און שאָקלענדיג מיט'ן קאָפּ, ענטפערט אים דאָס מיידל: 

--- מענטש, טריבע אויגן האָסטו ! סיינע צינן זיינען ווייס. 

-- אַלע ? 

-- ביז צום לעצטן ! און ווייס וי ערשט נעפאַלענער שניי! 
--באַשטעטינט דאָס קינד.--- 

דאָס איז די אומשולד אַליין"---טראַכט ער און נעמט זי מיט 
מיט זיך צום רוקן פון באַרג... 

און זיי שטייגן... 

--- קינד, --- זאָנט ער איר, --- װאָס העכער איז אַלְץ לייט- 
זעלינער דער שיין פון נעטלעכן שמייכל... ווייסער זיינען די ?ּ- 
ליען, רויטער זיינען די רויזן, בלאָער און קלאָרער ריזלען די ואַ- 
סער-סטענגעלעך. העכער װאַקסן די בוימער, שענער און פריילעכער 
זיננען די פוינ?ל צווישן די צוויינן... 

און זי הערט מיט א גליקלעך-נלויבנס שמייב?. נישט וויסנדינ 
דערפון, האָט זי פליגל, װאָס טראָנן זי, און ער האַלט זיך מיט א 
פאַרציטערטער האַנט אָן איר שירץ און טראָנט זיך מיט... 

--- איך דאַנק דיר, --- זאָגט אים דאָס האַרצינע קינד, --- פאַר 


- 


אָדם והות 249 
טערט זיך אונטן אין ט א ? טריבט אים.. ער שטינט, 
ווינט מיט די אויגן דעם געטלעכן שמייכל, װאָס שיינט אויפן 
באַרנ-רוקן אין דער הויך, אין האַרץ אין דער נשמה אַרײן; די 
נשמה װאַקסט, דאָס האַרץ װאַקסט, דער ווילן װאַקסט, אָבער דאָס 
רחמנות װאַקסט מער פאַר אַלע, און ער לויפט אַראָפּ: ,עס זאָל 
זיין אין הייז? ברויט"! --- און עס איז נעװאָרן ברויט! -- , פון 
שטיין זאָל פאַר'ן פער'חלש'טן װאַסער שפּריצן", און א רעננבויגן- 
פּאַרבינער װאַפער-שטראַל שיסט שוין אַרױף און צעשפּריצט זיך 
גלייך די שענסטע פּערל... ער האָט פון ווילן אפילו שטעק-שיך 
פאַר שוואַכע און ביין-קליידער פאַר נאַקעטע געמאַכט... און מענ- 
טשען האָבן נעזאָנט ס'איז כשוף, און אים האָט מען נערופן כשוף- 
מאַכער... פאַרברענט האָט מען אים נישט; ער האָט נרויסע 
טובות געטאָן ! 

אַרױף איז ער נישט -- דאָס רחמנות אויף דעם, װאָס מאַטערט. 
און קוועלט זיך אונטן, טרייבט ארויף און טרייבט צוריק -- און 
דעם קװואַל פון לעבן האָט ער נישט נעקאָנט דערנרייכן און איז מיט 
דער צייט דעריבער אַלט און יעדן טאָנ שװואַכער נעװאָרן... 

און װאָס אַמאָל האָט ער ווענינער באַרג נעמאַכט, טאָג אויף 
טאָנ צוֹ א קלענערער הויך נעשטינן... דער שאַפנדער ווילן אין 
אים איז פון טאָג צו טאָג קלענער געװאָרן... ער האָט שוין קוים 
געקאָנט מאַכן ליימענע פייפערלעך פאַר וויינענדינע קינדער... 

און מענטשן האָבן אָן זייער כשוף-מאַכער פאַרנעסן. מאַנכע 
האָבן אים אויפנעהערט צו גריסן: ,עס האָט נעמוזט זיין א 
שווינד?!" איננערע -- האָבן געלייקנט, -- מאַלע װאָס אַלְטע 
דערציי?ן... 

און בענקען האָט אָנגעהויבן דער כשוף-מאַכער צו דער הויך, 
צו דער העכערער הויך, צום פרישן קװאַל פון זיין קראַפט; נאָר 
שװאַכער און שװואַכער ווערט זיין לייב, מידער די פיס... די רחמנות- 
פלינל, װאָס האָבן אים געטראָגן, זיינען מיט יעדן טאָג קירצער 
געװאָרן... 

-- נייע פלינל דאַרף מען! -- זאָגט אים דאָס פאַרבענקע 
האַרץ. 


248 . פרזץ 


שטיל -- דאָס האַרץ. אין זיינע אָרעם איז זי צוריק א טאָק? נע- 
װאָרן... און ער האָט זי צוריק אין שראַנק פון דער איין-איינצי- 
נער קאַיוטע פאַרשלאָסן ! און איז נעלאָפן באַרג-אױף, אום נאָב- 
אַמאָל זיך אומצוקוקן. 

און פון דעמאָלט אָן האָט קיין שיפער דעם איינזאַמען נישט 
געזען. קיינער האָט נאָך אים נישט נעבענסט; ,א נישט-היימלע- 
כער נעווען -- פינצטערע בליקן געהאַט, איבער'ן װאַסער מיט 
עפעס א שרעקינן סוד נעשוואומען"... , אומנליק ברעננט ער!" 
האָבן אַנדערע, װאָס האָבן שיף-ברוך געליטן, נעמיינט -- -- -- 

צופוסנס דעם באַרנ, אין שאָטן פון ציפּרעסן אין דאָס שיפל 
פאַראַנקערט... נרין מיט מושעלן אויסנעזעצט, פאַרװאַקסן... קיין 
פיש אין װאַסער מיידט עס נישט; קיין מעווע אין דער לופט 
שרעקט עס ניט איבער... פויג? נעסטן אין אַלֶע זיינע שפּאַלטן, 
און דער איינזאַמער שיפער װאַנדלט טאָג אויף טאָנ; שטיינט און 
נידערט, נידערט און שטיינט -- -- -- קומט ער העכער און דרייט 
זיך אום --- לעבט אויף דער טאָנ, קומט ער אַראָפּ און שליסט זי 
אין זיינע אָרעם --- ווערט דאָס וואונדער פאַרלאָשן... און עס 
רופט דער שפּיץ-באַרג {... 


דער---וועט דעם שטראַל ניט דערנרייכן. 


3) דער אַלטער כשוף"-מאַכער 
אַמאָל אין א כשוף-מאַכער נעווען... 


נאָר שרעקט אייך ניט, א נוטער נעווען; נאָר צום נוטן האָט 
ער זיין קראַפּט גענוצט... דער ווילן איז געווען אין אים שטאַרס, 
דער שטאַרקער ווילן ש אַ פ ט, און ער האָט נאָר מעשים 
טובים באַשאַפן... הוננערינע נגעזעטינט, דורשטינע נעטרענסט, 
טרערן פון אלמנה- און יתומים-אוינן נגעטריקנט... און די קראַפט 
האָט ער פון באַרג גענומען... 


אַרויף האָט ער נישט נעקאָנט, דאָס נוטע האַרץ קען אַליין נישט 
נעניסן פון נוטן ! דאָס רחמנות אויף דעם, װאָס קוועלט און טאַ- 


אַזם והות 247 


שטאַרק איז דער איינזאַמער שיפער נעווען! און שטייענריג, 
האָט די קראַפט אין אים נעוואקסן, און דאָס האַרצינע געוויין אין 
אים האָט זיך, װאָס אַמאָל מער, אין פריידן-אויסגעשרייען פאַר- 
ביטן... 

און ער װאָלט דעם שפּיץ באַרג דערנרייכט, צום קװאַל פון 
לעבן---צום שטראַל נעקומען, ווען נישט א קליינער נעדאַנק, װאָס 
האָט אים פּלוצלוננ אויפנעבליצט אין נעהירן : 

--- וי ווייט בין איך שוין אָפּנענאַנגען פון איר } וי הויך 
בין איך שוֹין איבער י ע נ ע ר בענקשאַפט נעשטיגן? 

און ער האָט זיך אומנעדרייט אויף א וויילע, און זעט !--- 

ביים ראַנד פון שיפל?ל שטייט זי---דער טאָק--די הענט אויס- 
געשפּרײיט, א לייטזעליג-פאַרקלערט-בעטנדינער שמייכ?ל שימערירט 
איבער'ן אַלעבאַסטער-װײיסן געזיכט, און אין די אויגן--אין די 
אוינן אַזױ פיל בענקשאַפט, אַזױ פי? װויי... 

וי אַזױ איז דאָס וואונדער געשען ? 

אוֹן צוריק אַראָפּ נייט דער איינזאמער שיפער... 

,דו ביזט פון מיר אַװעק, -- האָט זי אים נעזאָגט, און די 
שטימע האָט וי פון א פיינסטער האַרפע נעקלונגען--און אין מיר 
איז בענקשאַפט נעבוירן נעװאָרן, א וואונדערלעכער שמערץ האָט 
זיך אויפּגעוועקט אין מיר... און דאָס אין מיין נשמה געװאָרן ! 
און אָט, זע! איך לעב! לעב!" און הייס-נאָלדענע שטראַלן 
שפּריצן איר פוֹן אונטער די זיידענע ברעמען אַפער. 

באַנליקט, האָט ער זי אין זיינע אָרעם געשלאָסן ; מיט ברע- 
נענדינע ליפּן איר שטערן סיט די באַוועגלעכע שלייפן געקושט 
און מיט א נליק-פאַר'שכור'ט האַרץ צו איר האַרץ-קלאַפּן זיך איינ- 


נעהערט -- -- --- אין די בלאָע אָדערלעך, װאָס שפּרינגען אונטער 
אירע שלייפן, זיך איינגעקוסט, ער קען פון זיי קיין אויג נישט 
אָפּריסן. 


-- זי לעבט, זי לעבט ! יויכצט דאָס האַרץ -- -- -- 

אָבער אין זיינע אָרעם האָבן זיך אירע ליפּן צוריק צוזאַמענ- 
נעצוינן און געשלאָסן... אויסנעלייטערט, וי אן אייביג שטיל- 
בלאָער היט? האָבן זיך די אוינן... שטי? שטייען די שלייםן.. 


246 5 )ר 


קושט. און דערנאָך דעם קאָפּ אויפגעהויבן, און מיט א שטי? און 
הייס-פאַרנניגט געבעט אין די אוינן אַריין פון טאָק נעקוקט... 

לעב, לעב אוֹיף ! האָבן זיך די אוינן נעבעטן. איך בין אַזױ 
עלנט, אַזױ אַלֵיין... 

און אַז דער ערשטער מאָרנן-שטראַל האָט זיך א גליטש נעטאָן 
איבער'ן שטילן װאַסער-שפּיל --- לעשט זיך אים דאָס נעבעט אין 
די אויגן אויס, הויבט ער זיך, זיפצנדינ, פון די קניען אויף ; פאַר- 
טאַכט --- מיט'ן קליינעם שליסעלע דעם שראַנס, מיט'ן גרויסן--- 
די קאַיוטע ; און, מיט צוריק קאַלט-שטראַלנדינע אוינן אין פינצ- 
טערן פּנים, נעמט ער זיך צום רודער צוריק. 

און אַזױ נייען פאַרביי טענ, מאָנאַטן, יאָרן... 

אוֹן איינמאָל---עס איז א טריבער טאָנ געווען--און דער איינ- 
זאַמער שיפער איז נראָד ביים באַרנ צופוסנס נעשוואומען, האָט 
ער אויפ'ן רוקן פון באַרג א שטיל-שניידנדיגן נלאַנץ דערזען--זוי 
דער שמייכ?, פון וועלכן ער האָט נע'חלומ'ט, און האָט פול בענק- 
שאַפט געװאָלט אַרויסרופן אוים'ן אַלבאַסטער-פּנים פון טאָק. און 
צו זיך נעצויגן האָט'ם פּלוצלונג דער באַר; נעענטער איז ער צו- 
נעשוואומען... 

, באַרג אויף ! באַרנ אויף !" האָט אין אים דאָס פאַרבענקטע 
האַרץ, וי נעשריען ; און נעדוכט האָט אים, אַז ער הערט די שטימע 
פון א נוסס, װאָס רופט נאָך א זיכערער הילף... און דאָס ערשטע 
מאָל, נאָך טעג, מאָנאַטן, יאָרן האָט דער איינזאַמער שיפער אי | 
א טריבן ט אָ נ נעאַנקערט, און איז אויפ.ן באַרג-רוקן אַרוֹיפ- 
געשפּרוננען, און האָט אָנגעהויבן ניין... 

און ער גייט. צווישן פעלזן און שטיינער שטיינגט ער... שטי- 
נער אוֹן שטיקער ערד קייקלען זיך אים, רוישנדיג, פון אונטער די 
פיס, שטיינער שאַרפערע שניידן און פאַרוואונדן אים די זוילן; 
ער דאָך שטיינט. און װאָס העכער, איז דער באַרנ נרינער, לעבע- 
דינער, פון װאָס העכער קוקן װאָס מער בלומען אַראָפּ און נאָר 
הויך טאַנצט אַרום א שיין, װוי א נעטלעך באַרעמהערצינער שמייכל, 
און רופט... רופט, און דאָס האַרץ בענקט אַזױ צום שטמייבל.. 
צום נעטלעך באַרעמהערצינן שטייבל... 


אָדם וה וה 249 


שיפט ער זיך איבער צו נייע שכנים, װאָס ווייסן נישט פון פלעס, 
און וועלן מיט די פיננער נישט טייטלען ! 

שיפן נייען איבער'ן װאַסער, גרויסע און קליינע, נאָר אַלע 
פולע : פול סחורות. און אויך פול מענטשן, װאָס קוקן מיט בענק- 
שאַפט צום באָרט, װאָס זיי פאַרלאָזן, און מיט שרעקינער האָפּנונג 
צום באָרט, וואוהין זיי ווערן נעשיפט. נאָר איין שים? נייט איינ- 
זאַם, זיין קאַפּיטאַן איז אויך זיין איינציגער פּאַסאַזשיר. 

וואוהין רודערסטו, איינזאַמער שיפער ? וואו פירט דיין וועג ? 

דער איינזאַמער שיפער ענטפערט ניט; מיט דער צייט האָט 
מען אויפנעהערט צו פרעגן, צו נריסן.. נישט היימלעך האָט 
אויסנעזען דאָס לערע שיפל, נאָך ווענינער דאָס פינצטערע געזיכט 
פון איינזאַמען שיפער און זיינע קאַלט-שטראַלנדינע אוינן, װאָס 
האָבן אָן בליצנדינע מעסער דערמאָנט... 

און א נאַנצן טאָג רודערט דער איינזאַמער שיפער. און ערשט 
ביינאַכט, ווען דאָס שיפל, װאָס האָט קיין איינצינן לאַמטערן ניט, 
ווערט אייננעהילט אין נעפּל, שיפט ער זיך צום באַרג, אַנקערט אין 
שאָטן פון פעלזן אָדער געוויקסן, און רוט פאַרשלוננען מיט'ן שיפל 
אין נעפּ?, ביז דער מאָרננשטערן זאָגט אָן די בשורה פוֹן א נייעם 
טאָג. אָבער רוען רוט דאָס ‏ ש י פ 7, נישט ער.. 


דער איינזאַמער שיפער ווייסט נישט פון קיין שלאָף; זיינע 
ברעמען פאַלן נישט צו ; זיינע אוינן פאַרמאַכן זיך נישט... 


ער האָט נעאַנקערט. און אָט נעמט ער פון טאַש א גרויסן 
שליסל אַרױס און עפנט די איין-איינצינע קאַיוטע אוים'ן שיפל, 
דערנאָך---א קלענערן און שליסט אויף די איין-איינצינע זאַך אין 
קאַיוטע--א שראַנק. 


און א פּאָרצעלײיענער טאָק --- א פרויען-בילד באַווייזט זיד, מיט 
אוינן בלאָע װוי דער הימל. נאָר דער הימל, װאָס איז פאַר'כשופ'ט 
געװאָרן אין זיי, איז אייביג ריין... ער קען זיך קיינמאָל נישט 
פאַרנעפּלען ; ער האָט קיינמאָל נישט נעבליצט --- א פּאָרצעלייע- 
נער טאָק. און פאַר אים האָט זיך דער איינזאַמער שיפער אויף 
די קניען געלאָזט, די גאָלדענע שיכלעך פון קליין-פיסינן טאָק גע- 


244 ו. ‏ פרזץ 
באַרג אין דאָרן-שטרויס באַהאַלטן. באַלד האָבן אויפ'ן שטרויס 
רויזן אויפנעפלאַמט, און דערווייל -- האָט זיך דער היט? צוריק 
פאַרשלאָסן. 

איינס האָט דער שטראַל נישט געוואוסט, אז, גנ אָ ע נ ט צו 
דער ערד איז די לופט אַזױ געדיכט, אַז ער װעט זי נישט דורב- 
דריננען, אַז ער װועט צו דער נידער קיינמאָל נישט קומען... אַז ער 
װעט בלייבן נאָך גענוג הויך, און װעט קיינמאָל די נידער נישט 
זען... 


ווען ער האָט זיך דערפון דערוואוסט, איז שוין צו שפּעט נע- 
װען; דער הימ? נעווען שוין פאַרטאַכט, און אַז ער האָט, שטיל 
און פו? חרטה, אָנגעקלאַפּט מיט א ציטערדיגן פלינל, האָט אים 
א רחמנות'דינער סלאך נעענטפערט : 

-- גיי ! נאָט װעט דיך דערזען און פאַרטילינן, אָפּטרינינע 
איז ער ניט מוחל... 

און אַראָפּ איז צוריק דער שטראַל. 

און קיינער ווייסט נישט פון דעם פאַרלוירענעם שטראַל, פאַר 
וועלכן די הויך איז פאַרשלאָסן און די נידער צו טיף -- און דאָך 
חלום'ט פען פון אים, בענקט מען צִוֹ אים... הערצער מליען, -- 
נשמות לעכצן--נישט וויסנדיג... 


2) דער איינזאַמער שיפער 


דעם באַרנ צו-פוסנס---פליסט פאַרביי א װאַסער. און איבער'ז 
װאַסער נייען שימן, און פירן איבער פון לאַנד צו לאַנד--דעם 
פאַרנליווערטן מענטשן-שווייס און מענטשן-בלוט, אין נעשטאַלט 
פון אַלערלײ, אוים'ן אָרט איבערינע סחורות. אויך מענטשן שיפן 
זיך אָפּט איבער פון טריקעניש צו טריקעניש, פון לאַנד צו לאַנר.., 
ווערט עסיץ סיד פון לעבן אין איין לאַנד, שיפט ער זיך איבער 
צום צווייטן. און, ווערנד א נגעוויסע צייט, דאַכט זיך אים, אַז ער 
האָט אנ;עהויבן א ניי לעבן, א פריש לעבן.. אן אַנדערער האָט, 
געדן אָרער נישט ווילינ, אין װאָס עס אין זיין נשמה באַפלעסט, 


אָדם הוה 243 


נעדאַנקען פליען אויף די שװארצסטע פלינלען איבער שטיקער 
מפּולת פון איינגעפאַלענע חלומות, און שטעכן אויס וואו עס 
עפנט זיך אין רער פינצטערנישט ערנעץ אן אויג און וויל שיינען... 
און בייזע ווינטן יאָגן, קאָלערן זיך אין דער פינצטערניש, און 
פאַרשיטן מיט תהו-ובהוד-אַש, וואו עס וװעקט זיך און עס ויל 
אויפפלאַמען א פונק פון ווילן פון לעבן. 

ביז גאָט האָט אויף זיינע חלומות רחמנות באַקומען און א 
טראַכט געטאָן : זאָל זיין ליכט !.. 

און עס איז געװאָרן ליכט; פון זיך אױיסנעשטראַלט האָט 
ער עס, פֿון שענסטן חלום פון דער טיפסטער נשמה אויסנע- 
שטראַלט... געטלעך ליכט. 

און אין דער ליכטינקייט האָט זיך יעדער באַשאַפענער חלום 
אויף זיין אָרט געשטעלט. 

און אין דער פיינסטער אָרדנונג איז אַריבער א טאָג נאָך א 
טאָג, און נאָט האָט דערזען, אַז עס איז גוט. לעבן גנוטן אָבער 
האָט ער אויך דאָס שלעכטע דערזען; שאָטן גייען נאָך דעם 
ליכט... איז אים, דעם גערעכטן נאָט, באַנג געװאָרן אויף זיין, 
פון זיך זעלבסט אויסגעשטראַלט ליכט, עס זאָל לייכטן דעם בייזן, 
וי דעם גוטן. און ער האָט באַשלאָסן דאָס ליכט נאָר פאַר נוטע, 
נאָר פאַר צדיקים צו באַהאַלטן, זאָל עס זיין דער לוין פאַר זייערע 
מעשים טובים... 

און דעמאָלט האָט ער די ליכטער אין הימ? באַשאַפן : די זון 
זאָל רענירן בײיטאָג, לבנה און שטערן---ביינאַכט, און די שטראַלן, 
װאָס ער האָט נעהאַט אויסגעשטראַלט פון זיך, האָט ער צוריק נע- 
רופן -- -- -- 

און די שטראַלן פליען צוריק אין זייערע קװאַלן. נאָר איינער 
האָט זיך אָפּנעריסן פון אַלע ; איז אָפּטריניג געװאָרן ! 

--- די שלעכטע, --- האָט דער אָפּטריניגער געטראַכט, --- זיינען 
די אומנליקלעכסטע, און אויב זיי ווערן אַצינד פון אַלֶע מיינע ברי- 
דער פּאַרלאָזט, װע? איך מיך, זיי צוליב, אָפּזאָגן פון הימ? און 
בלייבן ביי זיי... 

און דער אָפּטרינינער שטראַל האָט זיך ערנעץ אויף א שפּיץ 


242 ג.א 6 


דער שטראַל 


(מעשה'לעך) 
1) די אָפּטריניגע 


און נאָט, װאָס װעט אייביג זיין, איז אייביג נעווען, און האָט 
אייביג זיינע חלומות געהאַט. און מקוים און פאַרקערפּערט פלעגן 
ווערן די חלומות, נאָר אויך באַלד פאַרלוירן אין דער פינצטערניש, 
פון אָנגעשיטן תהו ובהו... 

חלומ'ט זיך נאָט א טורעם, שטעלט ער זיך, דער טורעם, אין 
דער פינצטער אויפ'ן שפּיץ, און פאַלט, און פּלאַצט, און צעפּלאַצט, 
און עס ווערט פון אים אַשׁ און שטויב און זיי צעשפּרײיטן זיך אי- 
בער'ן אומענדלעכן תהו ובהו. 

און חלומ'ט זיך נאָט א ים, פאַלט ער אין דער פינצטערניש 
פון תהו ובהו פון געלענער אַרױס, שלאָגט זיך אָן פעלזן און בערנ 
פון אַנדערע געטלעכע חלומות, און צעפאַלט אויף װאַלן ; די װאַלן 
אויף װאַסערלעך, אויף וואַסער-צונגען און װאַסערישטראַלן ; קו- 
מען ווינטן פון נאָך אַנדערע נעטלעכע חלומות, צעברעקלען און 
צעיאָנן זיי ביז איינצינע טראָפּן... קומען שווערע, שווארץ-דורש- 
טינע נעב? און טריקענען זיי אויס... 

און די נ י ד ע ר הויבט זיך אין דער פינצטער איבער דער 
ה ו י ך און שלינגט זיי איין... ‏ און וועלטן לויפן נענן װעלטן, 
און שלאָנן זיך אָן, און פּלאַצן, און צעפאַלן זיך אין די אָפּנרונטן 
פון תהו ובהו. און פאַרשווינדן, נלייך זיי װאָלטן קיינמאָל נישט 
נעווען, און איבער די חורבות פון אייננגעפאַלענע וועלטן, ניסן זיך 
איבער די פינצטערע תהו-ובהו-װואַלן, און זיי לאַכן צו זיך, און 
שפּעטן פון באַשעפער און זיינע חלומות, און קראָען---מערדער- 


אָדם והוה 241 


נישט דאָס האָט דיין מאַמע, איבער דיין וויג נעבוינן, דיר 
געזוננען ! : 

נישט דעם וויסטן חלום האָבן לבנה און שטערן, אין די שטילע 
זיסע נעכט, דורכ'ן מיידלשן פענצטער דיר אױסנעשפּינט! 

ניי אין דיין רו אַריין, קינד ! 

זע, צאָרנריג פינצטער בוינט זיך איבער מיר דער היטל... 

און פון צווישן די בוימער,. אין פינצטערניש פאַר שרעק צוזאַ- 
מעננערוקטע, פינקלט אַרױיס דיין היים, דיין זיס שטי? היים ! 

מיט ווארעמע בליקן װוינקט צו דיר, צערטלעך רופט זי דיך : 
קוֹם ! ניי אין דיין רו אַרײן, קינד! 

ניי, צאָרנדינער ווערט נאָך דער הימל.. 

ניי אין דיין רו אַרין, קינד, לעג דיך... לעג צו דיין קעפּעלע 
צום קישן און קריאת-שמע לייען ! : 

און הויב דיינע שטילע זיסע אוינן צום הימל אויף און בעט ! 

בעט, ער זאָל דיר אָפּציען דעם שװואַרצן װאָלקן, װאָס האָט זיך 
איבער דיין יונג, אומשולדינ-בלויען הימל נעלעגט... אויסגעריסן 
זאָל ווערן דער זאָמען פון אומרו און בענקשאַפט, װאָס איך האָב 
מיט מיין זינדינער האַנט אין דיין היילינדשטי? האַרץ פאַרפלאַנצט... 

און אָפַּניין זאָל דער שאָטן, װאָס דער פאַרבייגייענדינער אייג" 
זאַמער װאַנדערער האָט אויף דיין ריין-געשטראַלטער נשמה גנע- 
װאָרפן.--- 

בעט, קינד ! דיר איז דער היטל נישט צאָרנדינ און װועט הערן 
דיין געבעט... 


240 0 ו. ל. פרץ 


און, הער קינד! אָפּט אין האַלבער נאַכט שפּאַלטן זיך די 
קבוים, די פאַרנגעסענע, דערנער-באַװאָקסענע קברים... 

און זיי, די געוועזענע מלאכים שטייען אויף, נייען פון די 
קברים אַרױס, שטעלן זיך אויס און קוקן טיט א ברענענדיגן האַס 
אין די אויגן צום הימל אַרױף, און הויבן מיט גרימצאָרן די פויסטן 
געגן כסא הכבור אויף, און כאַפּן זיי באַלד צוריק צו די מיילער, 
און בייסן די פינגער פאַר צער און שאַנד, -- פאַרװאָס זיינען די 
הענט אַזױ קורץ ! 


גיי נישט מיט מיט מיר נאָלדן, האַרציג קינד ! 

און בעט איך דאַרום שאָקל דיך אֶפּ פון מיין נעבעט, וי פון א 
גרינעם װאָרים, װאָס פאַלט דיר פון בוים אַראָפּ אויף דיין ברוסט ! 

דאָרט גייען אַרום די שאָטן פון נאָך נישט געשעענעם, פון נאָך 
נישט באַשאַפּענעם; אומרואינע שאָטן, װאָס רייסן זיך, קענען 
גאָט'ס ווילן, צו ליכט און לעבן פאַר דער צייט, נאָך איידער ער 
האָט זיי מיט פלייש און בלוט באַקלײדט. 

לעבנס-הוננעריג זיינען די װידערשפּענסטינע נייסטער, און וי 
איז דעם װאָס זיי טדעפן אויפ'ן ווענ... זיי נעמען צו פון די באַקן 
די פאַרב, זוינן אויס דאָס ליכט פון די אוינן, און נאָנן אויס דאָס 
בלוט פון האַר'ן... לעבנס-הוננעריג זיינען זיי... 

נישט פאַר דיר אין דעם איינזאַמען װאַנדערער'ס ווענ... 


--. יט 7 טי }טי 1 2 יט יי 2 אי 1 2 262 6 = 


און ער איך שװאַך אַמאָל, פון שמערץ און בענקשאַפט פֿאַר- 
מאַטערט, און קני פֿאַר דיר, און בעט זיך רחמים ביי דיר: קום, 
פאַרלאָז מיך נישט ! -- הער נישט מיין נעבעט ! 

לעש די באַרעטהערצינע פונקען אין דיינע אוינן אויס; און 
די בענקשאַפט, װאָס איך האָב פאַרזייט אין דיר, רייס דיר װי א 
דאָרן פון האַרץ אַרױיס ! זע וי צאָרנדינ עס שפּרייט זיך איבער מיר 
דער היטלס-בויגן... 

ניי, קינד! זאָל דער דונער, װאָס ווערט פאַר מיר נעשמירט, 
ריך אוסזיסט נישט טרעסן... 


אָדם והוה 


אומזיסט וועט זיי מיט בענקשאַפט זוכן דיין אוינ... 
אָ, ניי נישט מיט מיר, נאָלדן, האַרציג קינד ! 


}טי יי 0 יע 4 יה ,י.י יי טי יי הי יי 


לעש, קינד, די באַרעמהערציגע פונקען פון דיינע אוינן אויס ; 
אומהיימלעך איז דעם איינזאַמען וװאַנדערער'ס וועג. 

טרויער-וויידן היטן אים פון אַלֶע זייטן ; נישט היימלעך איז 
מיטער-נאַכט דאָס נגערויש, װאָס שלאָנט זיך צווישן שווערע צווייגן 
און בלעטער... 

אַלט-פאַרשטומטע קלאָנן, װאָס דער הימל?ל נעמט נישט אויף... 
פלוכן און ציין-קריצעריי פון פאַרשטויסענע און פאַרשאָלטענע... 
מיטער-נאַכט וועקט זיך דאָס אַלץ און מישט זיך צוזאמען מיט'ן 
יאָמער פון פאַרזינדיגטע נשמות, װאָס פּלאַטערן אַרום, און זוכן 

יאוֹן געפינען נישט קיין תקון... 

נישט פריילעכער איז דער טאָג... דורך אַשׁ פון פאַרברענטע, 
דורך שטויב פון צו קבר-ישרא? נישט נעקומענע, קוקט-דורך א 
רויט-צאָרנדיגע זוֹן... 

נישט פאַר דיר איז דער וועג, גאָלדן, האַרציג קינד ! 

גיי נישט מיט מיט מיר, נאָלדן, האַרציג קינד; שרעקלעך איז 
דעם איינזאַמען װאַנדערער'ס וועג. 

שאַרבן-קעפּ װאַלגערן זיך איבער'ן וועג, שאַרבןדקעפּ װאַלגערן 
זיך אַרום אין זיינע שאָטן, שאַרבן-קעפּ פון לאַנגדגעשטאָרבענע 
און נישט באַנואָבן, און מיט הוילע אויגן-לעכער קוקן זיי אַרוס 
אויף דער וועלט און שרייען שווייגנדיג ; פאַר װאָס ? פאַר װאָס ? 

און איבער קברים פירט דער װענ; איבער פאַרגעסענע דער- 
נער-באװואָקסענע קברים... 

דאָס זיינען די קברים פון די פאַר'עקשנ'טע מלאכים, װאָס האָ- 
בען אַמאָל דעם כסא-הכבוד נעשטורמט און דערנאָך, באַזינטע און 
פון הימ? אָפּנעשלײדערטע, אומזיסט געזוכט פאַרגעסעניש און און 
טרייסט אין דער שויס פון ערד-נעבאָרענע טעכטער, ביז זיי זיינען 
אוױיסנעגאַנגען װוי א ליכט. 

צונענומען האָט זיי די ערד, נאָר פאַרצערן זיי קאָן זי נישט ! 


238 ר פר"ז 


גישמ מ' טס מע 
(געדיכט אין פּראָזע) 


גיי נישט מיט מיר, נאָלדן, האַרציג קינד ; טרויערינ איז דעם 
איינזאַמען װאַנדערער'ס וועג... 

און ווער איך שװאַך אַמאָל -- 

און ווער איך שװאַך אַמאָל, פון האַרץ-רייסנדיגער בענקשאפט 
באַפאַלן, פון שמערצן באַזיגט, און איך קני פאַר דיר, און בעט 
מיך, מיט נישט מענטשלעכע טרערן, ביי דיר : קום !---נויג נישט 
צו דיין אויער צו מיין געבעט. 

טרויעריג איז דעם איינזאַמען װאַנדערער'ס וועג ; פון טרויער- 
וויידן געהיט, מיט זייערע שאָטן אויסגעבעט... 

דער הימ? האָט זיי אָפּגעשטױסן, די ערד האָט זיי צונעצויגן... 

דער שטראַל פון העלסטן, פון נאָלדענסטן טאָג, װאָס רייסט 
זיך דורך די אבלים דורך, ווערט פון פרייד און גלאַנץ באַרױיבט, און 
איבער'ן וועג לעגט זיך מיד און בלייך א טויטער שטראַל, א בר- 
מנן--א שטראַל!... 

נישט פאַר דיר, נאָלדן, האַרציג קינד, אין דעם איינזאַמען 
װאַנדערער'ס וועג... 

צווישן צוויינגן און בלעטער פון די אבלים, װאָס זעען קיין 
הימל נישט, וואו עס נעסטן קיין פוינל נישט, --- פאַרבענקען װעט 
זיך דיין נשמה צו זאַנג און קלאַנג... 

אויפ'ן שאָטן-אויסגעבעטן וװועג װאַקסן קיין בלומען נישט; 


אָדם וח וה 231 


ער איז נישט פון די, װאָס ווערן נראָ ערשט נאָך לאַנגע-לאַננע 
יאָרן ; איבערנאַכט ווערט אַזױנער נראָ, װי די טויב. 

ער איז נישט פון די, װאָס טרינקען דאָס לעבן פון נאָט'ס בע- 
כער אַרױס פּאַמעלעך און טראָפּנװײן; נישט פון די, װאָס מעסטן 
די צייט סיט'ן אומרו פון שטאָטישן זיינער : טיק-טאַס, טיק-טאַק--- 
א טריט נאָך א טריט. 

ער איז נישט פון די, װאָס ע ? ס ע ר | זיך, און אַז זיי 
ווערן אַלט און דערזעען מיט אָפּנעשװאַכטע אוינן, אַז דער שװאַר- 
צער שאָטן קוטט זיי אנטקענן, פאַרקרימען זיי זיך פאַר נרויס 
רחמנות אויף זיך אַליין, אויף ווייב און קינד און אויף אַלֶע 
שטאָט-לייט, און נייען אַהיים, שרייבן צואות, און לעגן זיך אונ- 
טערטעניג אין בעט אַרין, און זאָנן וידוי, און דרייען זיך איבער 
צו דער װאַנט. 

ער איז פון די, װאָס פאַלן פּלוצלונג, װי שטערן פון היםל 
אַראָפּ; פון די, װאָס ווערן אונטערנעשאָסן, װי די ווילדע פוינל 
אין װאַלר. 

--- פון היץ רעדסטו, טאָכטער. 

---פון היץ, מאַטע ! 


יצ 


נעם מיך שוין מיט, אָרלער. 

רייס טמיך אויס פון דעם טאַטנ'ס אָרעם, פון דער טאַטע'ס שויס. 

איך ניי טיט ריר. 

איך ניי סיט דיר צװישן ווינט אוןשטורם, איבער מצבות, 
איבער קברים, צווישן פאַרוואונדעטע, װאָס בלוטינן אין פעלר. 

און זייער קרעכצן װעט מיך ניט אָפּהאַלטן; איך װעל מיך 
נישט אָפּהאַלטן עמיצן א טראָפּן װאַסער צו דערלאַנגען. 

איך װע? ניט ציטערן פאַר די דונערן, װאָס צערייסן די הער- 
צער אין די פינצטערע נעכט ; מיט אָפענע שטאָלענע אויגן, אָן א 
ציטער פון א האָר אין דער ברעם, װעל איך קוקן אַנטקעגן דעם 
בליץ! 

איך בין אן אָדלער-ווייב ! 


1 5 י. ל. פ רץ 


און הערן הערט ער דאָס געזאַננ, װאָס ערשט די שפּעטסטע 
דורות װעלן זינגען, דעם , הללויה" פון צייטן, װאָס שווימען נאָך 
אין די נישט-נעכאָרמטע נעב? אונטער'ן כסא הכבוד, אויף וועלכע 
נאָט דער באַשעפער האָט נאָך קיין אוינ נישט נעװאָרפן. 


קענסט עס פאַרשטיין, מאַמע ? ! 


6910 

ניין... 

און דאָך לענט זי אירע וייסע הענט אויף סיין פאַרװירט 
קעפּעלע--זי בענטשט מיך. 

פון די האַרצינע מוטער-אוינן פאַלן טרערן וי טוי אויף סיין 
דורשטינ-ברענענדינ פּנים און קילן עס. 

און אירע טרייע ליפּן ציטערן ; זיי ווינטשן מיר נליק. 

מאַמע, מיך װאַרט נישט קיין שטיל, ליב נעסט, אויסנעבעט 
מיט בלעטער און פּוך און נלאַנצנדינע שטיינדעלעך. 

ער וועט נישט אַרויספליען זיננענדינ-טאַנצנדינ און נאָט-לו- 
בענדינ פון נעסט, זוכן פרישע ווערימלעך אין דער לופט פאַר זיין 
נעטרייער , זי", װאָס זיצט איבער זיינע הייס-נעבליבענע , קליינע" 
און װאַרעמט זיי. 

אן , אָדלער-ווייב" װע? איך זיין. 

ער װעט מיך אויסרייסן פון דיין שויס און אַװעקטראָנן ווייט- 
ווייט, צווישן שטורם און ווינט, איבער זידנדינע ימים, ווילד-נאַ- 
קעטע פעלזן און װאָלקן, װאָס רייסן זיך אויף זייערע שפּיצן און 
קאנטן אויף צויטן... 

און אַז ער װעט מיך פֿאַרלירן, מאַמע, על איך צוריק אין 
דיין שויס אַריין נישט פאַלְן. 


1 
--- מאַמע ! 
--- װאָס, טאָכטער 4 
-- ער איז נישט פון די, װאָס לעבן לאַנג... נאָר פון רי, 
װאָס קומען און פאַרשווינדן װי דער בליץ... 


שָׁרם והוהּ 238 


8 


שטי? האָב איך נעוויינט, און נאָר א מאַמע'ס אויער האָט מיינע 
זיפצן דערהערט --- איך פאַרנעם שוין אירע באָרוועסע טריט. 

די פּאָרהעננלעך פאַרבויגן זיך. אָט שטייט זי, דאָס בילד פון 
ליבשאַפט און רחמנות, און נעמט אַרום מיט'ן האַרצינן בליק איר 
צום טױיט-דערשראָקן קינד. 

מיט שטילע, כאָרװועסע טריט קומט זי צו מיין בעט, זעצט זיך 
לעבן מיר, לעגט מיר די האַנט אונטער מיין האַלז און ציט מיין 
הייסן קאָפּ צו זיך אויף דעם שויס : 

-- צי איז ער עס ווערט, טאָכטער ?4 װאָס איז ער } 


9 


א העלד איז ער, א שטימע פון א וועלט-באַצװינגער האָט ער ; 
און ער זאָגט, אַז דאָס האָב איך אים אָנגענאָסן דאָס קול מיט זאַפּט 
און קראַפט, װוי די נעבענטשטע זון ניסט די טרויבן אֶן... איך מיט 
מיינע פּאַרציטערטע ליפֿן... 

וועלטן קען ער שליידערן אין דער לופט; און די קראַפט, 
זאָנט ער, האָט ער פון מיר, פון טיר, װאָס איך בין אַזױ שװאַך, 
אַזױ שװאַך. 

ער האָט שוין, דערציילט ער, פאַרלאָשענע אוינן געהאַט, און 
איך האָב זיי אים צוריק אָננעצונדן און זיי לייכטן װי שטערן אין 
הימ?: און איך, מאַמע, זע נישט צוטאָל מיין וועג. 

און פאַרװויסט איז שוין נעווען זיין האַרץ; איך האָב דאָרט 
נייע בלומען נעפלאַנצט, און זיין אָטעם שמעקט מיט רויזן פון די 
העכסטע בערג, און איך, סאַטע, וועלק פון בענקשאַפט, װי דאָס 
אָרעמסטע נרעז? אין טאָל. 

איך האָב אים די אוינן פון דאָס ניי געעפנט, און ער זעט 
די פּערל, װאָס לינן, נאָך נישט נעפונען, אינ'ם אָפּגרונט פון טיפ- 
סטען ים. 

און ער פילט אַצינד די בלומען, װאָס קיין מלאך האָט נאָך 
נישט געװועקט פון טיפסטן שלאָף אין פאַרבאָרנענעם שויס פון 
דער ערד. 


234 י. ל. פּרץ 


איך פאַל... װאָס נידערינער און נידערינער טראָנט מיך דער 
ווינט און שליידערט מיך, ביז איך בלייב העננען וי אַבשלום ביי די 
האָר אויף א צווייג פון א בוים, װאָס איז איבער א װאַסער 
געשטאַנען. 

אויבן צווישן די צעריסענע װאָלקן פליען אָדלער. 

-- , ראַטעװעט מיך, אייער חבר האָט מיך פאַרלוירן !" 

זיי הערן נישט און פליען זייער ווענ. 

און אונטן פליסט א נעשרומפּן װאַסער; פון צייט צו צייט 
שווימט אַרױס א בלאַסער פיש, מיט קיילעכדינע הוננער-אוינן און 
צעשפּרײט דאָס מויל ! 

--- ווען פאַלט זי אַראָפּ ! 


1 


איך לינ מיט אָפענע אוינן און װאַרט אויף דעם ערשטן שטראַל 
פון פרישן פרימאָרנן ; איך בענק צו אים, ער װועט מיר די שאָטן 
פון האַרץ פאַרטרייבן. 

אין פענצטער אַריין קוק איך און איך װאַרט אויף א צייכן פון 
א נירנעבוירענער זון, --- פאַר איר וועלן די וויסטע חלומות אנט- 
לויםן. 

דער ערשטער קוש, װאָס דער שטילער הימ? װועט געבן דער 
ערד, אייננגעהילט אין נעפּ? און שרעק, װועט אויסלייזן פון שרעק 
מיין נשטה. 

פון זאָמען, װאָס נאָט'ס האַנט װעט אַראָפּלאָזן דער פֿאַר- 
שמאַכטער וועלט, װעט אַרויסבליען פאַר איר דער נייער טאָג, און 
פאַר מיר---דאָס נייע לעבן. 

די לופטן ציטערן, באַלד וװועט זיך הערן די בשורה : 

--- שרעק נישט, פֿאַרװאָגלטע ערד ! דיין אויסלייזער, דיין חתן 
גייט צו דיר פון זיין חופּה אַרױס, זיינע אוינגן שטראַלן און טרייבן 
פאַר זיך די שלעכטע רוחות פון דער נאַכט. אַלע שרעקן פֿאַר- 
שווינרן ! 

און האָפנדיג צום טאָנ, לינ איך שטי? און וויין. 


אָדם והוה ין : 209 


5 


מאַמע, אַז דוֹ ביזט דעם טאַטנ'ס כלה נעווען, װאָס פלענט ער 
דיר זאָנן אונטער פיר אוינן אוים'ן שפּאַציר ? 

שיין ביזטו, מאַמע, נעווען ; דאָס ווייס איך. וי א מלכה 
זעסטו אויס היינט, א בת-מלכה האָט דאָך מער כשוף אין זיך ! 

נאָלדן נגלאַנצט דיין זומער-טאָנ. וי האָט דיין פריליננ'ס פרי- 
מאָרגן געבליט ? ! 

איך זע דאָך, װי ער קוקט אויף דיר נאָך היינט, מיינענדינ, איך 
זע נישט. 

נאָר דעמאָלט,---דעמאָלט, װאָס פלענט ער דיר זאָנן ? 

װאָס פלענט ער דיר זאָנן אין די זיסע שטילע זומער-נעכט, ווען 
די לבנה כשופ'ט און די זילבער-ליכטינע נעץ ציטערט אין דער טי- 
פער בלאָער שטילקייט ? 

צי האָט ער דיר געזאָנט, אַז נישט לבנה און שטערן לייכטן אים 
אויף זיין וועג, נאָר דיינע טיף-בלאָע אוינן ? 

און אַן איבער דער ציטערינ-זילבערנער נעץ איז דורכנעשוואו- 
מען א ריח פֿון בשמים, צי האָט ער דיר איינגערערט, אַז נישט 
רויזן און ליליע שמעקן אים, נאָר דיין ריינע נשמה ? 

און פאַרנאַכט, ווען עס צעניסט זיך די זיסע שטילע קריאת-שמע 
פון די נעסטן אין די קרוינען פון פאַר'חלומ'טע בוימער, צי האָט 
ער דיר נעזאָנט, אַז זיסער, פרימער און היילינער קליננט דיין איינ- 
צינ װאָרט ?ָ 


6 


מיט פלאַמענדינע ליפּן האָב איך מיך נעלענט, און אויפנע- 
כאַפּט האָב איך מיך אין קאַלטן שווייס... 

צווישן צעריסענע שטיקער װאָלקן, איבער נאַקעטע פעלזן און 
זידנדינע ימים האָט מיך אן אָדלער נעטראָנן, צוװוישן שטורם און 
ווינט. 

נאָר אַלֵיין האָב איך קיין פליג? נישט נעהאַט און האָב מיך פון 
זיינע אויסגענליטשט. 


232 ; 5 פרח 


דאַרפּסט זיך פאַר דער זון נישט שעמען, נישט פאָרכטן ; נעטריי 
און ערלעך איז די זון. 


נאָר היט דיך, טאָכטער, פּאַר'ן כשוף פון שטילע זומער-נעכט... 
פאַר דער דינער ציטערינ-ליכטינער זילבער-נעץ, װאָס צעשפּרײט 
זיך אין דער שטילער לופט... 


און א כשוף-מאַכערין איזן די לבנה, נעפערלעך זיינען אירע 
מאַט-זילבערנע שטראַלן... זיס איז איר ליכט, וי זיסער וויין, און 
עס טרינקט זיך, װוי קילן, זיס-שמעקענדינן וויין, און עס באַ- 
רוישט... 


פּלוצלוננ בליען פרישע רויזן אויף אין האַרץ און דיין אָטעם 
הויבט אָן צו שמעקן. 

פּלוצלוננ הויבט דיר אָן א װירװאַר פון ליכטינע שטערן צו 
טאַנצן אין מח און שטראַלן דיר פון די אוינן אַרױס. 

און דער קאָפּ ווערט שווער און זוכט זיך אן אַקסל? אָנצוּלענען, 
און אויפ'ן װעג טרעפט זיך א ליפ מיט א ליפּ -- -- נישט אִפ- 
צורייסן... 


4 


איך מוז שטיין פאַר מיר אַליין אויף דער װאַך, היטן טיך יערע 
מינוט, יעדע רגע. 

איך מוז איינציען די פיס, זיי ווילן לויפן אין דער ווייטער 
וועלט אַרײן. 

איך מוז האַלטן פעסט די הענט ביי די נעט פון קלייד, זיי 
יוילן כאַפּן שטערן פון הימל און װאַרפן אין דער וועלט אַרײן. 

און מוז די ליפּן ביז צום בלוט פאַרבייסן, זיי ווילן אויסשרייען 
א בשורה פאַר דער וועלט. 

איך מוז היטן די פאָרהעננלעך איבער די טיף-בלאָע פענצטער- 
לעך מיינע ; שטורקאַצן ברענען אין זיי -- א באשטענדינע אילו- 
מינאַציע ; אן אייבינער יום-טוב אין האַרץ ! 


שָׂדם והוהּ 251 


מיט'ן אָדלער-שנאָב? אויסטרינקען דאָס הייסע יונגע בלוט; זאָל 
ער שטילן זיין דורשט... 
און זאָל ער אַװעקשלײידערן די רעשט, וואו ער ווֹיל... 


.2 


דער טאַטע פרענט פאַרזאָרנט : 

-- טאָכטער, װאָס ביזטו אַזױ בלאַס ? 

אומרואינ קוקט ער סיר טיף אין די אוינן אַרײן, -- ,װאָס 
פלאַמען זיי אַזױ ווילּך ?" 

שטייט צו די מאַמע ; 

-- צי האָסטו, טאָכטער, ביינאַכט פון שלאָף אַרױס געוויינט ? 
פייכט איז צומאָרגנס דיין קישן נעווען -- װאָס האָסטו פאַר א 
חלומות נעהאט ? 

און לויף איך פון שטוב אַרױס, טרעפן מיר חבר'טעס און 
ריננלען מיך אַרום. און טאַנצן אַרום מיר, און בויערן מיך דורך 
מיט די בליקן : 

--- װאָס איז מיט דיר, נאָלדעלע, נעשען 4 װאָס ברענט אַזױ 
דיין אָטעם ? 

לייכטער איז צו באַהאַלטן פּאַרפיום פאַר לייט, איידער אן אוים- 
נעבליט האַרץ. 


6 


אַז איך װעל אַמאָל האָבן א שטילע ליבהאַרציגע טאָכטער, וי 
מיין מאַמע האָט, אן איינציגע, --- װעל איך זי נעמען פון צייט צו 
צייט אויף דער שויס און שטיל? נלעטנדינ אירע נאָלְדענע לאָקן און 
טיף קוקנדיג אין אירע בלאֶע אוינן אַריין, װוע? איך איר איינרוי- 
מען נוטע רייד, האַרצינע שטראָף-רייד : 

--- ווילסטו, טאָכטער, שפּאַצירן ניין און האָסט מיט וועמען, 
---עוו.1 

נאָר ניין זאָלסטו בייטאָג, אין שיינעם העלן טאָג, וען עס 
שיינט דרי זון... זאָל זי באַשיטן סיט ניננאָלד דיין קעפּעלע, 


230 י. ל. פ רץ 


א "בע 


(פּאָעמע) 
רויטע בעקעלעך, קלאָרע אוינעלעך, זיסע, שטילע חלומות--- 
וואו זענט איר ? 
א שטילע טויב האָט שטיל געלעבט אין א שטילן טויבן-שלאַג, 
א פרומע, שטילע טויב. 
ליבלעך האָט זי געברומט די ברכה אינדערפרי : 


,װאָס דער טאַטע הייסט, װאָס די מאַמע הייסט און װאָס אַלע 
גוטע, פרומע לייט"... 


און די קריאת-שמע ביינאַכט : 

נעם, ליבהאַדצינער נאָט, ביז מאָרגן מיין זיסע נשמה צו דיר... 

, באַהאַלט זי איבערנאַכט אונטער'ן פלינל פון דיין ננאָד און 
שיק זי מיר אִפּ אין דער פרי דורכ'ן ערשטן בעסטן מלאך, װעל 
איך זאָנן דעם טאַטן ‏ נוט מאָרנן", דער מאַמען קושן די האַנט"... 

א בליין האָט אין שטילן טויבן-האַרץ אַריינגעטראָפן, און עס 
האָט זיך צעפלאַקערט... 

און א ווילד פאַרלאַנג האָט אויפנעפלאַמט אין דער שטילער 
טויב ; 

איבער'ן בלאָען לופטינן ים זאָל קומען אויף מעכטינע פלינל 
דער אָדלער צושווימען ; זי װועט אים באַנענענען מיט פרייר ! 


סיט אָדלער-קראַלן זאָל ער איר שפּאַלטן דאָס יוננע הארץ, 


אָדם והוה 209 


פעדער... שטעל דיך אָפּ און איך על דיך שיסן. דיין קערפּער 
װעל איך נישט באַנוצן, נאָר דיין פעדער, דיין שטראַלנדיג גלאַנ- 
צינע פעדער--- 


ער: נוֹ!-- 

זי: ער האָט נישט נעענדינט; דער פוינל איז אַװעק--(גײיט 
ראַש אָפּ), 

עֶר: דאָס אין דאָס פּראָבלעם... 


228 י. ל. פרץ 


מיך אין נאַנצן... דעם עפּל, די בלעטער, די צוויינן, דעם שטאַם, 
זאָגאַר די װאָרצלען אונטער דער ערד און סמיט'ן שטויב אויף די 
װאָרצלען ! 


זי: כאַיכאַ-כאַ! 


ער: אִדם האָט אויך געלאַכט. דער בוים דאָך האָט עס ערנסט 
נעמיינט. , נישט מיט א מאָל -- האָט ער אים פאַרטייטשט, ביזטו 
מחויב מיך אויפצועסן, נאָר מיט דער צייט, דורכ'ן נגאַנצן לעבן. 
מיך עסן מוזטו יעדן טאָג, יעדע שטונדע, יעדע טינוט, יענע סע- 
קונדע---אָן אויפהער--- 


זי: און ערץ 
ער: ער האָט שוין געוואוסט, װאָס נוט און װאָס שלעכט איז ! 
(פויזע). 

זי ; איך האָב מיך אויך דערמאָנט אָן א טעשה'לע... 

ער: אוב עס נעהער צו דער זאַך, דערצייל... 

זי: נישט אין א נודעדן איז עס נעוועזן, נאָר אויף אן ענלעכן 
פּלאַץ אין אורװאַלד! און נישט מיט אָדם הרשון איז עס געשען, 
נאָר ספיט אן ענלעכן צום אָדם הרשון---מיט א ווילדן מענטש. טאַ- 
טואירט איז ער געווען, אויפ'ן האַלז ציין פון פאַרשיידענע חיות 
אָנשטאָט פּער?, און אויפ'ן קאָפּ -- א קרוין פון פאַרשיידענע פּע- 
רערן... אין דער האַנט האָט ער א פיילנבויגן געטראָנן. איינמאָל 
הויבט ער די אוינגן אויף און דערזעט, א פוינ? רעדלט איבער זיין 
קאָפּ, א פוינל, א פרעמדער מיט א גאָלדענער פעדער -- א פאַר- 
נלוסטונג צו די אוינן, א נאָלדענער מאָרגן-שטראַל... און די פעדער 
איז אים נגעפעלן, ער האָט זי צו זיין פעדער-קרוין געברויכט. 

ער: האָט ער'ס נעשאָסן ? 

זי :; צו הויך און צו ראַש אין דער פוינל נעפלוינן, ער ואל 
מיט דעם פיי? דערגרייכן... 

ער: האָט ער אים א פוינל-מאַל געשטעלט ? 

זי: ניין, ער האָט נעבעטן: פוינל, פוינל, איך ברויך ריין 


אָדם והוח 204 


זי;: אן אַלטע געשיכטע--- 

ער: ,און בלייבט אימער ניי", זאָגט היינע... און עס איז גע- 
ווען נאָך איידער מען האָט אִדם וחוה--די ערשטע מענטשלעכע 
פּאָר---פון גן-עדן פאַרטריבן און די כרובים מיט די שאַרפע שווער- 
דען ביים טויער נעשטעלט.., 

זי ; זיי האָבן פון עפּל נישט נענעסן און נישט געוואוסט װאָס 
נוט און שלעכט אין ? 

ער: געגעסן-- 

זי: און נאָך נישט פאַרטריבן ? 

ער ושמײננט): עס נייט עבען דער פּראָצעס -- אוֹן אֶדם, 
נישט וויסנדיג פון קיין בייז, שפּאַצירט רואיג אַרום אין די אַלייען 
פֿון גןדעדן און דערזעט א שיינעם עפּל אויף א בוים-- 

זי ; ווייטער אן עפּל! 

ער: און אויך א שיינער, א פאַרגלוסטונג פאַר די אוינן, וי די 
ביבל װאָלט געזאָגט; צאַרט נערויטלט, װי דער פרישער מאָרנן... 

זי: נעפעלט ער אים ? 

ער : געוויס. ער באַקומט א פול מויל מיט װאַסער און עפּעס 
א מין צװועקן אין דער געננט פון האַרץ--- 

זי : נעפעלט ער אים ? 
י עֶר: געװיס. ער באַקומט א פול מויל מיט װאַסער און עפּעס 
א מין צוויקען אין דער געגנט פון האַרץ--- 

זי: האָט ער'ן אָפּגעריסן ? 

ער: אין נזדעדן רייסט מען נישט. ער האָט געבעטן! ער 
האָט זיך אָפּנעשטעלט ביים בוים, פיין געגריסט און נעבעטן: 
בוים, נוטער בוים, שענק מיר דיין עפּל, איך װוי? אים עסן ! 

זי: און דער בוים האָט אָפּנעזאָגט. 

ער: ניין! ער האָט נאָר א באַדיננ געשטעלט; אִדם, נוטער 
אָדם, האָט געענטפּערט דער בוים, דו קענסט דעם עפּל האָבן, נאָר 
מיט מיר צוזאַמען. דו קענסט אים עסן, נאָר מיר אויך צוזאַמען, 


+י 
1 
שִון 
וי 


ער אש 7" 
(פאָרשפּיל) 


(לא גערטל, אין הינטערגרונט א זומער װאויננג, די לבנה באַפּוייט 
זיך פן אונטער א װאָלק, א בלאַסער זילבערגער שיײין לעגט זיך 
איבער דער סצענע). 

עֶר: די בלומען האָבן דיך דערשפּירט, און גריסן דיך מיט 
וואוילנערוך... 

זי (איראָנִיש). א.. 

ער: און די לבנה... זי שווימט אַרױס פון אונטער'ן לייכטן 
װאָלקן---זי שווימט דיר אנטקענן... 

- זי : די לבנה איז א נאַר, האָט נאָך היינע געזאָגט... 

ער: און יעדער נאַר האָט דאָך זיין שכל, און ווייסט, װאָס 
שיין און גוט איז. װוי אירע שטראַלן ציטערן איבער דיין צאַרט 
געזיכט, שמייכלען אַרום דיינע פיינע ליפֿן... 

זי: ביזט דיכטער נעװאָרן! 

ער: דאָס װעט יעדערער ביי דיר ווערן. און עס אין קיין 
דיכטונג:--איך האָב דיך ליב... 

זי (מיט א האַנט:באַװעגונג צום הויז): ניי זאָג דער מאַמען 
מיינער ; זי װעט זיך פרייען דערמיט. נאַנצע נעכט שלאָפּט זי 
נישט ; איך װאַקס איר אין נראָען צאָפּ אַרײן... שטייסט נאָך ? 

ער : איך האָב מיך אָן א מעשה'לע דערמאָנט ! 

זי: אויב עס געהער צו דער זאַך, דערצייפ... 

ער: עס איז אין נדעדן נעווע--- 


2 


0 


אָרם והות : 228 


נייען זיי ביידע אַראָפּ רעכטס, צום זיינער, און ווייל זיי זיינען 
שוועסטער, טוען זיי עס אין דער זעלבער רנע און קלייבן אויס די 
זעלבע באַנק נעננאיבער דעם ציפערבלאַט און זעצן זיך אויף ביד 
דע וען = +-- 

צי װעלן זיי צו זיך רעדן. 

זיי הויבן אָן צו װאַרפן בליקן אויף זיך. נאָר אין דער זעל- 
בער רנע קומען צו צוויי יונגע לייט, און זעצן זיך אין מיטן באַנק 
און דרייען זיך אויס -- איינער א ברונעט צו דער בלאָנדינקע ; 
דער צווייטער א בלאָנדין צו דער ברונעטקע... 

צוויי פּאָרן פּלױידערן... 

און אַז דער ווייזער קומט צו דריי פערט? ניין, שפּרינגען ביירע 
שוועסטער אויף אוֹן אנטלויפן. 

די בלאָנדינקע פון מאָקאָטאָוו אַנטלויפט דורך דער ניעצאַלע 
צום שװאַרצן נעסל; די ברונעטקע פון שװאַרצן נעס? -- דורך 
דער קרולעווסקא---קיין מאָקאָטאָוו... 

זיי האָבן זיך נישט רעכט געזען... 

אפשר אַטאָל--אין שפּיטאָל א שטיינער, װעלן זיי זיך דערוען. 


224 יי 2 פרץ 


פּלוצלוננ פּאַרבענקט -- צו נרינס, צו בלימלעך, צו עפּעס װאַרעם- 
לעבעדינעס און אויך --- צו װאָנצעלעך מיט אוינעלעך. די בלאָנ- 
דינקע--צו שװואַרצע און די ברונעטקע צו בלאָנדע און בלאָע ! און 
ביידע האָבן אָפּנעזיפצט, נאָך איין אויג נעװאָרפן אין די שפּינעלעך 
אַרײן, און, ווייל עס איז צו פרי, נעלאָפן אין זאַקסישן גאָרטן 
אַריין... די בלאָנדינקע איז אַרייננעקומען דורכ'ן טויער פון קרו" 
לעווסקא, די ברונעטקע פון טויער דורך דער ניעצאַלאַ. אַריינקו- 
מענדינ, זיינען ביידע טרויערינ געװאָרן. 

-- לינקס -- טראַכט די בלאָנדינקע---ביי דעם װאַסער-טרינ- 
קען שפּילט מוזיק ; לאָזט מען נישט אַריין ! --- עס פליט אין דער 
נאָן א נעשמאַק פון נעברענטע און נעסאָכטע קאַװע: ,אומזיסט 
גיט מען נישט". 

-- לינקס --- טראַכט די ברונעטקע איז דאָס גלאַנצנדינע וואַ- 
סערל מיט די ווייסע שװאַנען, א מחיה, וי זיי קומען צו, אַז מען 
װאַרפט זיי שטיקלעך זעמל -- האָב איך נאָך אַלֵיין קיין אָנבייסן 
נישט! -- -- רעכטס. ווייטער צוציער, פאַראַן װאַסער מיט זאַפט, 
זי װאָלט גערן דאָס געטרונקען, נאָר , אומזיסט ניט מען נישט"...--- 

,אפשר װעט מען אַמאָל נעבן", טרייסטן זיך ביירע מיטאַמאָל ; 
זיי זיינען דאָך שוועסטער ! איילן זיך ביידע אין מיטן נאָרטן אַרײן, 
דאָס גערויש פון די נאַסן צעשטויבט זיך צווישן די טויזנטער בלע- 
טער פון ברייט-פאַרצוויינטע בוימער און עס איז, דאַכט זיך, אַזױ 
שטיל, אַזױ שטיל... 

און ביידע ווילן זיך זעצן. און ביידע ווייסן, אַז קוים װעלן 
זיי זיך זעצן, װעלן צוסומען ,װאָנסעלעך מיט אוינעלעך" פּלױ- 
דערן... גלאַט אַזױ פּלױדערן, איז עס אנגענעם צו פּלוידערן אויף 
דער פרישער לו:פט נעגן די בייטן מיט אַלערליײפאַרבינע בלומען... 
מען װוערט פון דער פרישער לופט װי באַרוישט ; פון בלומען-ריח 
--פֿאַר'חלומ'ט און פון די זיסע רייד ווערט טיילמאָל אַזױ היימלעך 
אונטער'ן לעפעלע פון האַרץ,---כאָטש עס פּלאַצט באַלד וי א זייפן- 
בלאָז אָדער מען דערזעט פּלוצלונג עפּעס שרעקלעכס און מען אנט- 
לויפט, האָבן אָבער ביידע מורא, זיי זאָלן זיך ניט פאַרשמועסן און 
פֿאַרשפּעטיגן. 


אָדם והוא 223 
נאַכט, און דערפון האָבן זיך ביידע שוועסטער נעמאַכט ציצענע 
קליידלעך און געקויפט זיך שטרוי-היטעלעך; אויף שיך האָט 
פאַרפעלט, זיינען ביידע נעפאַלן אויף אן עצה---פאַרשטירן די זאָקן 
אין די לעבער מיט טינט... 

זיי קענען זיך נישט און דינען זיך דאָך װוי ווירקלעכע שוועס- 
טער. ווארום טאָנ אויף טאָג נייט די בלאָנדינקע פון מאָקאָטאָוו 
אָפּאַרבעטן א היבש שטיק מעת-לעת פאַר איר שוועסטער דער 
ברונעטקע אויפ'ן שװואַרצן נעסל; און די ברונעטקע גייט טאָנ אויף , 
טאָג פון שװואַרצן נעסל אויפ'ן , מאָנקאָטאָוו" אָפּצוטאָן די זעלבע 
אַרבעט און אין דער זעלבער צייט פאַר איר שוועסטער דער בלאָנ- 
דינקע. 

ביידע גייען דורך דעם זאַקסישן נאָרטן, די ברונעטקע קומט 
אַריין פון דער , קרולעווסקא" און נייט אַרױיס דורך דער ניעצאַלאַ, 
אוּן די בלאָנדינקע קומט אַריין דורך דער ניעצאַלאַ און נייט אַרױיס 
דורך דער קרולעווסקא, 

אין מיטן נאָרטן טרעפן זיי זיך, נייען פּאַרביי --- און נאָר 
נישט. 


איינמאָל יולי צייט האָבן זיך ביידע אויפגעכאַפּט פאַר גרויס 
היץ, זיי האָבן זיך ביידע נעבאָדן אין שווייס און ביידע האָט נאָר 
אינגאַנצן אָטעם פאַרפעלט. ביידע זיינען כמעט אין איין סעקונדע 
אַרױסנעשפּרוננגען פון די בעטן: די בלאַנדינקע אין סוטערינא 
אויפ'ן מאָקאָטאָוו ; די ברונעטקע אונטער'ן אייזערנעם דאַך אויפ'ן 
שװאַרצן געסל. ביידע האָבן זיך געשווינד געװאַשן, אָנגעטאָן די 
ציצענע קליידלעך, נאָך א מאָל איבערגעשװואַרצט זיך די זעקלעך 
אויף די לעכלעך און שפּאַלטן פון די קאַמאַשן און אַרויפנעזעצט 
זיך אויף די קעפּ -- די שטרויענע היטעלעך, װאָס זיי האָבן פעסט 
צוגענאָגלט, די בלאָנדינקע צו די זיידן-בלאָנדע און די ברונעטקע 
צו די סמאָלע-שװואַרצע קוים פאַרפלאָכטענע האָר, ביידע האָבן 
עס געטאָן ביי קיילעכדינע טאַשן-שפּינעלעך און ביידע האָבן צוֹ זיך 
געשמייכלט... קיין מעשה ניט פון פּנים'לעך, און ביידע האָבן זיך 


202 י. ל. פרץ 


פאַרוואָס עס דונערט נישט, אָדער נאָך נאָר -- ער קינדלט, על 
חשבון פון בורא עולם, פון גבירים בעלי-צדקות אָדער נאָר אויפ'ן 
חשבון פון קהל... ' 

די חשבונות זיינען אפּנים נישט זיכער, ווייל מאַסן נעקינרלטע 
קינדער ווערן פּלוצים נעלם -- ואיננו! אָבער די װאָס בלייבן, 
זיינען צעשפּרײט און צעזייט אויף דער וועלט, און שוועסטער, און 
ברידער הויבן זיך נישט אָן צו קענען, נייען איינס פאַר'ן אַנדערן 
פאַרביי אפילו אָן א שמייכ? אויפ'ן פּנים, נלייך פרעמדע. אויסער 
אַז זיי טרעפן זיך אַמאָל אין צוויי אנטקעננדינע בעטן אין א שפּי- 
טאָל--קרעכצן זיי אָדער זאָנן וידוי צוזאַמען... 

צוויי דלות'עס קינדער קען איך---צוויי שוועסטער, זיי וואוינען 
שוין עטלעכע יאָר אין װאַרשע און באַנענענען זיך גאַנץ אָפט און 
גייען זיך פאַרביי, וי ווילד-פרעמדע ! 

איינע וואוינט אין א פינצטער ווינקעלע, צװוישן ניין נפשות 
פון דריי משפּחות אין א סוטערינא אויפ'ן מאָקאָטאָוו און ראַנגלט 
זיך מיט זיי נאַכט אויף נאַכט וועגן א ביסל לופּט און די צווייטע . 
ראַנג?לט זיך נאַכט אויף נאַכט ווענן אַזאַ ביסל לופט מיט 10 נפשות 
פון פיר פאַמיליעס אויפ'ן צווייטן עק װאַרשע, אויף א בוידעם- 
שטוב אונטער אן אייזערנעם דאַך אויפ'ן שװואַרצן געסל. די ער- 
שטע איז א בלאָנדינקע, די צווייטע א ברונעטקע, נאָר דאָס מאַכט 
ניט אויס---שוועסטער זיינען זיי, דלות'עס טעכטער אוּן ביידע האָבן 
דינע, כמעט דורכזיכטינע נאָזיפליגל, דינע הויטלעך אויף איינגע- 
פאַלענע באַקן און טיף איינגענאַנגענע אויגן, און ביידע זיינען 
אויך נײיטאָרינס ביי ווייסע װועש. די בלאָנדינקע אַרבעט פאַר 20 
קאָפּיקעס א טאָג אויף וואוינען, עסן, טרינקען און קליידן זיך פון 
9 ביז 9 אין א חברה פון 16 מיידלעך אין א וועש-געשעפט אוים'ן 
שװואַרצן נעס? און שלאָנט זיך וועגן איין אָרט נענטער צום פענצ- 
טער כאָטש אָפּצואָטעמען, און די ברונעטקע האָט אויך נישט זייער 
קיין שטאַרקע ברוסט און חלש'ט פאַר 18 חבר'טאָרינס, װאָס אַר- 
בעטן מיט איר צוזאַמען אין א נישט-זייער-גרויסער שטוב אויפ'ן 
, מאָנקאָטאָוו", אויך פאַר 20 קאָפּיקעס א טאָג פאַר וואוינען, עסן, 
טרינקען און קליידן זיך. קומט סעזאָן -- אַרבעט מען צו א שטיק 


אָרם והוח 221 


שוװועסטער 


, דלות" איז א שלעפּער. 

ער דערװואַרעסט אין ערנעץ נישט קיין אָרט ; וואו ער טאָגט, 
נעכטינט ער נישט. 

און אַלְט איז ער װוי די וועלט ! 

אויסטרעטנדינ שוין אַזױ פיל יאָרן די ערד מיט די פיס אָבער 
אין נעלעכערטע צדקה-שטיוול, אין וועלכע ער רייבט זיך אָן הינער- 
אוינן װי די עפּל, װאָלט ער געקענט אַרױסגעבן א ריכטינערע 
וועלט-געשיכטע, בעסערע ערד-באַשרייבונגען---װאָלטן זיי אָבער 
נישט שיין און נישט אַזױ אייד? נגעווע--ווי די, װאָס מיר האָבן 
פון מענטשן, וועלכע האָבן אַראָפּנעקוקט אויף דער וועלט פון דער 
הויך פון הימל-הויכע שלעסער, פּאַלאַצן און קלויסטער, װאָס לויפן 
היינט איבער אים אויף לאָקאָמאָטיוון און אױיטאָמאָבילן... א חוץ 
דעם קען דער דלות נאָר נישט שרייבן. ער האָט קיין צייט ניט 
נעהאַט זיך אויסצולערנען, און ער האָט נאָר קיין הענט נישט צו 
שרייבן ! זיינע הענט מיט די װאָרצלען פּאַסן אַזױ צו דער פעדער, 
וי זיינע פיס צו די בעלי-צדקה-שטיוו?. און קיין צייט האָט ער 
דערצו אויך נישט. אפילו צו דערציילן נישט. א גאַנצן טאָג-- 
אָדער ער אַרבעט, אָדער ער זוכט אַרבעט, אָדער ער זוכט א מטמון 
אויף ערנעץ א בערנל? מיסט, אָדער ער װאַרפט זיך, א הונגערינער 
און א פאַרמאַטערטער ערנעץ אונטער א פּלײיט און חלומ'ט פון 
משיח'ס צייטן מיט זעמל אויף בוימער! בינאַכט--אָדער ער 
שלאָפּט, װוי א נע'הרנ'עטער, אָדער ער װאַרפט זיך וי א שלאַנג 
אויפ'ן געלענער פאַד הוננער, צי פאַר בויך-װוייטאָג פון די מיסט- 
ממתקים, אָדער ער קוקט נאַריש אין הימ? אַריין און פרעגט זיך, 


920 י. ל. פרץ 
זיך אָפּרײסן... און אַזױ, װוי מיט צװאַנגען צונעדריקט, צונע- 
צויגן... 
מלכה: 
(אויסגטריסן זיך פון זיין אָרעם, מיט בליץ אין די אױגן)) 
כ'וויל קיין קאָמעדיע נישט, יוסל?! 
יוסל: 
(אױיפּגעשטאַנע)) 
מוז זיין א---טראַנעדיע ! 


מלכה: 
זאָל זיין ! 


יוםל: 
ווילסט ?---דער הימל שפּאַלט זיך, מלכה -- א יי ן װאָרט! 


מלכה: 
כ'ווי?! 


(פאָרהאננ). 


שָׂדם והות 219 
מלכת; 
עס קלאַפּט... 
יוסל: 
(אויפשטיענדיג) 


אָ, איך שפּיל גוט, אויף דער סצענע װואָלט איך געלעבט, נישט 
נעשפּילט. די בלוט פּולסירט שוין אין די אָדערן... די שלייפן 
קלאַפּן אַזױ... ריר אָן... פיל נאָר דאָס האַרץ... ער האָט דיר 
די שאָטן פון די אוינן פאַרטריבן, מלכה, זע, װוי זיי נלאַנצן... און 
אַצינד---ציטערט שוין די האַנט--פּונקט װוי ביי יענער, ניין, כ'וועל 
נישט פֿאַרנלייכן... נאָר יענע האָט נעהאָט האָר אַראָפּנעלאָזטע... 
שפּעטער, עס איז א פאַרס געווען--האָט זי דעם צאָפּ פאַרלוירן, 
אונטער דער חופּה... דאָס האָט איינענע און לעננערע... 

(צּעלאָזט איר די האָר) 


טלכה+ 
יוס?, אין סקווער ! 


יוםל: 
צוועכטװייזגדיג) 

אַז מען שפּילט, שפּילט מען !--איך זעץ מיך לעבן דיר---ער 
האָט אויך אַזױ געטאָן... אויך עפּעס א שטיקל דיכטער געווען... 
א פולן טאַש מיט מאַנופקריפּטן נעהאַט... פון מאַסן פּאָסט-ישטעמ- 
פּעל אויף די קאָנװערטן, פון אַלע רעדאַקציעס צוריקנעשיקט... האָט 
איר א נעדיכט געלעזן -- נאָר דאָס על איך נישט טאָן---מיינע 
זיינען צו אויסגעלאַסן... יענער האָט געהאַט אַזױנע אָנגעשװאָלע- 
נע, אָננעבלאָזענע : שטערן... זונען... זומער-פייגעלעך און אַזוי 
אַלערליי פוינ?, און בלומען, און רויזן באַזונדער,---פאַר די אוינן 
האָט איר נעשווינדלט... נייט ער--- 

(טוט װי ער באַטרײבס) 

נעמט ער איר קעפּל, לענט זיך אויפ'ן אַקסל... קושט זי... זייער 
זאַכט, פריער די האָר... דערנאָך דאָס אױיערלעפּל, דערנאָך די 
בעקלעך און דערנאָך --- די ליפּן, די קרעלענע ליפּן, נישט געקאָנט 


218 5 ער" 


(אויפהויבנדיג דעם קָאָפ) 


איך שטּיל נוט, מלכה ? --- דו העלפסט טיר אָבער נישט. יענע 
האָט נעהאָלפן, אויך מיטנעשפּילט... יענעם איז נרינגער נעווען, 
נישט אַזױ האַלט מען די האַנט, אַז עמיץ קושט... זי דאַרף צי- 
טערן... עטװאָס ציטערן, מען װויל זי, מכלומפרשט צוריקציען... 


טמלכה: 
יוס?! 
יוםל: 
נאָר מאַך דאָס שפּיל נישט צו שאַנדע.. נישט טראַניש.. 
נישט דראַמאַטיש... אָט לעג מיר בעסער דיין ווייכע האַנט אויפ'ן 
קּאָפּ... פלענסט דאָך עס גערן טאָן.. 


מלכה: 


(ביטער) 
אַמאָל... קינדווייז... 


יוםל: 
(לפגס זיך אִיר האַגס אויפין קָאָפ) 
אויך געשפּילט. אין חבר'קייט געשפּילט, אַמאָל אין צייכן, א 
אינג? און דיר צוליב האָב איך אין צייכן נעשפּילט... וואו ערנעץ 
א ווינקעלע... אָבער נישט אַזױ לינט א האַנט אויף א קאָפּ--אין 
א קאָמעדיע... צי א פאַרס... נישט קיין טויטע האַנט דאַרף לינן... 
צעװואַרף מיר א ביסל די האָר... 


(טוט עס פּאַר איר) 
אַזוֹי.- 
(זי שמייכלט בלאַס און קרייזלט אים אַליין די האָר) 
דו קענסט, דו קענסט ! און עפּעס פליסט אַרױס פון דיין האַנט 
אין קאָפּ אַריין... עפּעס ווערט דאָרט קלאָרער... די קניפן און 


קנוילן צענעמען זיך עפּעס... סיר דאַכט דיין האַרץ קלאַפּט---אָדער 
מיינס ? 


אָדם וחוה 17 
ווםל, 
(אומגעדולדיג) 
אַלץ איינס אייננטלעך, א דראַמע ווערט אויך נעשפּילט, זאָגאַר 
א טראַנעדיע ! פּרוביר, מלכה ! 


מלכה: 


עס טוט וויי, יוסל... 

דאָס לעבן אַליין טוט וויי, מאַך דיר נישט דערויס. מ'וועל מיר 
עס דורכשפּילן. קאָמעדיאַנטן--נו! אַקטיאָרן טוישן זיך... נאָר 
נישט אומנעדולדיג, נישט נעביסן די ליפּן, אָן פינצטערע בליקן... 
מען האָט דיר קלאָרע נעגעבן, מאַך זיי נישט פינצטער... נאַריש 
מיידל, ס'אַ קאָמעדיע, נאַ, זע, אָט פאַל איך פאַר דיר אויף די קני... 
ביוט דאָך---א מלכה, אַזאַ נגרויסע מלכה... אַזאַ מלכה לאָזט זיך 
אַזױ לייכט נישט נעמען... איך שפּיל? נוט ? װאָס, ניין ? האָניג 
ניסט זיך מיר פון מויל 4 װאָס---נישט ? איך מאַך דיך נרויס-- 
איך קני פּאַר דיר, ווי פאַר א מלכה, װוילסט, מאַך איך דיך היילינ, 
קוש איך דיר די זוים פון קלייר... 


מלכה: 


(באװעגט) 
יוספּ! 


יוסל:; 
פיין ! ,יוסף" אין שענער! דאָס נעהערט צו דער ראָלע, 
פֿאַלסט אין טאָן אַרין... ניב די האַנט... 
ער געמס זי. באַקוקט ד"י פינגער) 
א ביסל צעשטאָכן, פון דער נאָדל... קושן לוינט זיך... 


(קושט זײ) 


ער האָט אויך אַזױי נעטאָן... פריער אויף דער פּלאַכער האַנט. 
דערנאָך די פיננער. יערן באַזונדער האָט ער נעקושט... אַזױי... נאָר 
יענע האָט גראָבע הענט און דיקע פיננער געהאַט--נאָך א טאָל! 


8 0844 א 


מאַן... א ווילד פרעמדער מאַן, א בלוט-פרעמדער... 


מלכה: 
אויף די ברעטער! 


יוםל; 
דאָס לעבן איז מער? א י י ן סצענע! נאָר זי האָט פּראָבן 
נעמאַכט... אויסנעלערנט זיך... דורכגעשפּילט... װילסט פּרובירן, 
מלכה ? ער קומט מאָרגן... 
מלכה: 
(זיער פּאַרביטערט) 
צו דער חופּה -- א פאַרנומענער מענטש... נלייך צום שול- 
הויף פאַרפאָרן... 
יוט 


אָ, ביז מאָרגן --- װועסטו קענען ! נישט אַזױ פיל פּראָבן, װוי 
יענע, פאַר יענער מער אינטעלינענץ... וועסט עס פיין מאַכן... 
מלכה: 
(פּאַרצאָגט) 
װאָס ? 
יוסל: 
די ראָליע שפּילן---אין דער קאָמעדיע ! 
מלכה: 
(עמפּערט) 
סאָ---מעד-יע ! 
יוסל: 
ס'אי מער ?4 ווילסט ווירקלעך חתונה האָבן ? 


מלכה: 


(אויפשפּריגגענדיג) 
פּאַרזיצן. 
(פּויזע) 


אָדם והחוה 215 


אַמאָל נענטער און נענטער, אויף די שפּיץ פינגער נייט ער, זי 
װערט עטװאָס בלאַסלעך, דערשרעקט זיך א ביסל, דערנאָך---רויט- 
לעך, עטװאָס פאַרשעמט, פּינטלט מיט די אויגן, הויבט אויף א 
האַנט, עפנט ס'מויל. אָפּצוזאָנן, אַרוסצואװײזן. א שמייכ? אַרום 
מוילכל, און חן-נגריבלעך. ניין, זיי הויבן נישט אָן אָפּצושטױסן... 
זי רוקט זיך א ביס? אונטערוויילעכטס אָפּ. פרעגט, געוויס, װאָס 
ער װוי?, נאָר מען זעט נאָר װוי ליפּן רירן זיך, קיין שטימע הערט 
מען נישט... און ער וויל, זעט אויס הערן, רוקט זיך נענטער צו... 
זי רוקט זיך ווייטער און אונטערוויילעכטס אָפּ, טרעפט אויף א 
פּאָטער-שטול, פאַלט, אַלץ אונטערוויילעכטס, אין אים אַרײן... ער 
איז שוין ביי איר, פּלאַצט אַרױס: פּאַרדאָן ! עפּעס צופי?ל הויך, 
מער װוי די נאָענטקייט מיט'ן צימער פאַרלאַנגען, זי, פּלוצלונג, צע- 
לאַכט זיך. ער בעט אום פאַרצייען, א טעות געהאַט, כאַפּט און קושט 
איר די האַנט, זי לאַכט עפּעס מאָדנע. רייסט דאָך די האַנט נישט 
אויס. ער זאָנט, ר'האָט א טעות געהאַט, די טיר פאַרטוישט, נאָר 
געלויבט איז גאָט... ער דאַנקט זיין ליבן נאָמען פאַר'ן טעות... 
געוויס--ער האַלט נאָך אַלץ די האַנט. זי לאַכט נאָך אַלְץ -- -- 
ענדע אַסט -- -- 


פלכה: 
(געקרענקטער פּאָרוואורף) 
יוסל ! 
ינסל) 
נאָט באַהיט, קיין שלעבטס נישט געשען.. טאַטע-מאַמע--- 
אָנגעקוטען, נעשיקט נאָך חופּה און קלעזמער. נעקומען אויך דער 
רב, א לידל? געזוננען, און נישט אין דעם גייט עס... 


מלכה: 
(אויטאָמאַמיש) 
נישט אין דעם גייט עס! 
יוס; 
ניין--נאָר, װי נוט דאָס פריילין האָט נעשפּילט, א פרעמדער 


214 2 7 מיץ 


יוסל: 
האָסט אַזױ נעװאָלט--- 

פלכֿה: 

(זי צוקט מיט די אַקְסלען) 

געװאָלט ? 

יום?: 
נעזאָגט יאָ... 

מֿלכה: 


זאָג ניין !---אן אַלטע מויד ווערן... װי עס איז אַזױ שווער, 
אַזױ שווער.. : 


יוסל: 

נישט אַזױ שווער! כ'בין נעכטן אין טעאַטער געווען. 
מילכח: 

ווילסט מיך פאַררערן. 
יוםל: 


ניין ! עס געהער צוֹ דער זאַך! שטעל דיר פאָר: עס זיצט 
ערגעץ אין א שטוב א פריילין. אייננטלעך זיצט זי נישט, זי שטייט, 
לינט, טאַנצט איבער דער שטוב, לייכט צו צו די פענצטער, קוקט 
אַרױס, זעצט זיך צוריק, זינגט עפּעס, ברומט עפּעס--פּלוצלונג 
עפנט זיך די טיר---אויסגעוויזן האָט זיך : דורך אן אירטום, נע- 
עפנט האָט נגעזאָלט ווערן אן אַנדערע טיר, אויף דעם זעלבן שטאָס. 
ער קומט אַרין, נישט אָנגעקלאַפּט, ביי יענער טיר דאַרף ער, קענ- 
טיג ,נישט אָנקלאַפּן -- --- אויף דער שוועל , גוט-מאָרנן" געזאָנט, 
זי עפנט ס'מויל, איבערראַשט, דערנאָך צעלאַכט זי זיך, קענטיג 
פאַרשטאַנען -- גוט-יאָר טרילערט זי. באַמערקט ער זיין אירטום, 
וויל זיך צוריקציען פון דער שוועל, עס אין אים אָבער א שאָר, 
וויינערט זיך א קורצע וויילע, קוקט איר אין די אוינן אַרין ; די 
אויגן לאַכן. פאַרמאַכט זיך הינטער זיך די טיר, רוקט זיך װאָס 


אָדם וחוה 215 


אין סקווער 


יוסל---מלכה 
(זיצן אױף א באַנק אין ססװער) 
יוסל: 
(אַז זי האָט זיך פּאַרטראַכט אן שװײגס) 
האָסט ‏ ש וי | סודות פאַר מיר? 


מלכה: 
(װעסס זיך אָפּאָטעמענדיג) 


שרעקלעך... 

יוסל: 
װאָס, מלכה ? 

מלנכה: 
א פרעמדער, בלוט-פרעמדער מאַן. 

יוב0; 


ועטװאָס סאַרקאַסטיש) 
א סוחר--א נעמאַכטער מענטש! 
עלסה: : 
(אומגעדולזיג) 
אלץ איינס. 
װװי פריער) 
און אַזױ פּלוצלונג... עפּעס א שפּרונג אין אן אָפּנרונט אַרײין ! 


212 י. ל. פּרץ 


ער:; 
איך פאַרשטײי דיך נישט, אָבער לאָז נעמאַך... נישט טיין ואַך... 
כ'וויל דיך. דיך, דיך ! 


זי; 


צוליב װאָס 4 װאָס וועסטו האָבן ביי מיר, װאָס דו און אַנדערע 
האָבן פריער נישט נעהאַט... ניי ! 


ר; 
(גײט) 
די 


דאָס לעצטע ברעט--אַוועקנעשוואומען. 


(פאָרהאַנג). : 


ר 


אָדם והוה 21 


ער: 
ניין... איך מיין עס ערלעך! איך האָב דיך ליב, אַזױ ליב.. 


זי; 
און דעם טאַטן דיינעם האָסטו פיינט 4 און דער נרויסער טאַטע 
דיינער, מיט דער ווייסער לאַננער באָרד, און שטרענגע לאַנגע ברע- 
מען--וועט שטאַרבן, הערסט 4 אונטערגעהאַקט װעט ער וערן, 
װוי א בוים, אַז מען וועט'ן רופֿן : , דער גנב'טעס מחותן"... און 
די מאַמע דיינע---זי האָט מיר קיין שלעבטס נישט געטאָן.---װאָלט 
שוין קיין איינגעמאַכטס פאַר'ן שפּיטאָל נישט נעפּרעגלט!... די 
ערד װאָלט זי געקילט ! כ'זאָל מיך שטעלן מיט איר ביי דער קראַטע 

אין שוֹל -- -- און דיין כלה -- 


שֶר! 
כ'האָב קיין כלה נישט! כ'וויל נישט! עס וענדט זיך נאָר 
אָן דיר. זאָג א װאָרט ! 


זי 
כ'וועל נישט זאָגן ! פאַרװאָס זאָל זי זיך אויסוויינען די קלאָרע 
אויגן ? פאַרװאָס זאָלן אירע בעקלעך פּאַרבליט ווערן? צוליב 
װאָס ? פאַרװאָס נעמען א פּאָרצעלײענע שיינע זאַך --- די בלאַסע 
מיט די גרויסע און פאַר'חלומ'טע אוינן און צעשלאָגן ? ווייסט, 
װאָס זי טוט גאַנצע נעכט? איך ווייס! אױך אַמאָל ריין 
און ערלעך געווען !... זי בענקט... זי שפּינט נאַנצע נעכט... 


ער: 
שפּינט ? 


זי 
שפּינט... פון לבנה שטראַלן ; און פון נשמה שטראַלן... צו- 
זאַמען שפּינט זי... און ווייסטו װאָס? אַרום איר חתן א זילבערן 
נעפּל... אין א זילבערן נעפּל זעט זי דיך... פון זילבערן נעפּ; 
אַרױס הערט זי דיין שטימע... דו קענסט עס נישט פאַרשטיין... 
צערייסט דעם נעפּ? נישט, וועסט איר די נשמה צערייסן ! 


210 י. ל. פרץ 


װאָס כ'וויל נישט ע ר ? ע ך פאַרדינען! 


ער: 
וי פריער, נאָר טיפער) 
מרים ! 


{ אמעי 
וי הייס איך ? 
אָד פּויזע) 
האָט מיך פאַרבעטן צו דער אָרימער סעודה... ז'וועט מיך זעצן 
באַזונדער... 


ער: 
יל זי אָגכאַפן בײ דער האַנט, זי באַהאַלט זי הינטער זיך) 


לאָז מיך, ניב מיר דיין האַנט... לאָז מיך דיך פאַר דער מאַמען 
אינערבעטן... זי קען דיך נישט, פאַרשטייט דיך נישט... 


א 
לאָז אָפּ! 
(ער פּאָלגט זי) 
כ'בין א גנב'טעס א טאָכטער. זי האָט רעכט. 
ער 
דיין מאַמע איז דיין אומנליק. 
זי; 
רעד נישט !--זי האָט אַלְץ געטאָן, װאָס זי האָט נעקענט., 
דער הוננער איז שטאַרקער געווען... האָט זי נעכאַפּט אמאָל עפּעס... 
און די יתומה, אַז זי איז אַליין נעבליבן, האָט חן אין לייטנס אויגן 
באַקומען. 
ער: 
דערמאָן נישט ! 
די 


ניי אַהיים, אויב דו ווילסט, כ'זאָל פאַרגעסן !... דו דערמאָנפט ! 


אָדם זחוחה 
+ד; 
(שטרענג) 
כ'וועל ביי דיר נישט נעמען -- -- 
(האַרט) 
=י5 אַהיים... 
ער: 
(געבעט) 
טרייב מיך נישט... 
זי 


אָד פױיזע) 
כ'האָב דיין מאַמע געזען. 


* 
יש 


(דערשראָס)) 
זי ווייסט עפּעס ?---האָט דיר עפּעס נעזאָגט ? 


זר; 
זייער א נוטע, דיין מאַמע ; ס'טוט איר זייער לייך, װאָס רי 
אַלטע זיצט... און פּונקט אַ צ י נ ר.. 
ער: 
װאָס אַ צ י נ ד? 
דיג 
ווען מען דאַרף אַזױ פיל איינקויפן צו דיי--חתונה... , אַזױ 
װוי זי קויפט איין, װעט קיינער נישט.. פעט און ביליג, און 


פּינקטלעך... 
עֶר: 
(פּאָרוואורף) 
מרים ! 
ד. 


זי װוי?. כ'זאָל פאַרטרעטן די מאַמע.,. זי וואונדערט זיך, פאַר- 


:א 
6 


ול ורץ 


פאר דער סיך 


וא טונסעלע נאַכט, אן אָפּגעלעגן שטיל געסל. י, אױיף א 
באַנט אונסער א פיגצטער פענצטער, שטאַר פאַר זיך קְוקָנֹי 
דיג. ‏ 9 ר קומט צו, טומקוקנדיג זיך צי גײט נישס װער). 


א א 
(רירט איר זאַכט דעם אַקסל אָן). 
זי 


(ויך אומסערנריג צו אים אָן פּאַרב) 


-- דו ?4 
ער; 
(מיס א בליק צוט פיגצטערן פענצטער) 
אַלֵיין 1 
זי: 
דער טאַטע אין קבר--די מאַמע אין תפיסה---אַלֵיין. 
ער: 
װאָס ווייטער ? 
זי: 


האָט ערגעץ א הון געכאַפּט... א בריה דערויף. זי האָט אָבער 
קיין נליס נישט. געכאַפּט. 
ער: 
כ'האָב דאָך דיר ;עװאָלט נעבן--- 


אָדרם והוהּ יש טע 207 


און גרונע הויבט זיך אויף און שרייט, גלייך זי האָט געװאָלט, 
גאָט זאָל אין הימ? הערן--- 
-- האָט נאָט געזאָלט פריער יענע פאַרזאָרגן... 


עס איז א שווערע שטילקייט ! ביידע ווייבער אָטעמען שווער, 
ביידע שטייען זיך אנטקעגן מיט בליצן אין די אוינן. 

-- גרונע ! -- שרייט ענדלעך אויס רח?, -- נאָט ! נאָט װעט 
שטראָפן ! 

-- נישט מיך, נישט מיינע טעכטער! גאָט איזן ערלעך! ער 
װעט עמיץ אַנדערן שטראָפן ! עמיץ אַנדערן ! 


206 י. ל. פרץ 


נו! האָט ער מיט איר א יאָר נעלעבט -- צונענומען דאָס 
נעלט, מיט'ן נעזונט, מיט'ן רעשט ביסל כוח און איז אַװעק... 


נאַקעט אוֹן בלויז האָט ער מיר זי אָפּנעשטעלט, נאָר -- מיט 
א לוננען-פעלער ! זי שפּייט מיט בלוט !... א שאָטן איז עס שוין, 
נישט קיין מענטש... עס טוליעט מיך װי א קליין קינד, עס לעגט 
זיך װי א לעמעלע !... און גאַנצע, גאַנצע נעכט וויינט עס... 


און ווייסטו אויף וועמען זי וויינט ? 
--- אויפ'ן מאַן, ימח שמו ! 


--- ניין, רח?, אויף מיר ויינט זי א י ךְ האָב זי אומ- 
גליקלעך נעמאַכט ! אירע טרערן פאַלן מיר אויפ'ן האַרץ וי קאָכע- 
דינע בליי --- זיי סמ'ען מיך, די טרערן... 


זי בלייבט ווייטער שטיל און כאַפּט קוים דעם אָטעם. 
--- הכל? ?---פרענגט רחל--- 


-- הכל? ?---האָב איך מיר שוין נעזאָגט: נענונ! זאָל מיין 
דריטע טאָכטער שוין לעבן! לעבן זאָל זי, װוי זי וויל ! 


זי אַרבעט אין פאַבריק! 16 שעה אין טאָג אַרבעט זי, קוים 
אויף טרוקן ברויט פאַרדינט זי... זי װויל צוקערקעס אויך, זאָל זי 
עסן ! זי וויל לאַכן, שטיפן, קושן זיך---זאָל זי ! הערסט חנה-- 
זאָל זי! א י ך קען איר קיין זיסע זאַכן נישט נעבן, קיין מאַן 
אודאי און אודאי נישט ! א ציטרין פון איר מאַכן, ווי? איך נישט, 
א לוננען-פעלער נעבן--נישט, נישט! זאָל שוין ד י טאָכטער 
מיך נישט האַסן, אויף מיר נישט וויינען. 

-- אָבער נרונע,---שרייט רחל אויס דערשראָקן.--װאָס װעלן 
זאָגן לייט ? 

--- זאָלן לייט פריער אויף אָרימע יתומים רחמנות האָבן, 
נישט אַרבעטן מיט זיי װי מיט אייזלען אומזיסט ! זאָלן מענטשן 
האָבן הערצער פון מענטשן און נישט האַלטן אָרימע לייט צום 
אויסדריקן װי לימענעס... 

-- און נאָט? נאָט, ברוך הוא ? 


אָדרם ותוֹה 8 


געהאַלטן... איך האָב זי אָפּנענעבן פאַר א דינסט... -- הויבט 
ווייטער אָן נרונע צו דערציילן און די שטימע ווערט נאָך הייזערי- 
גער, נאָך אָפּנעריסענער... 

-- איך האָב נענונ נעשריען דעמאָלט,--רערמאַנט רחל,-- 
מעשים געטאָן... א סופר'ס א טאָכטער פאַר א דינסט... 

-- איך האָב נעװאָלט כאָטש זי חתונה מאַכן, זאָל זי כאָטש 
א ביס? נדן האָבן... פון מיינע ציבעלעם, מיט וועלכע איך האַנדל, 
קען מען קיין נדן ניט אויפקלייבן.. 

און זי האָב איך אויך נעהיט.., 

ניט איין באַלעבאָס האָט אויף איר אן אוינ נעװאָרפן, ניט 
איין באַלעבאַטיש קינד האָט זיך געװאָלט פון איר א שפּילעכל 
מאַכן... נאָר איך בין א מאַמע ! איך בין א טרייע מאַמע נגעווען! 
די פיס האָב איך מיר אָפּנעהאַקט און 10 מאָל אין טאָג בין איך 
ביי איר אין קיך געווען, געוויינט און נע'חלש'ט, מוסר געזאָגט... 
האַ! נוטע וערטער, פרומע ווערטער נעזאָנט!... גאַנצע נעכט 
בין איך נישט נעשלאָפן און נעלייענט דעם קב-הישר און אַנדערע 
היילינע ספרים עכרי-טייטש, און צו מאָרגנס איר איבערדערציילט... 
און נאָך אייגנס צונענעבן! גאָט זאָל עס מיר מוח? זיין... פון 
דריי שדים האָב איך נעמאַכט צען, פון א שמיץ איז געװאָרן קאַסט- 
רוי, מיט פייער האָב איך נעשיט ! און א שװאַך קינד אין עס גע- 
ווען, א שװואַך כשר סינד, עס האָט זיך נעלאָזט פירן !... דער טאַטע 
אויסן אוינ---בלאַס, אָן א ביס? בלוט, און אַזױנע גוטע, טייכטע 
אויגן.---נאָר שענער איז זי נעוועזן... 

-- דו רעדסט, רחמנא לצלן, װוי פון א טויטער ! 

--- און דו מיינסט זי לעבט ? איך זאָג דיר, זי לעבט נישט! 
זי האָט אָננעזאַמלט נדן, און איך האָב איר א מאַן געגעבן! 

זי האָט נעבעך נעוויינט, אַז זִי װיל אים נישט, אַז ער איז צו 
נראָב, צו פּראָסט פאַר איר. 

נאָר א לערן-קינד נעמט ניט קיין דינסט-מייר?ל, בפרט מיט 
דרייסיג רוב? נדן ! 

איך האָב געדאַנקט גאָט װער עס איז ! -- א שניידער-יונג, אין 
א שניירער-יונג ! 


204 י. ל. 8 ר'ץ 


קוק נישט אַהין, דאָ שטעל דיך נישט, דאָ מעק דיך נישט... קוק 
נישט וי פייגעלעך פליען... 

--- נו, זייער וואויל... 

--- וואויל װוי די וועלט! -- מאַכט נרונע ביטער.---קום נאָר 
צו מיר אַהיים און זע, װוי זי זעט אַצינד אויס ! יאָ, זי איז אן אמת 
ערלעך מיידל, נאָר פון 26 יאָר! דאַר, די ביינער צו ציילן, א 
גערונצלטע הויט, וי פּאַרמעט צו תפילין, אוינן פאַרלאָשענע, דאָס 
פּנים זויער, אָן א שמייכ?---אייביג פאַרביסענע ליפּן... נאַנץ אָפט 
דאָך ברענען אויף די פאַרלאָשענע אויגן---דאָס ברענט דעמאָלט אין 
זיי א שנאה, א האַס, װי א ניהנום... און ווייסטו צו וועמען ? 
ווייסטו וועמען זי האָט פיינט ? וועמען, מאַכנדינ מיט די ליפּן, זי 
פאַרשילט די ביינער ? 

-- וועמען ? 

--- מיך ! מיך--איר איינענע מאַמע! 

--- װאָס רעדסטו ? פאַרװאָס ? 

--- זי אַליין ווייסט אפשר נישט פאַרװאָס, נאָר איך ווייס ! איך 
האָב מיך נעשטעלט צווישן איר און דער וועלט, צווישן איר און 
דער זון ! איך האָב איר, װוי זאָל איך דיר עס זאָנן ? קיין װאַרעט- 
קייט און קיין ליכט צום לייב ניט צונעלאָזט... נאַנצע נעכט האָב 
איך דעריבער נעקלערט בין איך בין עס דערנאַננען, אויף קלאָר 
דערגאַננען ! זי מוז מיך פיינט האָבן... יעדעס קעמער? פון איר 
לֵייב האָט מיך פיינט ! 

--- װאָס רעדסטו ?4 

-- װאָפ דו הערסט! די שװעסטער האָט זי אודאי פיינט, 
שענער זיינען זיי און איננער! 

נרונע כאַפּט שווער דעם אָטעם און רח? קען צו די נעדאַנקען 
נישט קומען... זי הערט עפּעס שרעקלעכס; עפּעס ערגערס, וי 
קראַנק זיין, װוי שטאַרבן, אפילו װי , אונטער דער חופּה שטאַרבן" 
--דאָס גרעסטע אומנליק, װאָס עס טרעפט זיך ביי אידן און דאָך--- 
רבונו של עוֹלם, עס ד אַ ר ף אַזױ זיין! 


-- די איננערע, לאה'ן, האָב איך שוין אין דער היים נישט 


שָׁרם וחוה 203 


רח? האָט זיך צוריקגעזעצט, 

-- אַז מיין מאַן איז געשטאָרבן---הויבט אָן נרונע. 

--- וי אַזױ רעדסטו עפּעס, נרונע ? 

--- וי אַזױ זאָל איך רערדן ? 

-- אַז ,זכרונו לברכה"? און ,נפטר נעװאָרן" זאָגט מען !... 

-- אַלין איינס, נפטר נעװאָרן, צי געשטאָרבן, באַגראָבן האָט 
מען אים... 

-- צו קבר אָבוֹת געקומען... 

-- זאָל זיין קבר אָבוֹת... נאָר מיך האָט ער איבערנעלאָזט טיט 
נאָך יתומים---טעכטער... 

-- נעבעך, קיין סריש נישט נעלאָזט... 

-- דריי טעכטער, די עלטסטע--- 

-- גענענדל--- 

-- אַלט נעווען 14 יאָר... 

--- ביי לייטן איז אַזױנס א כלה... 

--- ביי אונז איז קיין ברויט נישט געווען ! פון תנאים שרייבן 
און לעקעך עסן נישט צו רעדן... 

--- וי אַזױ רעדסטו עפּעס היינט, גרונע ! 

-- נישט איך רעד, מיין האַרץװוײייטאָג רעדט.. גענענרל, 
ווייסטו, איז נעווען דאָס שענסטע סייד? אין שטאָט. 

--- היינט אויך... קיין עין-הרע ! 

--- היינט איז זי א זויערע לימענע--א נראָער צאָפּ! נאָר 
דעמאָלט האָט זי נעלייכט וי די זון... און--איך בין דעמאָלט דעם 
פרומען סופר'ס אלמנה נעווען ! איך האָב זי װוי אן אויג אין קאָפּ 
נעהיט... איך האָב נעוואוסט, אַז היינטינע צייטן.. עס דרייען 
זיך אַרום כלי-זמרים, שניידערלעך, אַזױ דייטשלעך און אַלטע 
בחורים... בית-המדרש'ניקעס אפילו פלענן זיך דרייען ביים פענצ- 
טער... נאָר אויף װאָס אין א מאַמע} א כלה-טייד?, האָב איך 
נעוואוסט, דאַרף זיין וי א שפּיגל... און איך האָב מיינס באַװויזן ; 
עס איז אויף איר קיין הויך נישט נעפאַלן! נעהיט האָב איך זי, 
נעהיט ! קיין אויג נישט אַראָפּנעלאָזט, קיין טריט פון שטוב אָן 
מיר נישט נעמאַכט, און אַלץ סוסר נעזאָנט... קוק נישט אַהער, 


202 י. ל. פרץ 


די בלאַסע נרונע איז נאָך בלאַסער נעװאָרן. די אוינן האָבן 
איר אויפנעפלאַמט, די נאָזדלעכער צעשפּרײטן זיך און די בלאָ-פאַר- 
ברענטע ליפּן ציטערן. 

-- רחל !---האָט זי אויסנעשריען. 

--- דו יוייסט, גרונע, איך בין דיר א נוטער פריינט, נאָר דעם 
אמת מוז איך דיר זאָגן, אַניט װאָלט איך נישט נעהאַט קיין פאַר- 
ענטפער פאַר נאָט... איך וװועל דיך נישט באַרעדן, דורך מיר 
וועסטו נישט קומען צו לייטן אין די מיילער אַריין, עס װעט בליי- 
בען צווישן אונז. איין נאָט אין הימ? װעט הערן... 

--- צי מיר נישט די נשמה אַרױס ! 

-- נו, הער זשע! קורץ און שאַרף.. נעכטן פאַרנאַכט, 
שפּעט פאַרנאַכט בין איך צוריק נענאַננען פון דער באַן, און---אויף 
דעם בערנ? איז געזעסן דיין מירל... 

--- איינע אַלֵיין ? 

--- ניין--- 

--- מיט וועמען ? 

--- איך ווייס ? מיט א קאַפּעליוש... א צילינדער אפילן... ער 
האָט זי נעקושט אין האַלזדאון-נאַקן... זי האָט געלאַכט און נעכרו- 
פּעט צוקערקעס... 

--- איך ווייס !...---רופט זיך אָן נרונע מיט א קול װוי פון קבר 
אַרױס... עס אין נישט דאָס ערשטע מאָל... 

--- דו האָפט נעוואוסט ? ! װאָס? א חתן איז עס ? 

--- ניין... 

-- נישט ? און דו... האָסט נעשווינן ? 

-- יאָ. 

-- גרונע ! 

נאָר איצט איז שוין נרונע רואינ. 

--- אַצינד שווייג דו און הער, װאָס איך װוי? דיר דערציילן,--- 
זאָנגט זי מיט א שניידנדינן קו? און, אָנכאַפּנדיג רחל'ען ביים 
אַרב?, נויט זי, זי זאָל זיך צוריק זעצן. 

-- הער,---האָט זי ווייטער נעצויגן.--אַלץ װע? איך דיר דער- 
ציילן, און איין נאָט אין הימל וועט אונז הערן ! 


= 666 יב 


אָדם והוה 01 


-- זיין זכות זאָל אונז ביישטיין... 

גרונע שווייגט. 

--- שוויינסט ?---וואונדערט זיך חנה. 

-- אַלץ איינס. 

-- נישט אַלְץ איינס ! זיין זכות זאָל אונז טאַקע ב י י- 
שטיין! הערסט? 

-- איך הער ! 

--- װאָס זאָגסטו דערצו ? 

-- װאָס זאָל איך זאָנן, איך ווייס נאָר, אַז ער אי נ י ש ט 
ביײינעשטאַנען... 

פּויזע. די ווייבער פאַרשטייען זיך: דער כשר'ער סופר איז 
נעשטאָרבן און איבערנעלאָזט אן אלמנה מיט דריי יתומים---מייר- 
לעך. נרונע האָט שוין מער נישט חתונה געהאַט, די קינדער קיין 
שטיף-טאַטן נישט געגעבן, אַלֵיין אויף זיך און די קינדער נעאַר- 
בעט, נאָר קיין מז? און ברכה איז נישט געוועזן... ‏ זיין זכות איז 
נישט בינעשטאַנען.." 

--- און ווייסטו פאַרװאָס, נרונע ?---האַקט איר איבער חנה 
דאָס שטילקייט. 

-- עט... 

--- וויי? דו ביזט זינדיג... 

-- איך ?---און די בלאַסע נרונע שפּרינגט אויף, װוי אן אונ- 
טערנעשאָסענע---איך---זינרינ ? 

-- הער נרונע, זינדיג איז יעדער מענטש, נאָר דו אודאי... 

-- אודאי ? 

-- גרונע, נישט אומזיסט האָב איך דיך אַרויסנעפירט הינטער 
דער שטאָט צום טייך צו, אויפ'ן פעלד... קיין פרישע לופט, ברוך 
השם, דאַרפן מיר נישט... זעסט, נרונע... א מאַמע, און בפרט א 
כשר'ן סופר'ס אן אלמנה דאַרף... 

-- װאָס דאַרף זי ? 

-- זי דאַרף זיין פרימער וי אַלע, בעסער װוי אַלע און מער 
אַכטונג נעבן אויף דער טאָכטער. 


200 זל רא 


מוסר 


עס נייען צוויי ווייבער הינטער דער שטאָט. איינע א הויכע, 
שווערע אידענע, מיט בייזע אוינן, שווערע, הילכעדינע טריט; די 
צווייטע א דאַרע, בלאַסע, קליינע אידענע מיט אן אַראָפּנעלאָזטן 
קאָפּ. 

--- וואו פירסטו מיך, חנה ? --- פרענט די צווייטע. 

-- װאַרט, נאָך א פּאֶר טריט. זעסט, דאָרט צום בערגל. 

--- נאָך װאָס ?---פרענט נאָכאַמאָל די צווייטע מיט א באַנג 
אָפּנעריסן קו?, נלייך זי װאָלט זיך עפּעס נעשראָקן. 

--- וועסט הערן, קום... 

זיי זיינען צוגעקומען צום בערגל. 

-- זעץ ריך, -- מאַכט חנה. די צווייטע פאָלנט, זעצט זיך 
אויפ'ן בערנל, חנה זעצט זיך לעבן איר. -- אין דער שטילקייט 
פון װאַרעמען זומער-טאָנ, ווייט פון שטאָטישן נערודער, מאַכט 
זיך א נעשפּרעך : 

-- גרונע, ווייסט ווער דיין מאַן, עליה השלום, איז נעוועזן ? 

אויף נרונע'ס בלאַס פּנים לענט זיך א שאָטן. 

--- איך ווייס,---ענטפערט זי מיט פאַרביסענע ליפּן. 

--- א פופר איז ער געוועזן, נרונע! א כשר'ער סופֿר... 

--- איך ווייס !---מאַכט גרונע אומנעדולריג. 

--- פאַר יעדן אות פלעגט ער זיך טובל'ען אין מקוה... 

-- א נראָבער לינן... אַז ער פלענט ניין א פּאָר מאָל אין דער 
וואָך, איז אמת... 

-- א כשר'ער איד געוועזן. 

--- אמת... 


שָׂדם וחוה 109 


-- ניין ! 

-- נו---טריינע-לעבן, טריינע-קרוין, טריינע-האַרץ... שוין גוט 
אַזױ פָ 

-- יאָ !;--ענטפערט זי נליקלעך, נאָר... 

-- װאָס נאָר, לעבן מיינס, נחת מיינס ? 

-- נאָר, הער יוס?... און... שטאַמלט זי. 

און װאָס ? 

-- אוֹן אַז עס װעט, חס ושלום פעלן אַמאָל פּרנסה... אַזן איך 
על וועניג פאַרדינען... וועסטו אפשר... אפשר שרייען... 

טרערן קומען איר אין די אוינן אַרײן. 

-- חס ושלום! חס ושלום! 

ער רייסט אויס דעם קאָפּ פון אירע הענט, און פאַלט צו צו די 
נאָך אָפענע ליפּן. 


הוק" התוא אטא טנק וט אק 8 אע א אע אע אע אי אי אי א 


-- א רעכטע שיינע, ריינע כפּרה, צו זייער קאָפּ, צו זייערע 

הענט און פיס -- הערט זיך א קו? פון הינטער די ווענטלעך -- 

קוש-װואָך נאָר ביי זיי ! קיין אויג לאָזט מען נישט צומאַכן.. 
דאָס איז פריירל'ס הייזערינ-שפּיצינ-ניפטינ קול. 


198 


י. ל. פרץ 


זאָג נאָר---מאַכט זי.--זאָנ מיר דעם אמת, איך בעט דיך... 


איך בין עפּעס א שיין ווייב?? 
יאָ!:--רוימט ער איר איין, און זי דערפילט נאָך הייסער זיין 


אָטעם. 


ווער האָט דיר געזאָנט ? 
איך זע דאָך ! א מלכה ביזטו, א מלכה ! 
און זאָג נאָר, יופל---פרעגט זי ווייטער---דו וועסט שוין 


שטענדיג אַזױ... שטענדיג אַזױ זיין ? 


וי אַזױ מיינסטו, טריינע ? 

איך מיין,---ציטערט איר שטימע,--נעגן מיר אַזױ נוֹם... 
וי דען ? 

אַזױ האַרציג ? 

וי דען לָ 

שטענדינ ? 

שטענדיג !---איז ער מבטיח. 

וועסט טיט מיר עסן שטענדינ צוזאַמען ‏ 

זיכער... בלי נדר,---ענטפערט ער. 

און... װועסט אויף סיר קיינמאָל נישט שרייען 9... 
ק יינ טמ אָל... בלי ססקנא! 

קיינמאָל נישט אָנטאָן קיין צרות 9... 

צרות ?4 איך ? דיר ?... וי הייסט ?4 פאַרװאָס ? 
איך ווייס ? פריידע זאָנט--- 

וואַ---די מכשפה ! 

רוקט זיך ווייטער צו. זי שטויסט אים אֶפֿ צוריק. 
יוסל'ע ? 

װאָס שָ 

זאָנ---ווי הייס איך ? 

טריינע ! 

פע---פאַרציט זי די קליינע ליפּעלעך--- 
טריינעשי---פאַרבעסערט זיך יוסל. 

געפעלט איר אַלץ נישט. 

טריינעניו... 


אָדם וחוה 197 


חלומ'ען... און װוי שיין זי שמייכלט... אן עבירה זי װועקן ! דאָך 
וװועט איר דאָס קעפּל? וויי טאָן... איי, האָט זי האָר געהאַט.--ער 
האָט זיי אויף די תנאים געזען---שװאַרצע, לאַנגע... היינט נאָל... 
דער ציפּיק אין א נעשטיקטער, א דינער מיט לעכלעך... אפילו א 
חנ'עוודינער... ער שמייכלט אויך מיט ! 

מען מוז זי דאָך װעקן ! ער בוינט זיך צו נאָך געענטער, דער- 
פילט איר אָטעם, ציט אים נירינ אין זיך אַרײן... זי ציט אים 
צו װי א מאַגנעט... א ון נישט ווילנדיג רירט ער אָן אירע ליפּן 
מיט די זיינינע. 

-- איך שלאָף נאָר נישט, --- מאַכט זי ראַפּטום און עפנט א 
פּאָר שעלמיש-לאַכנדינע אוינן. זי װאַרפט אים אירע הענט אַרום 
אַקסל און ציט אים צו צו זיך. 

-- נישקשה, --- רוימט זי אים אין אויער אַרײן, אַזױ זיס, אַזױי 
נוט--נישקשה... נאָט, דער נוטער, װעט העלפן.. דאָס האָט 
ע ר דאָך אונז צוֹזאַמען נעברעננט... ער װעט נישט פאַרלאָזן ! 
עס וװועט זיין---אי האָלץ... אי ליכט... עס װועט זיין פּרנסה... עס 
װעט נוט זיין... נ אָ ר נוט זיין... ס'װואָר, יוסל'ע ? ס'װאָר ! 

ער ענטפערט נישט, ער ציטערט איננאַנצן. 

זי שטופּט אים א ביסל אִפּ פון זיך. 

-- קוק אויף מיר, יוס?---פאַלט, איר איין צו פאַרלאַננען. 

יוס? װוי? פאָלנן און קען נישט. 

-- בטלן.--מאַכט זי צו אים ווייך.---נאָך נישט צוגעוואוינט, 
האַ? 

ער ווי? באַהאַלטן זיין קאָפּ אויף איר ברוסט, זי לאָזט נישט. 

--- װאָס שעמסטו דיך, בטלן! קושן מענסטו, און קוקן 
נישט ? 

ער װויל בעסער קושן ; זי לאָזט נישט. 

-- קוק אויף מיר, איך בעט דיך! 

יוסל? עפנט די אוינגן מיט כוח ; זיי פאַלן דאָך באַלְד צוריק צו. 

-- איך בעט דיך,---מאַכט זי נאָך ווייכער, נאָך זיידענער, 

ע ר קוקט. אַצינד לאָז זי אַראָפּ די ברעמען. 


196 יי פרי 


האָלץ און ליפ5ט? א גאָרנישט! א פ ש רא רוֹבל א ואֶך.. 
בלייבט אַלֶץ... 

-- און שבת ! און יום-טוב 4 װאָס רעדסטו, קינד ? 

און דאָס װאָרט , קינד" איז אַרױס אַזױ ווייך, אַזױ נוט-האַר- 
צינ, אַז זי צעשמייכלט זיך. 

-- נו, בענטש נאָר בענטש, -- מאַכט זי, -- לעג אֶפּ די 
חשבונות אויף מאָרנן... שוין צייט צו שלאָפן. 

זי פאַרשעמט זיך דאָך, לאָזט אַראָפּ די ברעמען און נלייך זי 
פאַרענטפערט זיך : 

--- דו קומסט אַזױ שפּעט... -- זאָנט זי טיט א האַלב-נעמאַכטן 
גענעץ. 

ער בוינט זיך צו איר צו איבער'ן טישל: 

-- נאַריש קינד, --- פליסטערן זיינע ליפּן, -- איך קום דאָך 
אוטישנע שפּעט, מיר זאָלן קענען צוזאַמען עסן... פאַרשטײסט ? 
אַזױ פּאַסט דאָך נישט... ווייסט דאָך, א מלמר! 

-- נו, בענטש נאָר, בענטש ! -- ראט זי דאָס אירינע מיט 
פעסטער נעשלאָסענע אוינן. 

ער מאַכט די זיינינע אויך צו. ער יל ערנסט בענטשן. די 
אויגן רייסן זיך אים דאָך אַלֶע וויילע אויף... ער דריקט פעסטער 
אַראָפּ די ברעמען, עס בלייבט דאָך א שפּאַלט, דורך וועלכן ער זעט 
זי, עפּעס וואונדער-פאַרביג באַלױכט, אַז ער קען פון איר דעם 
בליק נישט אָפּרײסן. 

זי אין מיד---קריגט ער רחמנות. 

ער זעט וי זי רוקט זיך העכער אַרױף אויפ'ן בעט, שפּאַרט אָן 
דעם קאָפּ אָן דער װאַנט. , זי װעט אַזױ איינשלאָפן", קלערט ער. 

--- פאַרװאָס נעמט זי נישט קיין קישן 4 -- ערנערט אים. 
אויסרעדן קאָן ער נישט, מאַכט ער: מ... מ...! 

זי הערט דאָך נישט, ער יאָגט צו דאָס בענטשן, ענדיגט, שטעלט 
זיך אויף, און בלייבט שטיין, נישט וויסנדיג װאָס צו טאָן. 

ער רופט: טריינע! נאָר אַ ז | י' שטיל, אַז עס קען זי 
נישט װעקן. ער רוקט זיך צו צו איר בעט און בוינט זיך איבער 
איר. איר פּנים שמייכ?ט אַזױ זיס... עס מוז זיך איר עפּעס נימס 


אָדרם והוה 106 


דערביי מיט די אוינן --- װי ערשט נאָך א חתונה, און מיט די 
מיילער---פון פּרנסה. 

-- נו, װי האַלטסטו? 

-- אָט, -- זיפצט ער אָפּ, --- דריי תלמידים האָב איך שוין! 

--- בלייבט טאַקע פלמדות ?---פרעגט זי טרויערינ. 

-- מאַ! -- ענטפערט ער. 

--- געלויבט איז נאָט דערפאַר, -- טרייסט זי זיך אוֹן אים 
צוזאַמען. 

--- געלויבט איז נאָט, --- זאָנט ער איר נאָך, -- נאָר דאָס איז 
ערשט 120 רובל! 

ער זיפצט. 

-- נו, וואָס זיפצסטו ? 

-- רעכן : -- ענטפערט ער, -- א רוב? א ואָך דירה-געלט, 
איז 26 רובל? א זמן ; שולדיג בין איך נאָך... חתונה הוצאות... 

--- ווי הייסט ?---פרענט זי פאַרוואונדערט. 

ער שטייבלט : 

-- דו מיינפט טאַקע, נאַרעלע, אַז דער טאַטע האָט געקאָנט 
מער וי צוזאָנן ? 

-- נו, הכל?? -- האַקט זי אים איבער. 

-- דאָס הייפט, --- פירט ער ווייטער דעם חשבון, -- א רובל 
איז שוין 28, װאָס בלייבט אויף עסן ? 

זי רעכנט : 

-- 82, דאַכט זיך ? 

-- אויף 26 װאָכן ! 

-- נו װאָס איז,---מאַכט זי -- א יב ע ר 8 רובל א ואָך! 

-- און וואו איז, --- פרענט ער טרויעריג, -- האָלץ, ליכט... 
שבת ויום-טוב ? 

-- עט, גאָט פאַרלאָזט נישט, --- טרייסט זי, -- א י ך קען 
אויך עפּעס טאָן : אָט, האָב איך אייננעקויפט ציבעלעס ! אייער 
זיינען װאָלו?, װעל איך אויך איינקויפן, במשך א פֹּאֶר װאָכן װעט 
עפּעס כאַפּן אויפ'ן שאָק ! 

-- און רעכן נאָר איבער, --- פירט זי ווייטער, --- װאָס קאָסט 


194 ול פרץ 


פאַרלירט די נעץ פון דער האַנט און שפּרינגט אויף פון בעט. זי 
בלייבט דאָך שטיין, --- עס פּאַסט נישט פאַר שכנים ; טאָמער כאַפּט 
זיך וועלכער אויף, װעט מען חוכא-טלולא פון איר מאַכן! צרות 
האָט זי פון די שכנים ! פון פריידעלע'ן, דער עיקר... זי קאָן נישט 
פאַרשטיין, וי אַזױ מען שילט נישט א מאַן באַלד צומאָרגנס נאָך 
דער חופּה ! ,װאָרט --- זאָגט זי, דו , אַלטע מכשפה !"--דו וועסט 
שוין זען ! װאָס פאַר א מז? דו װעסט ביי אים האָבן,.. ווייז אים 
נאָר א פינגער !" 

פריידל לאָזט איר קיין פרייע מינוט. א מאַן, -- זאָנט זי, --- 
אַז מען פירט אים נישט אַרום ביי דער נאָז, איז ער ערנער װוי א 
װאָלף; ציט ער די קליי פון די ביינער אַרױס, דאָס בלוט זוינט 
ער אויס פון די אָדערן ! שוין 10 יאָר --- זאָגט פריידל --- זיצט 
זי אָן א מאַן, און קאָן נאָך אַלץ צו די כחות נישט קומען! און. 
פרייד? איז א קלוגע אידענע. א מלומדת ! ,װאָס עס קומט אים-- 
זאָגט זי---על פּי דין, װאַרף אים װוי א הונט א ביין, און ווייטער--- 
װאַראַ! 12 אַ ר פון דער ווייטנס און -- נ אַ ר געפלוכט! 

טריינע האָט צייט דאָס אַלעס צו דערמאָנען, וויי? עס דויערט, 
איידער יוסל'ע ננב'עט זיך דורך אויף די נענל צווישן די שכנים ; 
יעדער טריט זיינער שלאַנט איר אָפּ אין האַרץ, נאָר אַנטקענן ניין--- 
פאַר קיין שום געלט. אָט פאַלט ער שיר! אָט איז ער שוין ביי 
די ווענטלעך. --- זי אָטעמט אָפּ, 

--- גוטנאָװונט! -- מאַכט ער שטי? מיט אַראָפּגעלאָזטע אוינן. 

-- גוטײיאָר !--ענטפערט זי נאָך שטילער. 

--- ווילסט עסן ?---פרענט זי. 

-- און דו ?4 

--- מאַ... 

ער איז אַרױיס הינטער די ווענטלעך און איז צוריקגעקומען מיט 
אָפּגעגאָסענע הענט; זי דערלאַנגט אים א האַנטעך. אויפ'ן עק 
פון טיש שטייט שוין נרייט א , מוציא" מיט זאַלץ און דאָס אָפער- 
גענומענע יויבל, 

ער זיצט אויף ז יי ן|ן בעט; אופ'ן נאַנצן בעט-געװואַנט; 
זי אויף איר'ן מיט די ציבעלעס. זיי עסן נאַנץ לאַננזאַם און רעדן 


אָדם ותוה 1958 


שלאָנט זיך אִפּ פון א קנויל-אַלטװאַרג, װאָס דינט אים אַלס קישן. 
די יונג-פאַרברענטע ליפּן עפענען זיך אָפּט, אַרױסצלאָזן א שווערן 
זיפץ,. ,א שווערע פּרנסה" האָט איר מאַן, ,ער האָט קיין מזל 
נישט". מיט חירוף-נפש האָט ער יענע װואָך אַרױסגעשלעפּט א קו- 
פּערנעם קעסל? און באַנראָבן אין זאַמד הינטער דער שטאָט--האָט 
מען אים געפונען ! ווער ווייסט מיט װאָס ער װועט היינט אַהיים 
קומען } אפשר זיצט ער שוין נאָר,.. און דאָ האָט מען דריי װאָ- 
כען קיין טעפּ? װאַרעם װאַסער נישט צונעשטעלט... פון דער דירה 
טרייבט מען... 

,א שווערע פּרנסה... אָן מזל !" זיפצן די פאַרברענטע ליפּן. 
און מען מוז זי רנאָך פאַר שכנים היטן. מען פרענט אַלץ: װאָס 
טוט דיין מאַן 4 װאָס קומט ער אַזױ שפּעט אַהיים ... 


איבער אַלע בעטן ציטערט א טונקעלע שיין פון מיט שטוב; 
פון איבער שפּאַנישע ווענטלעך, װאָס זיינען די גרענעצן פון א 
יונג פַּאֶר פאָלק'ס ממשלה. טריינע ,ד' אמות" די יונגע באַלע- 
באָסטע שלאָפּט נאָך נישט ; ערשט צוויי חדשים נאָך דער חתונה 
---װואַרט זי אויפ'ן מאַן, װאָס דאַרף קומען פון בית-המדרש. ביי 
איר ברענט זיך עס דער קאַנאַניעץ, װאָס װאַרפט העל-ווייסע פלע- 
קען, אויפ'ן שװאַרצן סופיט, און שיקט אַרױיס דורך די לעכער פון 
שפּאַנישן ווענטל, די עטלעכע אָרימע שטראַלן, װאָס טאַנצן איבער 
די אָרימע בעטן מיט די אָפּנעאַרבעטע, מידע פּנימ'ער. 

אין טריינעס ממשלה איז ליכטינער און ריינער -- צוישן 
ביידע בעטן אויף א ווייס טיש? לינט א קרבן-מנחה סידור צווישן 
צוויי קליינע מעשענע לייכטערלעך -- איר דרשה געשאַנק! אוֹיף 
דער װאַנט הענגען חתונה-מלבושים, א טלית-זאַק מיט אן אויס- 
גענייטן מנן-דוד. פאַר דאָס איז קיין בענקלעך אין דער ממשלה 
נישטאָ. זִי זיצט אויף א בעט, פאַרריכט א נעץ פאַר די ציבעלעס, 
װאָס לינן לעבן איר צעװאָרפן אויפ'ן ליילעך. דאָס גאַנצע בעט- 
נעװאַנט לינט אויפ'ן צווייטן בעט -- אונטער'ן בעטגעװאַנט איז 
באַהאַלטן דאָס יויכ? אויף וועטשערע. 

עס עפנט זיך שטיל די טיר. טריינע װערט רויטלעכער, זי 


192 י קורץ 


חדר-איננל -- אין צווייען. פון די בעטן רייסט זיך אויך אַלע 
מאָל אַרױס א זיפץ, דאָ איז מען אויך אייננעשלאָפן מיט עגמת- 
נפש. דאָס חדר-אינג? האָט געוויינט ,רבי נעלט"! און די נאָך 
עלטערע טאָכטער איז נגעבליבן אָן אן אָרט. זי האָט נעהאַט א 
וואוילע שטעל, ביי'ן א פֹּאֶר פאָלק אָן קינדער, דאַרף פּלוצלונג די 
באַלעבאָסטע שטאַרבן! זי איז אַהיים נעקומען; זי װעט דאָך 
נישט בלייבן אַליין מיט'ן אלמן! עס קומט איר א פֹּאֶר רוב? 
שכירות ; מען װאָלט געקאָנט דערפון כאָטש, רבי-נעלט באַצאָלן ; 
טענה'ט אָבער דער אלמן , לא פקדני" --- דאָס ווייב האָט אים נישט 
אָנגעזאָגט און ער אַליין ווייסט נישט ; ער האָט זיך קיינמאָל נישט 
געמישט אין ווייבערישע זאַכן. איידער מען אין אייננעשלאָפן 
האָט מען זיך אפילו א ביס? נעקרינגט: די מוטער האָט געראטן, 
מען זאָל דעם אלמן רופן צוֹ א דין-תורה ; די טאָכטער ווי? בעסער 
שרייבן א פּראָשעניע אָדער צום , מיראָוואָי", אָדער צום ,נאַ- 
טשאַלניק", יונה װוי? ביידע עצות נישט הערן: דער אלמן װעט 
זיך נוקם זיין און אָפּרעדן אים אַלע באַלעבאַטים. ,ער דאַרף נאָר--- 
זאָגט יונה---נעבן א פּיפּץ, בין איך אויס קאַפּעליוש-מאַכער... עס 
האָט דען א שיעור וויפיל װאַסער-טרעגער עס נייען היינט אַרום 
שלינג-און-שלאַנג, זייט מען האָט די ואַסער-לײיטונג נעמאַכט ?" 

אַרױיף צו-ציער שנאָרכט בערל טרעגער איינער אַלֵיין װי א 
,כראַביע" אין בעט. ביידע קינדער שלאָפן אין צווייטן; דאָס 
ווייב איז א קעכין און האָט היינט א חתונה. דאָך -- שלאָפּט מען 
אויך נישט רואינ. בערל'ען בלאָנדזשעט אַרום שוין א צייט עפּעס 
א װייטאָג צווישן די ביינער, אויך דער עלטערער זון זיפצט אַלֶע 
מאָל פון שלאָף ; ער אַרבעט ביי קאַלך-לעשן און האָט זיך א פיסל 
אָפּנעבריט. 

נאָך ווייטער שלאָפט װי א , כראַבינע", איינע אַלֵיין אין בעט, 
ציר? די זיצערין ; אין צווייטן שלאָפן אַלע דריי קינדער. איר מאַן 
איז א נאַכט-װועכטער. כעלות, אַז ער װעט סומען װעט זי אַרױיס- 
גיין מיט ברויט און פרישע בייגל. 


מיר האַלטן שוין ביים דריטן ווינק?, עס שטייט נאָך א בעט--- 
א שמאָל אייזערן בעטל. אן אוטמגעזונט-געריטלטער פרויען-קאָפּ 


אָדם והוה 191 


אין קעלער-שטוב 


(א בילד) 


א גרויסע קעלער-שטוב, פול מיט בעטן ! 

פריידע די האַלעדריניכע שלאָפט שוין לאַננ אויף איר קאַסטן, 
אין איר ווינקעלע צװישן אויוון און װאַנט. זי האָט זיך היינט 
פרי נעלעגט, ווייל עס איז מאָרנן יריד אין א נאָענט שטעטל, דאַרף 
מען אויפשטיין פרי און אַרױספּאָרן מיט דער מאַזש. זי שלאָפט 
דאָך אומרואיג --- זי װועט האָבן צרות צרורות מיט'ן געלעננהייט : 
זי האָט באַדונגען דעם באַלענאָלע, ער זאָל זי אויפנעמען מיט א 
קליין פעס?, און נאָך פאַר'ן איינשלאָפּן האָט זי א ישוב געהאַט, 
אַז עס איז נלייכער מיטצונעמען דאָס גרויסע פאַס. זי האָט זיך 
לאַנג אומרואיג נגעװאָרפן אויפ'ן נעלענער : ,א בייז מויל א אידענע 
האָט?, האָט זי אויף זיך אַליין זיך געבייזערט, , אַרױסגעכאַפּט זיך: 
,ס'קליינע פעס?" ! נאָך װאָס? נאָך וען? דעם באַלענאָלע'ס 
דאנה ?4 ער װועט דאַרפן מפייס זיין די פערד מיט נאָך א ביס? האָ- 
בער 4? אַזױ װאָרטשענדינ אויף דער מיאוס'ער צונג, װאָס אן 
אשה האָט, איז זי קוים אייננעשלאָפן. פון אונטער'ן איבערנע- 
בעט שטאַרט אַרױס א רויט קאָפּיטיכ?, װאָס פאַלט איר אַראָפּ 
אַרום פּנים, װוי א רעמל אַרום דער שפּיצינער, בלאָלעכער נאָז. זי 
אָטעמט שווער. זִי מוז האַלטן די ביינינע הענט אויפ'ן אַלטן האַרץ; 
גאָט ווייסט, װאָס עס חלומ'ט זיך איר! אפשר װאַרפט זי דער 
באַלעגאָלע אַװעק, און זי בלייבט א האַלב יאֶר אָן פּרנסה ! 

דער ווינקל געננאיבער נעהערט צו יוס? װאַסער-טרענגער. דאָס 
ווייב מיט צוויי קינדער שלאָפן אין איין בעט און ער מיט'ן עלטערן 


190 = ליפהץ 


,קינד ! זיין װוילן מ וז נעשען! א שטערנדל װאָס רירט 
זיך פון אָרט, ווערט אַראָפּנעשלײדערט"... 

,וואוהין, מאַמע ? צו יענע דאָרט אונטן אַראָפּ ?4" 

,ניין, קינד, טיפער !... און דאָרט וװוערט מען נעשטראָפּט.. 
אייביג נעשטראָפט... װער עס האָט וועלטן אױסגעטראַכט, דער' 
האָט אויך אױיסגעטראַכט די שטראָף! שרעקלעך מוז זי זיין! 
שווער איז זיין האַנט! טויזנטער, טויזנטער קינדער פאַרליר איך 
אַזױ, און קיין איינצינעס איז נישט צוריקנעקומען, עס זאָל כאָטש 
דערציילן, װאָס עס טוט זיך דאָרט... װאָס פאַר א יסורים מען 
ליידט ; און נרויס מוזן זיי דאָך זיין די יסורים ; שווער איז זיין 
האַנט... און קיין זיפץ פון דאָרט אַרױף קומט נישט; אין דער 
פינצטערנישט ווערט אַלץ פאַרשטיקט ! און קיין שטראַל פון די 
זינדינע נעשטראָפטע קומט נישט אַרױף, -- אַראָפּנעשלײדערט, 
ווערן זיי, פאַלנדינ, שוין אין דער לופט פאַרלאָשן! היט דיך! 
טו תשובה אויף דיינע רייר !" 

ניין, מאַמע! אַ ר א פּ װיל איך! לייד {ן וי? איך! 
אייביג ליידן, נאָר וויפן. אַז דאָס זיינען די יסורים װאָס איך 
אַ ל יי ן האָב אויף מיר נענומען! מ י י נ ע יסורים, 
מיין וילן איז נגעשען!".. 

אין נאָלד צעפּלאַקערט זיך דאָס שטערנדל, און רוקט זיך אֶפּ, 
און בליץ-שנעל ווערט עס אַראָפּנעשלײדערט און פּאַלנדינ, ווערט עס 
אויסנעלאָשן אין דער לופט, און די לבנה זיפצט און שווימט וויי- 
טער ; זי טאָר זיך אפילו נישט אומקוקן... 


אָדם ותות 189 


פאַר די, װאָס בלאָנדזשען אין סטעפּן אָדער פאַרטרויען זיך דעם 
ים... אָבער טיר פֿאַר זיך אַלֵיין } מיר לייכטן, און אונזערע איי- 
גענע נשמות זיינען פאַרשלייערט, איינגעהילט אין שאָטן... אַנדערע 
זעען ביי אונזער ליכט, און מיר אַלֵיין ווערן װוי בלינדע שאָף נע- 
טריבן ! און מען טאָר זיך נישט אָפּשטעלן, נישט פאַרהאַלטן זיך 
א וויילע און א קלער טאָן ;: צו װאָס } און נישט לאַננזאַמער גיין, 
און נישט געשווינדער... - א י י ן איינמאָל פאַר אַלע מאָל אָפּנע- 
שטעלטער װעג, א יי | איינמאָל פאַר אַלעמאָל אויסנעמאָסטענע 
צייט ! טאָרסט קיינעם נישט אֶפּװאַרטן, קיינעם נישט דעריאָגן ! 
צו קיינעם זיך נישט ווענדן אויף דיין ווענ ! 

,און שטענדיג, שטענדיג אַלֵיין -- יעדעס האָט זיך זי י | 
וועג, און יעדעס איז עלנט פאַר זיך אויף זיין איינענעם וועג"... 

, טויזנטער אומנליקלעכע שוועסטער קרייצן דורך דיין ליניע--- 
קיין איינצינע קומט צו דיר נישט צו, קיינעם קאָנסטו נישט באַ- 
גריסן -- קיין איינצינע פרעגן: וי נייט עס דיר, שוועסטער? 
קיינע שמייכלט דיר נישט צו, און דו שמייכלסט צו קיינער נישט !. 
מיר זיינען אַזוֹי נאָענט און אַזױ פרעמד ; און די הערצער קלעמען 
אַזױ פאַר בענקשאַפט ! און מען פילט זיך אַזױ דערנידערינט !" 

מיר זיינען דאָך הויך ! ", טרייסט די לבנה -- , די אונטן זיינען 
אונז מקנא".. 

,די נאַרן ! זיי, װאָס טרעפן זיך און האַלזן, און קושן זיך און 
טרייסטן זיך, און לעבן נאָר אַזױ קוֹרץ --- זיי זיינען אונז מקנא ! 
אונז, עלנטע, פאַר'יתומ'טע, װאָס לעבן א י י ב י נ, אָדער 
כ ס ע ט איבינ!" 

,זע !" --- טייט מען דאָרט אַרױף מיט די פינגער -- ,א שטע- 
רענד? האָט זיך אין נאָלד צעפלאָסן"... זיי ווייסן נישט, אַז דאָס 
ניסט זיך פאַר בענקשאַפט די נשמה אויס... 

, שירה זאָגן זיי, די שטערן, די נליקלעכע שטערן", און עס 
פאַלט זיי נאָר נישט איין, אַז צווישן איין , הללויה" און דעם צוויי- 
טען, וויינט מען דאָ, פאַרגייט מען פון בענקשאַפט"... 

איך קאָן נישט מער !" 

, שווייג, קינד, --- מען הערט -- -- ניי דיין גראַדן וועג..." 


188 י. ל? פרץ 


פון וועג אַראָפ 


אין דער שטילער אױיסגעשטראַלטער הויך, צווישן איין שורה 
און דער צווייטער, הערט זיך פון צווישן די זילבער- און נאָלך- 
שטראַלנדינע שטערנדלעך א זיפץ. 

,ווער זיפצט דאָרט, קינדער ?" פרעגט מיט א רחמנות-קול רי 
שווימענדינע לבנה, און פּאַרהאַלט זיך נישט, און קוקט זיך נישט 
אום צו זען, פון װאַנען דער קרעכץ איז נעקומען. 

, איך !" ענטפערט אונטער איר א שטערנד? און צעפלאַקערט 
זיך רויט. 

;{װאָס פעלט דיר, קינד ?" 

, מאַמע, איך קאָן נישט מער, איך האַלט עס שוין לעננער נישט 
אויס !" 

,אייבינ, אייבינ --- קלאָנט זיך דאָס שטערנדל --- אייביג דער 
זעלבער וועג, די זעלבע ליניע !" 

,די ג ר אַ ד ע", טרייסט די לבנה. 

,צווישן וועלכע פּונקטן ?" 

, פון װאַנען און וואוהין ?" 

,ואוו איז דער אֶנהויב, וואו איז דער סוף פון אייביגן ניין } 
אפשר נייען מיר פון ניש ט צו נישט, פון שלעכטס צו 
שלעכטס ? וואוהין פירט אונזער װענ ? דו ווייסט עס, מאַמע ?" 

ער וייסט.. 

,און פֿאַרװאָס אנטפּלעקט ער אונז זיינע סודות נישט ? פאַר- 
װאָס זאָגט ער נישט, װאָס ער וויל פון אונז/? װאָס מיר טוען ָ" 

--- מיר לייכטן ! 

,דאָס אַלטע ליד, מיר לייכטן פאַר ד י װאָס זיינען אונטן 
און טרייסטן זיך מיט אונזער ליכט... מיר זיינען ווענ-ווייזער 


אָדם והות 187 


א נרויכערטער לעקער --- טעפּ מיט שמאַלץ, אויף אַלע אידישע 
קינדער נעזאָנט... 

-- װאָס דען, טאָכטער ? 

--- איך בענק... 

--- װאָס בענקסטו ? 

--- אַהײם, --- זאָגט זי, -- אַהיים... 

-- װאָס הייסט אַהיים ? וואו א מאַן איז, דאָרט איז די היים... 

פאַרנראָבט זי דאָס פּנים אין קישן און וויינט, און וויינט אַזױ 
שטי?, אַזױ האַרציג... און בעט זיך איך זאָל זי נישט איבערלאָזן 
אַלֵיין... ִּ 
און זי הויבט אויף דעם קאָפּ -- א קאָפּ פון א פויגעלע -- 
און בעט זיך : 

--- בלייב דו כאָטש ביי מיר, טאַטע ! 

און װאָס מיינט איר, איך האָב לאַנג איבערגעטראַכט? חס 
ושלום ! װאָכן לאַננ האָט זיך מיר גע'חלומ'ט, אַז איך שווים מיט 
טראַטװעס אויף דעם וייסל. מיטאַמאָל -- אַרױסגעריסן פון 
האַרץ! איך כאַפּ א פור?, לויף אַהיים -- פאַרקויף בחצי חנם 
דאָס געוועלב? מיט דער נחלה און קום צוריק, און צי סיך אַרײן 
צום איידעם. ער קרימט זיך אפילו, נאָר װוער הערט'ן... 

און מיינט איר עס האָט געהאָלפן 4 

אָפּנעזאָגט זיך פון לעבן פאַר זיך... פון א קדיש זיך אָפּנע- 
זאָנט... אויס שיפּער -- אויס הויז, אויס געוועלב?! -- אַלץ אַבי 
דאָס שטיק? קינד צו פאַרזאָרנן, צו ראַטעװען... און זי? גייט 
נעבעך אויס... װי א ליכט... 

מיר אויף דער האַנט האָט זי די אויגן פאַרשלאָסן -- -- 

אַן אָן מזל... 


עיקר שכחתי... 

מיינט איר אפשר, איך האָב נישט געפונען ביי איר אונטער'ן 
קישן בריוו פון ברענהאָלצ'ן 1... 

זי האָט זיי אפילו נישט געעפנט.--- 


186 ייט פרזץ 


--16 יאָר און א יוננ װוי א בוים, און א מנושם מיט א נראָב קוֹ, 
און נישט קיין גרויסער חכם. 

ער קומט אַרײן אָן שלום. אָן נוט מאָרנן, און ניט א קלאַפּ 
מיט דער בייטש אָן פּאַדלאַנע. 

-- װאָס האָט איר עס אָפּנענאַרט דעם טאַטן, װאָס ? 

--- מיט װאָס, -- פרעג איך, --- האָב איך אים אָפּנענאַרט ? 
איך ווייס איך האָכ איר אַװעקנענעבן דער מוטער'ס צירונג, נגעגע- 
בען נדן מער, װוי איך און מיין שטיינער האָט געמענט, און א האַלב 
געיועלבל אויסנעלעדינט אויף מלבושים -- 

--- איר האָט אים, --- זאָנט ער מיט'ן נראָבן קול?--א חולנית 
פאַר א ווייב נעגעבן... הויט און ביין, -- זאָגט ער, -- אַז מען 
רירט זי אָן, קנאַקט זי... 

ווערט מיר, מן הסתם, א לאָך אין האַרץ. לאָז איך אַלְץ אי- 
בער אויף גאָט'ס געבאָט, און כאַפּ מיך אַריבער צום איידעם. 

איך קום אַריין : מיין אברהם-משה זיצט אין די שעלקעס ביים 
אויוון און װאַרעמט זיך, מיט די הענט הינטער זיך... ער הויבט 
זיך אפילו נישט אויף, מיט די אוינן שטעכט ער מיך -- און זי --- 
א האַלבע רח?-לאה... זי דערזעט מיך און פאַלט מיר איבער'ן 


האַלזן מיט אַזאַ געוויין, מיט אַזאַ געוויין - -- -- און פּלוצלונג 
דערפיל איך, װי עס פאַלט איר דאָס קעפּל ביי מיר איבער'ן אַקסל, 
--זי חלש'ט... 


איך טראָ; זי אין דער צווייטער שטוב אַרײן, --- איך פיל נאָר 
נישט, װאָס איך טראָג --- איך לענ זי אויפ'ן בעט, שפּריץ װאַסער--- 
קּוים זי קומט צו זיך. 

-- טאָכטער, --- בויג איך מיך צו איר צוֹ -- ער באַהאַנדלט 
דיך שלעכט ? 

-- ניין, --- קוים װאָס זי רערט, --- פריער, אַז איך בין נעזונט 
געווען, אודאי נישט.. 

--- מען ניט דיר נישט צו עסן ? 

אויך נישט. זי איז די נאַנצע באַלעבאָסטע. און אַז איך קוק 
מיך אום זע איך אן אָפענע שאַנק : א סלֹאִי מאַרינירטע הערינג,--- 


אָרם והוהּ 189 


אַזא כחור װי ברענהאָלץ קאָן זיך אַמאָל אַראָפּכאַפּן... נאָר---זאָל 
ער פּרואוון שפּאַצירן אונטער אברהם-משה'ס פענצטער, אברהם- 
משה וװעט כאַפּן א ,קלאָניצע"... ער האָט דעמאָלט נאָך פערד 
געהאַלטן. 

דאַנק איך און לויב זיין ליבן נאָמען : אן אָנגעזאַפּטער איד, 
אין נאַנצן דריי שטיקלעך קינדער ; און א הויז, און א מחיה אין 
הויז --- אן אכסניא, און א הויז מיט כ? טוב -- טאַקע שמאַלץ און 
האָנינ... און הונדערטער ביי לייטן... שרייבט מען תנאים; אן 
אלמן מאַכט קיין שהיות נישט -- איז מנביל זמן החתונה אויףּ 
נישט ווייט... מיין רח?-לאה, װוי עס פּאַסט פּאַר א אידישער טאָכ- 
טער, שוויינט... אין די אוינן א ביס?ל טרויער, א ביסל פּחד -- 
וי דער שטיינער איז פון א כשר'ער נשמה. ערשט צום חופּה טאָג, 
ביים א? מלא רחמים, האָט זי זיך, נעבעך, צעוויינט... אָבער צע- 
וויינט! מילא -- א חופּה, א נילדענע יויך -- א מצוה-טענצל 
און צומאָרננס פאָר איך אַהיים נאָר מיט א נריננ האַרץ. עס בענקט 
זיך שוין אפילו צו דער טאָכטער, נאָר וי ווייט אין ? 

און עס איז שליטהווענ -- מען נליטשט זיך אַזױ שטיל אי- 
בער'ן שניי --- פאַרמאַך איך די אוינן ; דרימל איך, דאַכט זיך, 
איין און שטעלט זיך מיר דער טייך פאַר די אויגן... 

טראַכט איך : סוף ווינטער... נאָך א פֹּאַר װאָכן װעט דער 
שניי זיך צעלאָזן, דאָס אייז --- פּלאַצן און אָפּשװימען... עס װעט 
זיך עפענען א ואַפערדינע וועלט... עס װעלן אָנקומען סוחרים 
פון נעהילץ... איך ווער צוריק שיפּער, צוריק צווישן װאַסער און 
הימ?... אויס בלאָטיג; שטעטל, אויס פינצטער געוועלבעל, -- עס 
װועט זיין א לֶעבן... 


און װאָס פאַר א מתנות איך על ברעננען פאַר רח?-לאה'ן פון 
קענינסבערנ... 
האָט אָבער מיין קינד קיין מזל נישט נעהאַט... 


צענאַנגען אין דער שניי, אָפּנענאַנגען אין דאָס אייז, אָבער 
פּאַר די נעהילץ סוחרים איז נעקומען מיין איידעמ'ס עלטערער בּן 


184 | יי פהץ 
טשיק'ס זון, דרייט זיך, ווען איך בין ביי מנחה-ומעריב אין בית- 
המדרש, פאַר מיינע פענצטער... ער שפּאַצירט דער בחור... 

און א בחוֹר, אַצינד וויל איך שוין מיין מוי? צו קיין בייזן נישט 
ברענגען, נאָר -- א מאכל, זאָג איך אייך... 

קלער איך מיר: איך וװעל מיט איר רעדן, װאָרענען. ווארום 
מיט אים רעדן, איז -- אַרבעס אָן דער װאַנט -- מען שמועסט א 
פּרי! 

קאָן מען אָבער מיט איר נישט רעדן... 

-- רח?-ל?אה, --- הויב איך אָן. עפנט זי אויף מיר א פּאָר 
ריינע, אַזױנע צנועה'דינע קינדער-אוינן, און אַזױנע קלאָרע, און 
פרענט : 

--- װאָס, טאַטע ? 

מוז איך זי פאַרעדן מיט עפּעס אַנדערש. ניי װאָרף א שטיק 
בלאָטע אין א קלאָר װאַסער אַרײן. 

נאָר שלאָפן טאָר מען נישט; א טאַטע ט אָר נישט שלאָפן.. 

שיקט מיר, דאַכט זיך, נאָט די רפואה : 

עס איז א יריד ביי אונז, פאַלט אַריין מיינס אן אַלטן יריר, 
צוזאַמען פון איין סידור אלף-בית נעלערנט, אויך נישט פאַר אייך 
געדאַכט, אן אלמן געװאָרן, נאָר א מענטש מיט פּלײצעס, א נבור, 
שטעלט אָפּ פון הינטן א װאָגן מיט א פֹּאֶר פערד. ,װאָס טוסטו דאָ, 
אברהם-משה ?4" ער איז געקומען א כלה אָנקוקן, א קאַץ אין זאַק 
קויפט ער נישט. ,נו?' -- , איז פֿונקט די סחורה אַװעקנעפאָרן 
אויף א חתונה". , אן עלטערע אידענע ?4" פרעג איך ; איך ווייס, 
ער האָט קינדער. צעלאַכט ער זיך, אַז עס הילכט : ,װאָס איז? 
א בתולה, האָב איך קיין ציין נישט ?... נאָר אַז זי איז אַװעקנע- 
פאָרן, כאַפּט זי דער רוח". אַזאַ לשון האָט ער שוין געהאַט. 

זאָנ איך אי ; איך האָב אויך א בתולה. 

נו", זאָנט ער, , װעלן מיר זען"... 


װאָס דאַרף מען בעסער {... 
עס איז אפילן צו נאָענט... אינגאַנצן א מיי? אָנדערהאַלבן.. 


אָדם והות 183 


ערלעכן מאַן און פאַר'ן נוטן באַלעבאָס אויף דער טראַטװע, און 
אַז איך קויף איין באַל---נו, װעל איך מיך אַװעקלאָזן אויפ'ן ואַ- 
סער און איבערלאָזן מיין איין-איינציג קינד אויף פרעמדע הענט ? 


בלייב איך אין דער היים און זעץ מיך אין געוועלבל אַרין. 

קיין שפע אין, מךדהסתם, נ י ש ט געוען. א שיפּער אין 
קיין סוחר נישט. מען רייסט מיר די קונים פון קרעמל אַרױס, און 
איך בלייב שטיין מיט אן אָפן מוי?... מוז איך אָפּשפּאָרן א שטוב 
פון דער דירה און פאַרדינגען, אַבי מען לעבט. 

נאָר קיין חרטה, חס ושלום, האָב איך נישט ; פאַר הונגער, חס 
ושלום, שטאַרבט מען נישט. פאַר דאָס פאַרשפּאַר איך צען מאָל 
אין טאָג דאָס קרעמ? און לויף אַהיים זען, װי רחל-לאה ואַקסט... 
און זי װאַקסט, קיין עין הרע, װי אויף הייוון --- די מוטער אויס'ן 
אויג : חן-גריבלעך און אַזױנע שטילע, נוטע אויגעלעך --- האַלב- 
לאַכנדינע, האַלב-וויינענדינע, און אין גאַנצן אַזױ פאַר'חלומ'ט... 

איך װויל דאָך זי אין געוועלב אַריין נישט לאָזן ! אימשטיינס 
געזאָגט סחורה : שמירעכץ צו שטיוו? און שמירעכץ צו רעדער, 
און איי? און א ביס? נאַפט, און די קונים: באַלענאָלעס מיט 
פּויערים. איך וװויל נאָר נישט, זי זאָל זייערע לשונות הערן... 

און נאָך מנחה-מעריב ! מעג זיין אויסטערליש נייעס פוֹן פּאַ- 
ליטיק, מענ זאָגן, להבדיל, דער גרעסטער מניד, --- איך לויף אַהיים 
צו מיין נחת, צו מיין טרייסט... 

און איך ווייס, אַז זי איז שוין, ברוך השם, איבער זעכצן, נאָר 
איך מאַך מיך נישט וויסנדיג... איך פאַרגעס מיך און האַלט זי 
אויף דער שויס... און נאָט דאַנק איך, װאָס מען דערמאָנט מיך 
נישט... א שטיל נפש, גייט נישט פון שטוב אַרױס, האָבן לייט אָן 
איר פֿאַרנעסן... רעדט מען איר קיין שידוכים נישט... 

חלואי ווייטער" טראַכט איך ; עס וילט זיך נישט בלייבן 
אַלֵיין. 

מאַכט זיך אָבער א מעשה. 

דערציילט מען מיר, אַז דער יוננער ברענהאָלץ, דעם פּאָדריאַר- 


182 ו. ל. ש רץ 


אָן מז? 


...איר ווילט אַלץ פאַרזאָרגן ; דאָס לעבן שטרעקט איר פאַר 
קינדער. 

און איך זאָנ אייך: יעדעס קינד ווערט געבוירן מיט זיין 
מז?, -- אָדער עס העלפט נישט, אָדער מען דאַרף נישט. 

פאַרװאָס בין איך אַזױ עלנט, אַזױ נע ונד, און האָב נישט דעם 
קאָפּ אַנידערצולעגן, און וי קום איך אַהער ?ָ 

נישט נעהאַט מיין הייזל אין זאַװיכאָסט? נישט נעהאַט א 
קראָם מיט סחורה ? -- און דערצו בין איך דאָך א שיפּער 1) נע- 
ווען פון נאָך פּסח אַן---צווישן װאַסער און הימל אויף סכות קומט 
מען אַהיים מיט מתנות פון קענינסבערג! א לעבן געװען! 

האָב איך אָבער געװאָלט פאַרזאָרגן... 

א בת יחידה, אן אוינ אין קאָפּ, אן אבן טוב---א קינר... 


אַז די מוטער, עליה-השלום אין נענאַנגען פון דער ועלט, 
האָב איך נאָך קיין גרוי האָר אין דער באָרד נישט געהאַט, און 
מען האָט מיר גערעדט שידוכים, האָט מען מיך נעשטאָכן מיט 
מעסער... איך װועל מיין רח?-לאה קיין שטיפמאַמען נישט נעבן! 

עס קומט נאָך פּסח, האָלץ-סוחרים קומען אָנצופּאָרן, מען רייסט 
זיך איבער מיר, מען ביעט מיר ממון קורח. מען קען מיך פאַר'ן 


1) אַזױינער, װאָס פירט אַריבער די טראַטװעס איבער'ן װאַסער. 


אָרם והוה 181 


אידענע נעבעך קאָן שוין קוים מאַכן מיט די ליפּן, און זי ציט זיך 
איין, װי א קנוי?, און ניט זיך מיטאַמאָל א צי אויס איבער'ן בעט, 
יוס? אין זיין בעט אויך, און מיט איין מאָל, זעען די אידן, וי פון 
ביירע נאָזלעכער אַזױ ביי אים, אַזױ ביי איר, באַװוייזן זיך פלעט- 
לעך און די פלעמלעך פליען צו צום לופטשיק, און ניסן זיך צוזאַמען 
אין איין פלעמ? און דאָס פלעמל פליט אַרױס... שרייען דרי אידן 
אויס : ברוך דין אמת, פאַלט דער מעבר יבק פון זאָגער'ס האַנט 
אַרױס... 

און די קינדער זיינען טאַקע נעבליבן אָן טאַטע-מאַמע... און 
ועלן קיין שטיף-טאַטן נישט האָבן. 


180 י. ל. פ רץ 


זאָגט ער איר, אַז דו וועסט היינט מאָרגן אַװעקנײן פון דער וועלט, 
דעריבער זאָג איך דיר אָן, זאלסט קומען אהין מיט א ריינעם חשבון. 
ניי, על כּן, אין מאַרק אַריין, זע איינצומאָנען דיינע חובות און 
באַצאָל וועמען דו ביזט שולדיג... דאָס זאָלסטו טאָן איבער'ן טאָנ 
און פאַרנאַכט זאָלסטו אַהיים קומען, מיטברענגען זאָלסטו א מנין 
מענטשן, און וועסט דיך לעגן אין בעט און ווידוי זאָגן, און די 
רעשט געהער צו זיין ליבן נאָמען... ווארום איך װוי? נישט, מיינע 
קינדער זאָלן באַקומען א שטיף-טאַטן, האָב איך מיר עס אויסגע- 
בעטן, זיי זאָלן בעסער בלייבן יתומים אָן טאַטע-מאַמע, װועט קהל 
אויף זיי רחמנות האָבן און השנחה געבן... 

מיינט זי ער רעדט פוֹן וועג, נאָך נישט ביי די קלאָרע געדאַנקען, 
וויל? זי אים אָבער נישט דערצאָרענען, שאָקלט מיט'ן קאָפּ אויף יאָ, 
און נייט אַרױס... 

פאַרנאַכט, מנחה צייט, קומט זי צוריק, פרענט ער זי צי זי האָט 
אַלץ נגעטאָן, װי זי האָט געהייסן. וויל זי אים ווייטער נישט דער- 
צאָרענען, שאָקלט זי ווייטער מיט'ן קאָפּ אויף יאָ. פרעגט ער ווע- 
גען מנין, נאָר איידער זי ענטפערט, קומען טאַקע אַריין טענטשן, 
נעקומען זיינען זיי מבקר חולה זיין, מיינט ער, אַז זי האָט זיי באַ- 
שטעלט, זאָגט ער איר; גיי אין בעט אַרײן... הויבט זי זיך אָן צו - 
שרעקן, פּינטלט צו רי מענטשן מיט די אויגן : װאָס װוי? ער פון 
איר. זאָגט מען איר, אַן א מאַן, בפרט א שכיב מרע, מון מען 
פֿאָלגן, און ער זאָנט, אַז ער איז אויף איר נוזר, לענט זי זיך אויפ'ן 
בעט... הייסט ער, עס זאָל עמיץ מיט איר זאָגן וידוי, , מיט מיר 
אויך", זאָגט ער... זעען די אידן, אַז זיין פּנים ענדערט זיך, נעמט 
איינער א מעבר יבק און זאָגט פאָר, הייסט ער, זי זאָל דוקא מיט- 
זאָגן, ראָטן די אידן, זי זאָל פאָלגן. מן הסתם ווייסט ער, װאָס ער 
וויל. זאָנט זי נאָך, און קלאַפּט זיך אין האַרץ.. און זאָגנדיג 
ווערט איר קול װאָס אַטאָל שװואַכער און שװאַכער, און דאָס פּנים 
אַלץ נעלער און שװאַרצער... און די עדה אידן קוקט און עס 
שטאַרט זיי דער אָטעם פאַר שרעק, נאָר דער זאָגער קוּקט דורך 
ברילן אין מעבר יבק אַרײן און זעט נישט, װאָס אַרום טוט זיך און 
הערט נישט אויף צו זאָגן... און יוס? זאָגט און שמייכלט, און די 


אָדרם והוה 19 


כ'זאָל וועלן קינדער, זאָנט דער איד, װאָלט ער א בתולה גענומען 
און אייגענע געהאט... וויל זי זיך פון אים אֶפּרוקן... כאַפּט ער זי 
אָן ביי דער האַנט און קוקט איר אין די אוינן אַריין... די מיידלעך, 
זאָגט ער, מענן זיך שטעלן אין שטעטל אויף אן אָרט, ער װועט זיי 
אָפּפירן. דאָס אינג?, -- ער האָט א קרוב א דרדקיימלמד, װעט 
ער אים אָפּנעבן פאַר א באַהעלפער... און --- װוי זי װיל! זִי -- 
א אידענע ! כליפּעט און טרינקט ווייטער : לחיים ! און דערווייל 
קרייעט דער האָן, דער איד כאַפּט זיך אויף, ער מוז פאָרן אין שטע- 
טע? אַרין נאָך א חופּה און א מנין... זי באַנלײט אים ביז צו 
דער טיר, ער פאַרשווינדט אין דער נאַכט אַרין, און זי װאַקלט זיך 
צוריק, קומט צו צו דער טיר פון דער שטוב, וואו די קינדער שלאָפן, 
פּאַלט צו מיט'ן פּנים צו דער מזוזה, און צעוויינט זיך אויף א קול : 
הלואי װאָלט זי דער מאַן נעווען מיט זיך מיטגענומען, נישט אי- 
בערגעל?אָזט איינע אַליין, װאָלטן די קינדער יתומים אָן טאַטע-מאַמע 
נעווען, קיין שטיף-טאַטן נישט באַקומען, װאָלט ער אוֹיף זיי 
רחמנות נעהאַט. 

כאַפּט זיך ערשט די נשמה, װאָס מיט איר איז נעשען, און 
דרייט זיך אויס, און לאָזט זיך צוריק אַהיים... בלאָנדזשעט א 
ביסל? און קומט דאָך צום שטעט? צו. מען קלאַפּט אין שו? אַרײן : 
דריי מאָל ! א שטיין איז איר אַראָפּ פון האַרץ ; אפּנים, מען ווייסט 
נאָך נישט... קומט צו צו דער שטוב, דער לופטשיק,--- אָפּן, דער 
עולם אַרום בעט שלאָפּט, די נאָזדלעכער פון נוף -- נאָך נישט 
פאַרקילט. כאַפּט זי זיך צוריק אין גוף אַרײין, און גאָרנישט ! 


אין דער פרי, דער גערודער אין מאַרק וועקט זיך, פּויערים מיט 
פורן קומען אָן ; קלייטן עפענען זיך, די איינגעשלאָפּענע בני בית 
כאַפּן זיך אויף: א נס! יוסל מלמד שויצט. איבער נאַכט א 
קריזיס געווען. מענטשן גייען דאַװנען און טרעטן אָפּ: ששון 
ושמחה, נאָר רעדן רעדט ער נישט, אָפּנעשװאַכט, גייט מען דאַװ- 
נען. יוס?, זאָגט מען, איז אונזער... טרייבט דאָס ווייב, די מיידר- 
לעך אַרױס צו דער שטעל, די אינגלעך אין חדר אַרײן, און וויל 
אויך אַרױסגײן און אַריינרופן א שכנה אויף איר אָרט, נאָר אַזױ, 
וי זיי בלייבן אַליין, זעצט זיך יוס? אויף און זאָנט איר : זיי וויסן, 


178 י. ל. פרץ 


פלינל רוישן אין דער לופטן. מילא, דערמאָנט זי זיך, אַז עס איז 
נאָך פאַר קבורה און קוקט אַזױ ווייטער : ביי דער ווינט-מיל, דער- 
זעט זי, שטייט א הייזל, מיט עטלעכע פענצטערלעך, און צוויי פון 
די פענצטערלעך זיינען זייער ליכטיג. וואונדערט זי זיך, װאָס עם 
לייכט זיך נאָך ערגעץ אַזױ שפּעט. קוקט זי זיך אום, דערקענט זי 
די מיל; ערשט פאַראַיאָרן האָט זי דאָ ווייץ נע'כשר'ט, משניח 
געווען ביים מאָלן מצה-שמורה-מעל, ס'איז פרייד? דער אלמנה'ם 
מיל... פלענט ביי איר מאָלצייטן עסן, די בנים פאַרהערן---גרויסע 
עם האָרצים געווען ! -- און זי פלעגט מכבד זיין מיט נריוון אוּן 
קלאָגן זיך פאַר אים, באשר בכן, דער מאַן האָט זי פּאַרלאָזט בחצי 
ימיו, איבערגעלאָזט איינע אַליין מיט קינדער אין א דאָרף, מיט א 
גרויסער ווינט-מיל, װאָס װאַקסט איר איבער'ן קאָפּ... וכדומה... און 
אויפ'ן שכן פלעגט זי זיך קלאָגן, אויפ'ן איד פוֹן צווייטן דאָרף, 
פון דער צווייטער ווינט-מיל, װאָס רעדט איר אֶפּ די קונים, ---- און 
אַצינד אַזױינע יוס-טוב'דינע ליכטינע שויבן ! איז איר א גרויסער 
חידוש, דער נשמה, גייט זי נענטער צו, קוקט אַרײן, און ווערט נאָך 
מער נתפּעל. נישט חודש, נישט שבת און קיין יום-טוב אודאי 
נישט. און דער טיש איז ווייס נגעדעקט, און אויפ'ן טיש שטייט 
א שאַבאַשניק, אָנגעצונדן אַלע זיבן ליכט, אויפ'ן ווייסן טישטעך 
---כבוד. די בנים זיינען נישט אין שטוב, אודאי אין דער צווייטער 
מיט די פינצטערע פענצטערלעך, שלאָפן שוין אודאי... און ביים 
טיש זיצט פריירל, נישט פאַרמעלינט, א שבת-יום-טוב'דיג מלבוש, 
מיט א ווייס זיידן טיכל איבער'ן קאָפּ --- פון איין זייט, און עפּעס 
א איד, אין א נייעם קאַשקעט און א טוכענער קאַפּאָטע -- אין 
דער צווייטער זייט טיש. פאַלט איר איין ; דער איד פון צווייטן 
דאָרף, פון דער צווייטער מיל ! און ער איז אויך נאָר נישט פאַר- 
מעלינט, און דער איד, זעט מען בחוש, שדכ'נט זיך צו איר... מען 
נעמט א קאַפּ, מען טרינקט לחיים... און זי בעט זיך נאָר: שטיל! 
די קינדער זאָלן אין דער צווייטער שטוב נישט הערן... און מען 
הויבט ווייטער אויף די נלעזלעך ! 


אין מיטן ווערט די אידענע טרויעריג און פרענגט: און די 
קינדער ? קינדער אין שטוב, זאָנט דער איד, האָט ער פיינט.. 


אָדם ותוה 177 


די קעפּ אָן די לייסטן, די ברעמען פאַלְן צו, די אוינן שליסן זיך, 
און זיי דרעמלען איין. 

האָט זיך די נשמה דערמיט באַנוצט און אַרױסנעכאַפּט זיך 
פון נוף. 

מילא, נלייך אַרוֹיף קאָן דאָך די נשמה נישט; נישם אַזױ 
לייכט זיך אָפּצושאָקלען פון שטויב פון דער ערד און אויסנלייכן 
די פליגעלעך, און אנב מוז זי דאָך, על פּי דין, בלייבן ביים נוֹף, 
כ? זמן ער קומט נישט צו קבר ישראל; מוז נאָכניין דער מטה, 
זען די קבורה, אויסהערן קדיש. 

פליט זי, די נשמה אַרױס דורך די נאָזלעכער פון נוף, כאַפּט 
זיך אַרויס דורך דעם אָפענעם לופט-שיקל פון שטוב, שטעלט 
זיך א וויילע און װאַרפט פון יענער זייט אַריין א רחמנות-בליק 
צום בעט, צום אויסגעצויגענעם גוף, װאָס האָט שוין אפילו ניט 
געצאַפּלט, דרייט זיך אויס, און הויבט אָן זיך אַרומצודרײען אַרום 
הוֹיו... 

איז אָבער יוס? מלמד בטבע א פאַרטראַכטער נעווען, א פאַר'- 
חוש'טע נשמה געהאַט, פאַסנעסט זי זיך, די נשמה, לאָזט זיך אין 
מאַרק אַרין, דערנאָך פון מאַרק און פון שטעט? אַרױס; מיירט 
אויס די לעצטע הייזלעך, די באָד און נייט אַזױ אַלץ ווייטער און 
ווייטער... 


איין בורא עולם ווייסט, וי לאַנג עס האָט געדויערט וויפיל זי 
איז אָפּנעגאַנגען. פליען האָט זי כמעט נאָך נישט געקאָנט, גייט 
זי און גייט און קומט צו צו א בערג?. דערהערט זי פּלוצלונג פון 
דער הויך א גערויש, א גערויש אַזױ װי פון פלינל. דערמאָנט זי, 
זיך, די נשמח, אָן דעם טויט, מיינט זי, אַז ס'איז שוין נאָך קבורה, 
אַז זי גייט עס אַרױף, וואו מען דאַרף. און אַז דאָס רוישן, די פלו- 
געל פון די מלאכים, װאָס מען האָט איר געשיקט אנטקעגן... צע- 
שמייכלט זי זיך, די נשמה, עס קומט איר: פאַר דער תורה 
הקדושה אַװעקנגעלעגט דאָס געזונט מיט'ן לעבן... ווערט זי דער- 
פרייט : איילט זיך צו, סאָפּעט און גייט באַרג אַרױף, אַלץ פאַר- 
חוש'ט, אין מיטן הויבט זי אָבער די אוינן אויף, דערזעט זי -- א 
ווינט-מי? ! און די ווינט-מי? דרייט זיך, א ווינט? נעווען, און די 


16 : י. ל. פרץ 


צוזאַמען 


(פאָלקסטימלעך) 


מיט יוס? מלמד איז שלעכט... 

ער אַלײין האַלט עס אפילו נישט פאַר שלעכט. ווארום װאָם ? 
קיין האָניג פון לעבן האָט ער קיינמאָל נישט געלעקט... קיין יונגער- 
מאַן איז ער נישט, קיין מיתה חטופה װאָלט עס נישט געווען ; לינט 
שוין, לא עליכם, א שיינע פּאָר װאָכן ! און דערצו איז פּונקט חורש 
ניסן, װאָלט ער כאָטש פּטור געװאָרן פון חבוט הקבר. לאָזט זי 
אָבער נישט, יענטל די רביצין; מאַכט זי קולות, זי און די קינ- 
דער... נוס'ט ער און גוס'ט, שוין עטלעכע מאָל וידוי געזאָגט. 
אויסגעצויגן זיך, איבערגעדרייט צו דער װאַנט, און זי לאָזט נישט 
קומען צוֹ יציאת נשמה ; זי און די קינדער.- ער פּינטלט מיט די 
אוינן, בעט זיך ביי איר רחמים, --- דאָס קו? האָט ער שוין לאַנג 
אָנגעװאָרן, --- און זי מיט די קינדער טרעטן נישט אֶפּ פון בעט 
און מאַכן ילָלוֹת... 

קריגט מען דאָרט אויבן אויף אים רחמנות. 

מאַכט זיך, איינמאָל ביינאַכט, שוין אפילו נאָך חצות, הויבט 
עפּעס אָן צו רוישן אונטער'ן פענצטערל, און פּאַמעלעך גייט אי- 
בער דאָס רוישן אין א מין ננינה --- עפּעס נישט נעזונגען, נישט 
נעשפּילט אויף א כלי, און פאָרט נגינה, און אַזױ מחיה'דיג שטיל 
און זיס, אַז עס צעגייט אין אַלע אברים. 

ווערן יוסל'ס ווייב מיט די קינדער מיטאַמאָל שטיל, הערן זיך 
איין צו דער ננינה. באַלד דערפילן זיי עפּעס א זיטע מידקייט אין 
נאַנצן נוף, לאָזן זיך אַראָפּ אויף דער ערד אַרום בעט, שפּאַרן אָן 


אָדם והוה 178 


ס'קליינע װאַסער, צװוישן די ביימעלעך, שלאָפט איין, 
שלאָפט איין... 

און עס גלאַנצט, און עס ציטערט אַזױ שטיל, אַזױ שטיל... 

אָ, דער װאַסער שװאן שווימט איבער'ן גלאַנץ, איבער'ן 
יוואַסער שפּינל, שווימט אַזױ שטיל... 


(עס פּלאַצט א סטרוגע. פּאָרהאַנג). 


174 ל הז 


אַראָפּ) ניין, ניין ? ... כ'שפּאַס נאָר... ביזט, נעבעך, א שװאַ- 
כער... (שטעלט צוויק די ליכט) נו קום עסן... זעץ דיך... אַזוֹי... 
איך קום באַלד מיט'ן עסן (גייט אָפּ רעכטס, ברענגט אַרײן גע- 
שיר, טטעלט צום טיש, זעצט זיך גלײיך עמיץ זיצט איר געגגאי" 
בער) עס, לעבן מיינס, עס געזונטערהייט... פיש מיט ראָזשינ- 
קעס, וי דו האָסט ליב... עסט נישט ? די אויגן פאַלן דיר צוֹ 9... 
אי... טיר פאַרשטײיען זיך דערויף ! װואַרט, כ'וועל דיך שוין 
וועקן (גייט ראַט טָּפּ רעכטס. קומט בוריק באָרװעס, איינגעהילט 
אי א װײס לײלעך, איבערשרעקגדיג) בוֹ---בו---בו ! -- ואוו 
ביזט? האָסט זיך באַהאַלטן ? װאָס אים לינט אין זינען! 
כ'וועל דיך געפינען, כ'וועל דיך נעפינען (זוכט איט אַרום, 
אונטער שטלן, אוונטערין טיש, אין שאַנק, בלייבט שוין מיד) 
נענוג שוין... כ'בין מיד... אַזױ פיל נעכט נישט נעשלאָפן! 
קום שוין... קום שוין,.. נאַ! (שטעלט אס די ליפן צום קָו' 
שע) נאַ (דערלאַנגט אין דער לופט אַרין די צעפּ) כ'וועל דיך 
אַרומװיקלען... נו שוין... אה ! פון אונטער'ן אויוון אַהער גע- 
קומען... כאַדכאַיכאַ ! (שטעקט אין מיטן לאַכ)) וואו נייסטו ? 
וואו נייסטו ? עפּעס ווערסטו מיר אַלץ דינער און דינער (גאָכי 
גײעודיג) צום פענצטער ?... צום פענצטער ? וילסט אַרױיס 
פון פענצטער ? (בצולויפגדיג) כ'וויל נישט! כ'האָב מורא ! 
(שטרעקט אױס די האַנט, װי צום אָנכאַפּן בײ א פּאָלע, 
שטרויכלט איבערין קידיבענקל, באַטאַפט עס, רוקס אָפּ רער- 
פון דעם פּאָרהאַנג, דערזעט די רעשטלעך פון סעודת-הבראה, 
אױיסגעשוײ) אַָ ! (שפּרינגט אָפּ ביז צו דער טיר לינסט, פּאַלט, 
פּאַרגעסט זיך, שפּאַרט זיך אָן אָן בעוקל; הינטער די קְולֵיסְן 
שטילע ציטער). 

ס'גערטל שלאָפט איין... שלאָפט איין, טס... טס... (הינטער 
די קוליסן: פויג?"צװיטשער, װאָס װערט אַלע מאָל שטילער 
א זעלטענער), 

די פיינעלעך, שטי? זינגענדינ, שלאָפן איין, שלאָפן איין... 
טס, טס! (נאָך שטילערע מוזיק). 


אָרם והוה 178 


איך הער קיין קלאַנג... (שטעלט זיך אָפ) װאָס קוקסטו עפּעס 
אַװעק אָן א זייט ?... (פּויזע. אוץרואיג) עפּעס פיל איך נישט 
דיין האַנט... דיך אויך נישט... (דערשראָקן) וואו ביזטו 4 -- 
אַה! (שמייכלט) ערב שבת ! גענאַננען דאַװנען... (באַטראַכט 
זיך) און איך בין נאָך נישט אָננעטאָן ! װויל צוגײן צו דער 
באַנק, בלייבט א וילע שטיין, שמייכלט) ער װעט באַלד קו- 
מען און זאָגן (מאַכט גאָך) ,גוט שבת"... אַזױ האַלב זינגענ- 
דיג: ,נוט שבת"... און (שטעלט אס דאָס מויל צום קוש) 
דערנאָך אויף און אָפּ; , שלום עליכם" (זינגט מיט א מענער- 
שטים, האַקט אָפּ אין דער מיט) ווי... נאָך נישט קיין ליכט 
געבענטשט... (נעמט פון שאַוט אַרױס ליכט אן לײכטער -- 
בענטשט זײער לאַנגזאָס ליכט, צעלאַכט זיך אין מיט)) כ'זע 
דיך ! כ'זע דיך דורך די פינגער (ענדיגט ראַש) -- שוין צו- 
ריק געקומען... גיי נישט צו, גיי נישט... , שלום עליכם" זינג, 
כ'וועל מיך איבערטאָן... לכבוד שבת... קוק נישט... נאַשער, 
קוק נישט... זינג! (זינגט שלום עליכם", גײט צו צן דער 
שאַנק, עפנט די שאַנקימיר צום צושויער, בלייבט פּאַרשטעלט 
בי דען שאַנק, זאָגט אָן װערטער, און אָפּט איבערגעהאַקט) 
פאַרװאָס זיננסטו נישט 4 הערסט נישט, וי איך זינג ? (באַ' 
װײוט זיך איבערגעטאָן אִין װײס)) פאַרװאָס זינגסטו נישט ? 
--ביזט ברוגז? פאַרװאָס? (װיל זיך דערמאָנען. הויבט 
העכער די ברעמען, באַמערקט דעם העגגלײכטער. גלײך 
זי האָט פלוצלונג פּאַרשטאַנען) א! יום-טוב און נישט אָנ- 
געצונדן דעם העננ-לייכטער ! וילסט מער ליכט! 


כ'קען דיך, װי?לסט דיך באָדן אין ליכט --- יום-טוב... גוט, 
גוט... א מערכה --- יום-טוב, נישט שבת... װאַרט, כ'װעל אָנ- 
צינדן... און מיטאַמאָל מיט צוויי ליכט (ועמט זײ פון טיש) 
רוק מיר אונטער א שטול! וילסט נישט? -- פאַרװאָס ? 
ביזט נאָך ביי?} שלעכטער! (מיט טרערן) שלעכטער... נאָר 
פ'שאַדט נישט! כ'קאָן אַלײן (צורוקגדיג זיך א שטול מיט 
די פּיס, אַרױפּשפּרינגענדיג און אָנצינדענדיג) װאַרט, װאַרט--- 
שפּעטער... נאָכ'ן עסן... װעל איך ברונז וערן... איך (גיים 


12 י. ל. פרץ 


ערשטע מומע: 
צוויי איינזאַמע מענטשן נעווען... 


צווייטע מומעץ: 
מיר וועלן דאָך באַלד צוריקקומען... 
סזײ גײען צו דער מיר ליוקס) 
די אלמנה : 


(באַװײזס זיך אױף דער שװעל, זעט די מומעס פון הינסן, 
שטמיכלט שעלמיש, ציט זיך ראַש צוריק). 


ערשטע מומע: 
װעלן מיר פאַרשליסן פון דער צווייטער זייט... 


צווייטע מומע: 
פון דער צווייטער זייט... 


די מומעס : 
(אָפּ; די טיר װערס פון דער צוייטער זייס פּאַרשלאָס). 


די אלמנה : 
(באַװײןט זיך מיטץ פריערדיגן שמײכל אױף דער שװעל. 
קוקט זיך אוס). אָפּנענאַרט! -- (גײט איבער דער שמוב, 
טרעט אױף אן אײער'שאָל, עס קִואַקְט, זי דערשרעקט זיך, 
בלייבט שטין, קוקט זיך אומרואיג אוס--דער בליק פּאַרהאַלט 
זיך בי דער לבנה אין פענצטער) די לבנה שיינט!... (קוקטּ 
ארױס). 


די נאַס שלאָפט (דרײט זיך איבער צן דער שטוב זײער 
ליבלען). קום, חתן מיינער, ‏ ש פּ אַ צ י ר {}... (גלײך זי 
געמט אימיצן אווטערין אָרעם. שפּאַצירט) נאָר זאָלסט מיך 
נישט קושן... הערסט, האָסט צייט !... (בױגט צו דעם קָאָפ) 
די האָר מענסטו... זיי שמעקן ?4 -- איך שמיר זיי מיט נאָר- 
נישט... דאָס שמעקט מיין נשמה... אַזױ זאָנסטו? אאָ ? -- 
װאָס רעדסטו היינט אַזױ וענינ ? דיינע ליפּן רירן זיך, און 


אָדם והות 171 


צווייטע מומע : 
עפּעס צו נעשווינד... זי נאַרט ! -- 

ערשטע מומע : 
נאָך װאָס ? 

צווייטעץ מומע: 
כ'ווייס ? (פויזע) און אפשר האָט זִי פאַרנעסן... (זיפצט אָפ) 
קום ! 

די מומעס : 
(גײען און שטעלן זיך אָפּ אין מיטן שטוב). 

ערשטע מומע: 
זי קאָן זיך אויפכאַפּן,, אַריינקומען אַהער און פּלוצלונג דער- 
זען -- (קוקנדיג אויפין קאַגאַגִיקְל) אויסלעשן ? 

צווייטע מומע : 
מען טאָר נישט... פאַרשטעלן ! (רוקט עס אָפּ צום פענצטערי 
װינקל, אונטער דעם פּאָרהאַנג, עס שימערט קוים). 

ערשטע מומע : 
ס'שטיק? לייוונט 4 (רוקס עס אויך איבער). 

צווייטע מומע: 
דער שפּינ? ? 

ערשטע מומע : 
ס'איז פינצטער, זי װעט אפשר נישט זען... אומדרייען טאָר 
מען נישט... קום... אָט, נאָך ס'בענק?... (רוקט עס צו א פענצי 
מער צו, פּאַרלעגט מיט אן עק פּאָרהאַנג) 

צווייטע מומע : 
און דאָס פוס-בענק? (רוקט עס צום צווייטן פּענצטער צן, פּאַרי 


שטעלט עס מיטין צװײסן עק פֿאָוהאַנג. פניזע) אַז זי האָט 
קיינעם נישט אין שטוב.. 


10 יי א ו. ל. פרץ 


ערשטע מומע : 
מען דאַרף זי לענן ר 


צווייטע מומע: יי 
(צוגייענדיג) קום, קום שלאָפן... 
ערשטע מומע : 
קום, כ'וועל מיט דיר לייענען קריאת-שמע... 
צווייטע מומע : 
(לייענט איר) , המפּיל"--- (די אלמנח זאָגט נישט נאָך). 
ערשטע מומע : 
כ'וועל דיך אױיסטאָן... 


צווייטע מומע : 
(ויל עס מאָן). 


די אלמנה : 
(שפּרינגט אָפּ) ניין... ניין... כ'מוז ביי אים זיצן... כ'מוז ביי 
אים זיצן (אָפּגעװענדט רעכטס) כ'וועל קיין פרעמדן נישט צו- 
לאָזן... איך אַליין... איך אַליין... (אויפין שװעל שוין באַריי 
מעריש) ביי מיר נעמט ער אַלץ... איך שלעפ'ם איין... כ'זינג 
אים לידעלעך (אָפּ). 


די מומעס : 
(גייען גאָך; קומען צוריק נאָך א װײלע, שטעלן זיך אויף 
דער שװעל, טײגע געגן דער אַנדערער). 


ערשטע מומע : 
וי געשווינד זי איז איינגעשלאָפן... 


צווייטע מומע: 
מיט אָפענע אויגן ! 
ערשטע מומע : 
שנאָרכט ! 


אָדם והחוה 1069 


ערשטע מומע : 
אַרױסנײענדינג פון טויער האָט זי נעפרענט : ,וואו איז מיין 
מאַן ?"... 
צווייטע מומע : 
דאָס זעלבע אַריינקומענדיג אין שטוב... ,נאָך נישטאָ ?" 
(פּויזע). 
ערשטע מומע : 
כ'מוז ניין אַהיים ! די קינדער װעלן קומען פון חרר... כאָטש 
א ביס? קאַרטאָפֿל... 
צווייטע מומע: 
מיינער איז ערשט געקומען פון וװעג. ר'וועט שעלטן. 
ערשטע מומע : 
מען דאַרף זי לענן שלאָגן... 
ווילן צוגיין) 
די אלמנה : 
מיידלווייז האָב איך געקאָנט טאַנצן.. 
די מוטעס : 
(שפּרינגען אָפּ פּאַר שרעק). 
די אלטנה : 
(מער צו זיך) און פייפן אויך... (צו די מומעס מיס א שעל' 
מישן שמייכל) קיינער נישט געוואוסט... ער---אויך נישט.. 
די מומעס : 
(גענטער קומענדיג) גאָט איז מיט דיר! 
די אלמנה : 
גאָט ?---מיט מיר ? 
(די מומעס שטעלן זיך אָפּ דערשראָק)) 


168 * ורץ 


די אלמנה : 

(ליבלעך) מומע, װאָס האָסטו נעטאָן אויפ'ן בית-עלטין ?... 
ערשטע מומע : 

נאָרנישט... 
די אלמנה : 

(מיט א פּאַרגליװערטן שמײכל) בלימעלעך געריסן ?ָ 
ערשטע מומע : 

(צו דער צוייטער) דאָס האָט זי נעטאָן.. אין מיטן קריעח- 

שניידן אַראָפּנעבױנן זיך... 
די אלמנה : 

(צו דער צווייטער) און דו, מומע ? (פּאַרגעסט זיך, פּויזע). 
ערשטע מוטע : 

צוריק פאַרשטיינערט. 

(פּויזע). 

צווייטע מומע: 

װאָלט זי א טאַטן נעהאַט... 
ערשטע מומע : 

א מאַמען !... א מאַמע ווייסט שטענדינ, װאָס צו טאָן... 
צווייטע מוטע: 

אָדער א קינד. 
ערשטע מומע: 

ס'װואָלט געוויינט... 
צווייטע מומע : 

א קליינס. װאָלט עס געצופּט ביי דער ברוסט. 

(פּויזע). 


אָדם והוֹה /10 


נאָך קבורה 


פּערזאָנען : די אלמנה. צוויי מומעס. 


די סצענע : רעכטס און ליגקס -- טירן. אין היןי 
טערגרווט--צװײי פעגצטער אונטער פֿאָרהאַנגען. אױף 
דערװאַגט אן איבערגעקערטער שפיגל. אויף א פענבצ. 
טער לײכט---א גנשמה'לעמפל; דעריבער א שַׁטִיקְל לֵיי" 
װענט. אי מיט שטוב -- א הענגילײכטער מיט אַרײ" 
געשטעקטע קאָלִירטֶּע ליכט. צװישן די פעגצטער - א 
קיךיבענקל, דערויף . א שטיקל בײג?, אײערישאָל, א 
ישטידערעסן אײ ; רעשטלעך פן א סעודת הבראה. 

געבעט מעבל אי הינטערגרוגט. 


פֿאַוגאַכט. שפּעטער באַװײזט זיך די לבנח אין פענצטער. 


די אלמנה : 
זיצס אויפּין בענקעלע פאַרשטײגערט און פאַרגעסן. 


די מומעם : 
ביים טיש קוקן טױף איר מיט מיטלײדנדיגער שרעס. 


ערשטע מומע: 
האָט נאָך קיין טרער נישט געלאָזט... 


צווייטע מוטע : 
זי קוסט---װאָס זעט זי ? (פּויזע). 


ערשטע מומע : 
ועטװאָס האָפנונג) ס'פּנים, דאַכט זיך, נייט איר אֶפּ... 


166 היט פיז 


ציטערט, צי וויל ניט נאָט אויספירן זיינס... צי איז זי מיט זרח'ן 
קיין זווג ניט נעווען... 

ער (איר מאַן) מוז אַװעק, עס איז שוין ניטאָ פון װאַנען צו 
לעבן... אַמעריקע ציט אים... און יענע---יענע שטאַרבט... 

זי בלייבט און זרח בלייבט... 

-- ,נאָר ניט קיין גט, נאָר ניט קיין נט !" צאַפּלט אין איר דאָס 
האַרץ -- 

דאָס אַלץ האָט מיר דער קלאָץ דערציילט, 


=+ -יעיו +י * :יה חי זי א ייה עי וי = 


אָרם והוהּ | 168 


יהדות ?} ער האָט דען א אידיש האַרץ ?... ער װעט דיר קיין נט 
ניט לאָזן ! 

פון צווייטן בעט הערט זיך א פאַרשטיקט געוויין. 

די אַלטע מרוטשעט פאַר זיך : 

-- טאַטע-מאַמע ניט נעפאָלנט... געפּוצטע שטיוועלעך נע- 
װאָלט... זרח --- א שמאַלץינרוב --- נישט! געפּוצטע שטיווע- 
לעך! דעם טאַטן אין קבר אַרייננעפירט... גאָט שוויינט ניט, נאָט 
צאָלְט... רבונו-של-עולם... 

טויבע שפּרינגט אַרױס, װי אן אונטערנעשאָסענער פוינל, פון 
בעט, כאַפּט אויף זיך א קלייר מיט א שאַל און לויפט אַרױיס פון 
שטוב. 

-- אוּן יענע שטאַרבט, -- מרוטשעט ווייטער די אַלטע און 
לענט דעם ציטערדינן קאָפּ צוריק אויפ'ן רויטלעך-שװואַרצן קישן--- 
װאָלט ער איר א גט נעלאָזט, װאָלט אפשר נאָך צוריק זוונ געווען... 


טויבע זעצט זיך אויפ'ן קלאָץ. די באָרוועסע פיס צעפליסן זיך 
אין זאַמד, די גרויע שאַל מיט'ן נרויען קלייד אין דער גרויער לבנה 
נאַכט... עס זעט זיך נאָר איר בלאַסער פּנים מיט די ברענענדינע 
אוינן, װאָס קענען זיך ניט אָפּרײיסן פון נרויסן, ווייסן הויז, פון 
ציטערדיגן ליכט, װאָס רייסט זיך אַרױס דורך דער שפּאַרע פון די 
נרינע לאָדן... 

-- שטאַרבן -- טראַכט טויבע --- איז נאָך נאָרניט ! 

נאָר זי דערשרעקט זיך פאַר אירע אייגענע װערטער; זי זאָל 
עס נאָר ניט האָבן אַרױסגעזאָנט אין א בייזער שעה! 

-- לעב, לעב מירעלע: ליספּעלט זי מיט ציטערדינע ליפן. 
זאָל דיר נאָט דיין לעבן באַנײען... הונדערט און צװאַנציג יאָר 
זאָלסטו לעבן... 

דאָס נעבעט רייסט זיך אִפּ פון זיך אַליין. טרויעריג-פינצטערע 
נעדאַנקען באַהערשן זי. נאָך בייטאָג האָט זי נעהערט, אַז דער 
דאָקטאָר האָט אָפּנעטראָטן פון מירל'ס בעט, אַז אַלע מבינים האָבן 
אַװעקנעמאַכט מיט דער האַנט.. 

איין נאָט קען העלפן", האָט מען נעזאָנט, און טויבע'ס האַרץ 


164 י. ל. פרץ 


,ער האָט זי באַלר נישט געװאָלט! װאָס האָט אים געטוינט 
אַזאַ בלאַסע, אַזאַ ווייסע... מען האָט זי אים איינגערעדט ; איינגע- 
רעדט האָט מען זי אים.. ‏ ער האָטם י ע נ ע נעװאָלט און 
יע נ ע ר להכעיס האָט ער מיט דער חתונה געהאַט.." 

עס לייכט זיך אויך ביים דיין אין פענצטער. ער זיצט נאָך 
און לערנט, און אפשר קלערט ער שוין וענן א הספּד; זרח אין א 
נגביר און א איד א למדן: אשת חבר כחבר.. 


וואו עס איז פינצטער שלאָפן אויך ניט אַלע... 

געגנאיבער דעם נרויסע ווייסן הויז שטייט אן איינגעפאַלענע, 
פאַרפינצטערטע שטוב, מיט אויסגעביסענע ווענט. די לאָדן הענגען 
קרום אַראָפּ און פאַרמאַכן שוין לאַנג ניט די פענצטער. אין שטוב, 
ביי דער בלאַסער שיין פון דער לבנה ציטערן װי בלוטינע פלעקן 
די קישן אָן ציכלעך אויף צוויי שטענדיג זיפצנדינע בעטן.. 

אן אַלְטער איינגעשרומפּענער ווייבער-קאָפּ מיט אויסנעלאָשענע 
אוינן הויבט זיך אויף און רופט צום צווייטן בעט : 

--- טויבע, הערסט ? 

עס קומט פון צווייטן בעט קיין ענטפער, עס הערט זיך פון 
דאָרט קיין אָטעם ניט. די אַלטע לאָזט זיך נאַרן, זי ווייס, אַז 
טויבע שלאָפט ניט, אַז זי קען ניט שלאָפן.. עס לאָזט זי ניט 
שלאָפן... 

-- טויבע ! רופט די אַלְטע האַרטער. 

--- װאָס װוילסטו, מאַמע ? -- הערט זיך פון צווייטן בעט אן 
אָפּגעריסן קול, אָנגעזאַפּט טיט טרערן, -- װועסט מיר די קינדעצ+ 
וועקן ! 

די אַלטע שוויינט א רנע. אין דער שטילקייט הערט זי, װוי טוי- 
בע דרייט זיך איבער אין בעט און פאַרגראָבט דאָס פּנים אין קישן. 

-- הערסט, טויבע ! -- מאַכט די אַלְטע נאָך א וויילע -- דיין 
מאַנד? וועט היינט-מאָרגן אַװעק... ער האָט שוין דעם טלית-זאַק 
פאַרפּאַקט... אן ענונה וויל ער דיך לאָזן, אן ענונה! ער האָט דען 


אָדם והוה 168 


שטאָט, װאָס קאָן די לבנה נישט ליידן ; װאָס רירט זי זיך אין דער 
שטילער נאַכט 4 -- -- -- 

ווייטער איז שטיל, די אָרימע קליינע וועלט האָט קוים אייננע- 
וויגט אירע קליינע -- ווען אויך גענונ טיפע -- שמערצן, האָפנונ- 
גען און פאַרלאַנגונגען, װי אויך איר קליינעם יצר-הרע... 


שטיל און טרויעריג ליגט דער קלאָץ אין מיטן מאַרק; שטיל 
און טרויעריג שווימט איבער אים אין הימ? א פוילע געלע לבנה. 

װאָס ביזטו לבנה אַזױ געל? װאָס איז אַזױ קרענקלעך דיין 
פּנים ? פון דיר שניידט מען דאָך קיין צאָן שטעכער, קיין עדות צו 
נעג?, קיין קינדלעך ? צי האָסטו מיטלייד מיט'ן אידישן-קעלבל 
פון אונטערגאַס? צי שרעקט דיך דער הונט פון דער קריסטלעכער 
פאַרשטאָט 4 

און פילייכט ביזטו נאָר אונז אָרימע מענטשן מקנא, וויי?ל, װי 
עס איז, האָבן מיר א נאַכט צום שלאָפן ? 

קראַנקע לבנה! -- ניט אַלע שלאָפן. 


דאָ און דאָרט שפּאַרט זיך אַרױס א ביס? ליכט דורך א שפּאַרע 
פון א לאָדן ; אַרום מאַנכע ציטערן דין-שטראַלנדינע, רויטלעך- 
בלויע מגן-דור'ס.., 

דאָ איז זיך א שניידער, צי א שוסטער, און אפשר א טליתים- 
וועבער, ביי דער אַרבעט פאַרזעסן. אן אַרימע ניײיטאָרין פּינטלט 
מיט די רויטע אויגן און נייט, און שטעפּט... 

דאָרט שטייט אויף א דערשראָקענע מוטער צום קראַנקן קינד... 

ערגעץ אַנדערש אין ווינקעלע, ביי א נראָשעדיג חלב'ן ליבטל, 
ציי?למ אויס א כעטלער זיין צוזאַמעננעמאַכט פאַרמעגן. 

אינ'ם גרויסן, ווייסן הוין לינט א קראַנקע; זרח שענקער'ס 
ווייב. ניי כאַרעכן א וועלט ; א יונג ווייבל, אן אַלטער מאַן ; נייט 
ער אַרום א נגעזונטער און זי לינט איבעראנאַנד! שטאַרבט זי 
אַװעק, עס ברענט א קאַנאַניק, עס זיצט א חברה-מאַן... זרח גייט 
אַהין און צוריק פאַרטראַכט און רייסט זיך איינצינע האָר פון דער 
ווייקער באָרד : 


162 ל פרץ 


אַזא חרפּה, אַזאַ שאַנד! 

ער הויבט די אוינן אויף צום הימל. 

כאָטש גוט, װאָס זיין רחל האָט עס נישט דערלעבט! 

-- גאָט! --- וויינט אין אים דאָס האַרץ -- זאָל זי נ א ך 
תשובה טאָן... ‏ אַ וע ק װעל איך מיט איר.. איך װעל איר 
א נייעם נדן צוזאַמען מאַכן... מיט די קראַנקע פיס װוע? איך פון 
טיר צו טיר אוֹיף הכנסת-כלה ניין... חתונה מאַכן, לייטיש חתונה 
מאַכן ! 

-- נאָט, שיק א שטראַל פון דיין ליכט אין איר האַרץ אַריין ! 
אַ האַרץ האָט זי דאָך א נוטע געהאַט, א נוט האַרץ... א שטילע אין 
זי, א נוטע נעווען... א האַרצינע !... 

-- מעשה-שטן, מעשה-שטן ! -- קלאָגט דער אַלטער אין דער 
שטילער נאַכט אַרײן... 


-- און -- אַז ער גייט אויך אַװעק, דעמאָלט דערציילט מיר 
דער קלאָץ זיינע מעשה'לעך. 


8 
נאָך האַלבער נאַכט. 


דאָפּלט דיק וערט דער קלאָץ; ער ניסט זיך מיט זיין איינע- 
נעם שאָטן צוזאַמען. א נרויע, טיפע שטילקייט ווינט זיך איבער'ן 
טויטן מאַרק. 

דאָס שטעטל שלאָפּט ; טיר און טויער נעשלאָסן. 

זעלטן רוישט דורך דער לופט א פלעדערמויז; אן אומנליק- 
לעכע פלעדערמויז אין א שטעטל, וואו די ווייבער האָבן קיין האָר 
ניט! פון ערגעץ אן אונטערגאַס בלעקט פון צייט צו צייט א קעלבל, 
נלייך עס װאָלט זיך געקלאָגט אויפ'ן לעבן, װאָס עס איז צו קורץ 
און ווערט נאָך פּאַר דער צייט איבערנעריסן מיט געװאַלט. פון 
צייט צו צייט לאָזט זיך הערן א הונט פון דער קריסטלעכער פאָר- 


אָדם וחוה 161 


א מחיה ! ווער האָט געוואוסט פון הוסטן, פון שווערן אָטעם, פון 
א ציטערניש אין די ביינער ? 


די זון נייט אונטער ; די וייבער צעלויפן זיך; מען דאַרף 
וועטשערע קאָכן. פאַר די ,נעטרייע" מענער, דאָס פּנים פאַר- 
פלאַמען... 

עס פּלאַמט אויף איין פענצטער נאָכ'ן צווייטן, א שויבן-טיר 
נאָך א שויבן-טיר. מיט רויטע אויגן קוקן די הייזלעך אין נאַס 
אַריין, און ביים קלאָץ זיצן שוין מענער נאָך מנחה-מעריב. 

מען רעדט פון פּאָליטיק, פון פּרנסה, פון אירישן מזל... 

איינער ציט זיך אויס אויף דער װאַרעמער ערד. שפּאַרט אָן 
דעם קאָפּ אויפ'ן ווייכן, פוילן האָלץ און קוקט אין חים? אַריין מיט 
צער, מיט נחת, מיט נעבעט --- וי איינער, װוי אַמאָ? --- און דרי 
מעלט אַזױ איין. 

פּלוצלונג ווערט א געשרייעריי פון טיר און פענצטער, ווייבער- 
שע קולות רופן : חיים, יוסל, ראובן. 

אַנדערע, מיט א צולאָנ, -- א קללה : דיין נאָמען זאָל אַהיים 
קומען, די קאַרטאָפּ? ווערן קאַליע ! 


און ערשט נאָר שפּעט, אַז דאָס שטעטל שלאָפּט איין, רוקט זיך 
אַרױס פון נידערינסטן הייז? ר' שמערל, דער געוועזענער לאַנד- 
שרכן... 

פערצינ יאָר איז ער אַרומגעלאָפּן זוכן חתנים און כלות, בין 
ער האָט די פיס פֿאַרלױרן; קוים ער שלעפּט זיי נאָך... 

א האַלבן געננט האָט ער חתונה געמאַכט, נאָר זיין אייגענער 
טאָכטער פאַרגעסן... אין נרויען צאָפּ אַרײן פאַרגעסן... ניינצן 
יאָר דערלעבט ! 

ער זעצט זיך און באַהאַלט דעם אַלטן גרויען קאָפּ אין די צו- 
טערדיגע הענט... נדן האָט ער איר געקליבן ; נישט געגעסן, נישט 
געטרונקען, צופוס טוילן נאַנצע נענאַנגען... אַלְץ געקליבן און גע- 
קליבן ! 


100 ו. ?. פרץ 


ביים ראַנד פון קליינעם וועלדל, פון וועלכן אונזער קלאָץ קומט 
אַרױס. אין וועלד? זיך ,אַרײנלאָזן", אין קיין שטיינער נישט; 
עס װאָלט שוין צופי? , דייטשעריש" אָדער , פּריציש"-נעווען... די 
, שיינע בריינדל" פלענט שפּאַצירן אין װאַלד, האָט זי זיך אַמאָל 
אױיסגעשפּאַצירט, אויף אַלע שונאים געזאָנגט! -- ,א רחמנות 
אויפ'ן אַלטן פאָטער, אויפ'ן געוועזענעם לאַנד-דשדכן, ער שעמט 
זיך פאַר דער ליכטינער שיין !" 


דעם קלאִין פאַרנעמען דערוויי? עטלעכע אַלטע ווייבער, װאָס 
באַפּן זיך אַרױיס אויף א רנע. א ביס?ל לופט צו שעפּן, א ביס? נחת 
צוֹ האָבן און אָפּצורעדן זיך פון האַרץ... 


און, אַז מען האָט שוין איבערגעשיט דאָס גאַנצע שטעטל, רעדט 
מען פון , װאָס אַמאָל איז געווען און היינט איז ניטאָ... 

אַמאָל זיינען געווען געטרייע מענער און היינט --- פאַר די הינט 
אַרױסצואװאַרפן, איינס ביי איינס טרפה װי חזיר; עס נייט זי 
קיין װואָר װאָרט אַרױס פון מויל... נאָך דער חתונה איז , קעטשע- 
לע-מעטשעלע", ביי איין טיש עסט מען, פון איין שיס? ; -- װאָס 
עלטער, ווערט מען קעלטער, און--נאָרניט ! 


פאַרצייטנס פלענט א אידענע האַלטן אן אור-אייניקל ביים פאַר- 
טוך און איר אייגנס ביי דער ברוסט ; היינט נאָכ'ן דריטן, העכס- 
טענס נאָכ'ן פערטן מאָל -- קראַנק, דאַרף מען שוין דאָקטוירים 
און... דאָ רוימט מען זיך איין עטלעכע סודות און מען שפּייט אויף 
אַלֶע זייטן... 

דעריבער שטראָפט טאַקע דער בורא-עולם.. ער װעט זיין 
נוטס נישט װאַרפן אין דער בלאָטע אַרײן. פּרנסה נישטאָ, קליינע 
קינדער נייען אויס װי די ליכט, פאַר זעלנער נעמט מען.. און 
קהל, און רב שוויינן ! -- 

אפילו די זון איז שוין אויך נישט דאָס, װאָס אַמאָל! פֿאַר- 
צייטן פלענט מען פון פּסח ביז סוכות ניין אין איין העמד... עס 
רעדט זיך נאָר אַזױ, באַשפּינט און באַנייט איז מען נעווען, און 
די פפּאָרניצעס מיט די זילבערנע און נאָלדענע פליטן זיינען א סך 
שענער נעווען, וי די היינטינע מאָדעס... נאָר װאַרעם איז נעווען, 


אָדם והחוה 159 


שרייט... ווערט מען מיד, לאָזט מען דעם רעשט גרימצאָרן אויס צו 
די קינדער, צו די אָרימע קינדער פון האָלץ און שמאַטעס... 

זיי זיינען , ממזרים"... װוילן נישט לערנען, נישט פרום זיין, 
נישט טאָן די הענט אין קאַלטן װאַסער אַרײין... נאָר פרעסן װויל 
עס און זויפן, און עס האָט א קישקע אָן א דנאָ ! 

פאַר נרויס צרות מאַכט מען זיך , שטעלן"; פאַרשעלט מען 
די קונימ'ס ביינער. צו דער סחורה -- וי א גאָט אין הימ? -- 
לענט מען צו, און צאָלן מוז מען פּאַטענט, שטעל-נעלט, מלמר- 
געלט, דירה-נעלט, היינט קינדער חתונה מאַכן.. און זיי דיננען 
זיך נאָך, די נשמה ציען זיי אַרױס ! 

דערנאָך גייט א לויה... אַ קאַץ איז נע'פּנר'ט, צי מען האָט א 
טויט מייזל געפונען... 

אין מיטן קומט דער בעלפער... 


אין מיטן טאָג פאַרנעמען דעם קלאָץ עטלעכע ווייבלעך, קעסט- 
קינדער... ביים שיינעם װועטער זעצן זיי זיך אויס אין די ווייסע 
יאַקעלעך, קאַלירטע טיכלעך און, פאַר בושה, מיט א האַנט-אַרבעט 
אויף דער שויס. און מען פאַרברענגט א גוטע שעה... 

פריער נייט עס צו שטיל. 

איינע רויטלט זיך און דערציילט, וי נוט זי װוערט באַהאַנדלט. 
די צווייטע , האָט נאָך זייט זי לעבט אַזאַ מאַן נישט געזען !", די 
דריטע שוויינגט און פלאַמט; די מוז זיין די גליקלעכסטע... טייל 
מאָל שלינגט דאָך איינע אַראָפּ א טרער נאָך א טרער -- מען האָט 
איר נעוויס אן אַלטן מלמד געגעבן... 

דערנאָך ווערט רעדאַנירט די שטאָט-צייטונג, די מויל-אַרבעט, 
װאָס צעפליט זיך פייל פון בוינן אין אַלע שטובן, אין אַלע הייזער 
אַריין, און קומט דערנאָך צוריק צום קלאָץ פאַרגרעסערט און פאַר- 
שענערט, ניט צום דערקענען... 

עלטערע מענטשן זאָגן, אַז פון קלאָץ װעט קיין גוטס ניט אַרױס.., 


פּאַרנאַכט נייען שוין די יונגע ווייבלעך, אױיסנעפּוצט אין די 
נאָך פרישע חתונה-קליידער אונטער דער שטאָט, אויפ'ן שאָסעע, 


138 י. ל. פרץ 


דאָס איז מיין עק, --- טראַכט ער --- אין ניהנום בין איך !-- 
מיינט ער. 

נאָר א קלאָץ דענקט און די פּאָזשאַרנע קאָמאַנדע לענקט און 
טוט אירס... אַצינד לינט ער אין מיטן נאַס... 


ער ליגט אוֹן פוילט און ניצט נאָך דער קליינער וועלט... 

האָלץ-וועדים ציען פון אים די נאַנצע פּרנסה... א צעשויבערטע 
דינסט-מויד לויפט צו און רייסט אויס א קינד?.. דער שרייבער 
פון מאַניסטראַט נעמט זיך יעדן טאָג נאָכ'ן מיטאָג א צאָן-שטע- 
כער... פּרייטאָג רייסט פון אים ווער אין נאָט נלויבט עדות צום 
נענ?-פאַרברענען... 

קומט אין מיטן דער נאַכט אין שטעט? א קליין סוחר'ל, א 
נשרפ'ל, צי אַזױ א בעטלער, נעכטינט ער איבער אוים'ן קלאָץ... 

טייל מאָל ציט זיך אויף אים אויס דער נאַכט-וװעכטער און 
שנאָרכט.., 


2 
בײיטאָג. 

א זומער-מאָרגן... 

מיט א נעשריי און געוויין, געלעכטער און געזאַנג רייסט זיך 
ראָס יוננװאַרג אַרױס פון די קליינע הייזלעך... נאַקעט, האַלב-נאַ- 
קעט, מיט און אָן שטיקלעך ברויט אין די הענט -- לויפט עס 
צום קלאָץ. 

מען שפּילט זיך... 

און שפּילן זיך הייסט קאָפּירן די עלטערע וועלט. 

אַלס חתן-כלה פּאָרט מען אויף שטעקן שפּאַצירן, קושט מען 
זיך אין די ווינקעלעך, שענקט מען זיך מתנות. 

איז וועניג, דערלעגט מען נ אָ ך א שערבעלע, נאָך א שטיקל 
גלאָז פון א גרין אָדער א בלאָיגעועזענער פלאַש, נאָך א שטיקל 
לעדער... אניט גייט דער שידוך אָפּ, האָט מען א דין-תורה, צאָלט 
מען קנס... 1 

אַלס מאַן און ווייב, קריגט מען זיך, שעלט מען זיך און מען 


אָדם והוה 157 


און ער שלאָפט ווייטער איין... און ער חלומ'ט ווייטער : 

-- פאַרפאַלן! עס וװעט זיך אָנהוֹיבן א ניי לעבן, נאָר אן 
אַנדער לעבן! נישט אין ה יי ס י ש | ואַלד, נישט צוישן 
זיינס-גלייכן---בוימער, נאָר אין דער אייביגער פרעמד! 

נישט , הימל און ערד" װעט עס הייסן, נאָר , הימל און ואַסער" 
בעסער געזאָגט: הימ? און הימל, אן אמת'ער פון אויבן, אן אִפַּי 
נעשפּינלטער פון אונטן... 

א מאַשט װועט ער זיין, אויף דער גרעסטער שיף שווימען; אף 
דער גרעסטער שיף, אויפ'ן נרעסטן ים! און א װעלט װעט ער 
זען! 

דעם װאַלד װועט ער דאָך ניש פאַרנעסן ! 

װועט ער נענטער קומען צו א שטיק ערד, װעט ער זיך שאָקלען 
און נריסן דעם וװאַלד... פון צייט צו צייט װעט אים דער ווינט 
צוטראָנן א ביס? ריח פון נאָדלען און בלעטער... אויף דער שיף 
וועט געוויס זיין א שטייג?... דרינען א קליין זיס פוינעלע... 

ער חלומ'ט און פילט, װי די האַק שפּאַרט אים אין די זייטן, 
שיילט און ריימט... שאַדט ניט ! 

,טערפּי קאַזאַק, אַטאַמאַנאָם בודיעש !" 

אַנדערע האָט מען אויף פּיצפּיצלעך צעהאַקט, אויף אַשׁ פאַר- 
ברענט, אויף אַלע וועלט-עקן פאַרשפּרײיט דאָס אַשׁ און צעזייט, און 
ער װעט זיין א מאַשט ! 


אױיפגעכאַפּט האָט ער זיך נישט אַלס מאַשט... מען האָט פון 
אים קוים א ב אַ 5 ק |ן נעמאַכט, אין א הויז אייננעמויערט. 

ענג, דושנע, פינצטער --- עס דריקט פון אַלע זייטן... 

ער פאַלט אַװעק אין א נייעם שלאָף, אין א װויסטן שלאָף ; אָן 
חלומות, אָן האָפנונג, אָן טרייסט... 

און אַזױ איז ער פופציג און אפשר הונדערט יאָר געשלאָפן... 

און עס וועקט אים ווייטער: טראַך! טראַך! 

ער כאַפּט זיך שוין אויף באמת אין א ים. אין א רויטן, 
פייערדינן ים... כװואַליעס פייער שלאָנן... 


196 י. ל. פרץ 


געװאָרצלט האָט ער אין דער ערד, נעצויגן זיך אין הימ? אַרין... 
אן אָדלער, נאַטירלעך, פליט העכער: 1 יינ ס האָט ער דאָך 
געטאן בקל;מותן. קר האטם זיך נצהו יה 
און בעהתויבן. איבפר ויינס ‏ נל'י' ר 
געוואקפן! ער האָט שוֹין אפיל'א גרויס שטיק הימ? נעזען! 

טייל מאָל האָט זיך אים געדאַכט, אַז, אָט-אָט, פאַלט אַראָפּ 
דאָס טעלער? פון הימ? און לענט זיך אים --- א קרוין אויפ'ן קאָפּ ! 
און ער איז ווערט די קרוין, ער ציט זיך אַלץ-אין-איינעם אַרױיף !... 

נעלעבט האָט זיך נישט שלעכט ! 

טויזנטער בלעטער צום אָטעמען, אַריינצוציען גרינצייג... אויפ'ץן 
פּאָר שאָק ואָרצלען אונטער דער ערד, צו ציען חיונה -- זאַפט 
און זאַלץ ; דאָס איז פאַר'ן נוף; די נשמה האָט : פוינ?-קאָנצערט 
און װאָלקן-מאַסקאַראַדע ! 

צווישן די צוויינן זשומט, ברומט, טרילערט און קלינגט... אויפ'ץ 
הימל פליט און ציט, און יאָנט זיך. פון א זייט שווימט א סטאַ- 
דע װאָלינע שעפעלעך ; אט טרייבט זיי אנטקענן א נראָמאַרע 
צויטינע, שװואַרצע וועלף... אַלע פאַרשווינדן, און איבער דער ברייט 
פון הימל ציט זיך אויס א לאַנגער דייטש מיט נרויסע שטיוול, מיט 
א מעשענער פּיקל-הויב אויפ'ן קאָפּ... ‏ ער ווערט אויך צערונען, 
שאַ ! דער הימל הענגט אַרוס וועש צו טריקענען... דאָס ,גרעט" 
שאָקלט זיך, הוידעט און װאַרפט זיך, נלייך עס ווי? אַראָפּפאַלן 
און א האַלבע וועלט , מלביש-ערומים" זיין... 


דאָס אַלץ איז זומער. 

ווינטער צייט הילט זיך איין דער בוים אין ווייסן מאַנט? און 
דרימלט. ער שלאָפט איין, און ח ? ו סמ'טיא י ב ע ר א 
ווע ? ט! 

אין אַזאַ שלאָף הערט ער איינמאָל: טראַך! טראַך! 

א האַק, צי א דונער ! ער צי אן אַנדערער ? 

איידער ער קומט צו זיך --- באַץ ! ער ליגט שוין אויסנעצוינן 
אוים'ן שניי... 


אָדם והוה 159 


נוטע פריינט, ‏ מ יינ ע באַקאַנטע, ‏ מ יי ן שטאָט, מיי| 
נעננט, ם י * | לאַנד... אַלץ װאָס מ יי |ן איו! 
שפּעטער נעמען מיר שוין שותפים צו: א ונ ז ע ר ערר, 
אונזע ר ועלט. 
פאַר דעם קומען מיר צוריק צוֹ: סמ יי | נאָט! נאָר דאָס 
זאָל זיין א סנולה צו פּרנסה... 


טייל מיינען אפילו, אַן זיי זיינען, נישט נאָר דער מ י ט לֹ- 
פּונ ק ט, נאָר זאָגאַר דער ב ר ע |ן-פּ ונ ק ט פון דער 
וועלט. דאָס נאַנצע ליכט לויפט זיך דאָ צוזאַמען אַרױסצושטראַלן 
ערשט פון זיי אויף דער רעשט וועלט... אָן א חלב'ן ליכטל אפילן 
אין האַנט, לויפן די באַרעמהערצינע לייט אַרום אין די גאַסן און 
שרייען : ליכט! ליכט! װי אַמאָל דער כביכול? און דערנאָך, 
להבדי?, נעטע פאַר'ן טויט.., 

אַנדערע קלערן נאָר : צי איז אויסער זיי נאָך עפּעס פאַראַן !.-- 

איך בין איך' -- על כן -- בין איך דאָ! נאָר די רעשט 
וועלט צי איז זי נישט מיינס א חלום פון א זומער צי א ווינטער- 
נאַכט, װוי עס מאַכט זיך ? 

און באמת, ווער נויטיגט מיך צו גלויבן, אַז אויסער מיך עק- 
זיסטירט נאָך עפּעס? פ יל | פיל איך נאָר מ יי | הונגער, 
מיין דורשט, מ יי | ענמת:נפש.. איי װאָס--מען זאָגט? 

דאָס איז ווענינ ! 

מען פלעגט אַמאָל זאָגן, אַן עס איז פאַראַן: ערלעכקייט, 
רחמנות, יושר אמת וכדומה, און עס האָט זיך אויסנעוויזן -- א 
חלום, א וויסטער חלום... 

און -- והא ראיה ! אַזן אי ך איך נאָר, נעם א קאַפּ בראָנ- 
פען, טאַנצט די נאַנצע וועלט אַרום װוי שכור ! 

לאָמִיר בעסער צוריקניין צום קלאָץ, צו זיין אױטאָביאָגראַפיע ! 


געווען איז ער אַמאָל א בוים. 
א פרישער גרינער בוים אין ואַלד! 


154 2 י. ל. פרץ 


קלאָץ-געשיכטן 
וי 
דער קלאָץ אַלײן. 


אין מיטן מאַרק לינט אן אַלטער, פוילער קלְאֵץ... 

דאַכט זיך, טויט וי אַלע טויטע -- און דאָך, אין א שטילער זו- 
מער"נאַכט, ווען אַלץ אַרום איז פאַרזונקען אין טיפן שלאָף, ווען 
לבנה און שטערן דרימלען אונטער א לייכטן זילבער-נעפּל, װועקט 
זיך אין מיר אויף דער אַלטער כשוף-מאַכער... , האָקוס-פּאָקוס !" 
--דער קלאָץ לעבט ! 

ערגעץ אין מצרים ליגט-א פאַר'כשופ'טער אַלטער קלאָץ, װאָס 
וועקט זיך יעדן פּרימאָרגן (ווען די פרישע, ריינע זון שטייט אויף) 
און יעדן אָװונט (ווען זי גייט אונטער פאַרשעמט און פאַרבלוטינט) 
און גיט פון זיך אַרױס א וואונדערלעכן קלאַנג; --מ יין קלאָץ 
דערציילט נאַנצע געשיכטן. 

אַלץ, װאָס איך שרייב פונ'ם שטעטל, האָב איך אים צו פאַר- 
דאַנקען, דאָס אַלץ זיינען ,, קלאָץ-געשיכטן"... דאָס אַלְץ דערציילט 
ער מיר. 

נאָר אָנהויבן הויבט ער אָן פון זיך. רעכט האָט ער! יע- 
דערער איז ביי זיך דער היילינער מיטלפּונקט, אַרום וועלכן ער 
שטעלט זיך אויס די רעשט וועלט. 

עס גייט כסדר: א י ך, און דערנאָך ערשט אַלץ, װאָס 
מיין איז::. סמיין משפּחה, מ יינע חברים, מיינע 


אָדם והוה 158 
געלאָזט. איך האָב אַלֵיין נישט געוואוסט פון איר, נאָר דעם רופא 
איז זי, די טרער, געפעלן, 
-- איר זייט א גוטע, -- האָט ער געזאָנט, און דעמאָלט האָב 
איך זי ערשט דערפילט אויף דער באַק. ' 
מער נישט. 
איך בין א געזונטע ; איך לעב שוין 8 יאָר מיט ר' זיינוויל'ן... 
וי אַזױ, װעל איך אפשר אן אַנדערש מאָל דערציילן. 


152 ו. ל. פּרץ 


-- נו, נו, אדרבה, --- מאַכט שוין געלאַסענער דער טאַטע -- 
זעץ דיך, יוננער מאַן, עס איז אפילו שיין פון דיין זייט, אַז דו 
געדענקסט א באַלעבאָס,.. אדרבה... 

-- טאָכטערשי, --- מאַכט ער צו מיר, --- מען דאַרף אים עפּעס 
געבן! 

ער האָט זיך אויפנעשטעלט בלאַס, מיט ציטערדיגע ליפּן און 
פייערדיגע אוינן, נאָר אין דער רנע האָט זיך אים דאָס פּנים צוריק 
מרה-שחורה'דיג געענדערט. 

--- ניין, ד' יהודה, איך דאַרף נישט, איך דאַנק אייך --- זייט 
געזונט! 

ער האָט די הענט נישט אויסגעצויגן צו קיינעם, און אויף מיר 
קוים א בליק געװאָרפן. 

אין דעם בליק האָט דאָך נעשטעקט א פאָרוואורף, עס האָט 
זיך מיר נעדאַכט, אַז ער באַשולדיגט מיך, אַז ער װעט מיר נישט 
מוח? זיין -- וואָס, האָב איך רעכט אַלֵיין נישט נעוואוסט. 

און איך בין ווייטער אין חלשות נעבליבן. 

--- שוין דאָס דריטע מאָל, --- הער איך, --- זאָגט די מאַמע צום 
טאַטן... 

,עס מאַכט נישט אויס, אין די יאָרן טרעפט זיך עס... נאָר חס 
ושלום ווערט ר' זיינוויל'ע נעוואויר, שיקט ער אָפּ די תנאים !... ער 
האָט שוין גענוג געהאַט יענע חולנית..." 

קיין חולנית ין איך דאָך נישט געוועזן. 

אין חלשות בין איך אין נאַנצן נאָך איין-איינציג מאָל נעפאַלן : 
ביי דער נאָלדענער יויך, אַז איך האָב , ר' זיינוויל'ן" דאָס ערשטע 
מאָל רעכט דערזען... 

נישט מער. 


אפילו נעכטן, ווען דער רופא, װאָס שניידט מיין , ר' זיינוויל'ן" 
אויס אַלע חודש אויס די נעגל, װאָס װאַקסן אים אין די פיננער 
אַרײין, האָט מיך, אַרױסנײענדינ נעפרעגט, צי איך נעדענק זיין 
יונג, און דערציילט, אַז ער איז נעשטאָרבן אין װאַרשעװער שפֿי- 
טאָל --- בין איך נישט נעפאַלן חלשות, איך האָב קוים א טרער 


אָדם והתוה 181 


דער אַלטער װעלט?! װעסט שבת קענען זיך ווייזן, נישט אין 
שול, נישט אין נאַס, אין ערגעץ נישט !" 

-- דו קוילעסט זיך ! -- האָט זי געענדיגט. 

מיר איז אייננעפאַלן, אַז איך בין שוין לאַנג נעקוילעט. און 
איך האָב רואיג געװאַרט אויף שבת נחמו, ווען מען האָט געזאָלט 
פאַרבעטן דעם חתן אויף קדוש... 

דערנאָך װועט זיין אן אויפרופן, דערנאָך א חתונה. 

דעם טאַטן איז ווירקלעך בעסער. ער גייט טייל מאָל אַרױס 
אין גאַס אַריין, ער הויבט אָן געװאָר צו ווערן ווענן תבואה. רעדן, 
וי ער האָט געקלערט, דעם חתן ווענן א הלואה, האַלט ער נאָך פאַר 
צו פרי. ער רעכנט שבת-נחמו צו פאַרבעטן אים נאָך אויף שלש 
סעודות און נאָכ'ן שלש סעודות, אַריײינצואװאַרפן עטלעכע ווער- 
טער. 

אַז עס איז שוין אַזױ גוט, איז צייט אָפּצושיקן דעם רופא ; מען 
האָט אפילו היינט קרעדיט, ער מאָנט נישט, שיקט שוין נישט דעם 
יונג, קומט אַליין. נאָר עס איז צייט, זאָל זיין אן עק. וויפיל מען 
האָט אָפּנעשיקט, ווייס איך נישט, נאָר דער שליח איז געװעזן 
אברהמ'?, װאָס האָט נעזאָלט דורכגייענדיג אין חדר אַרין, דער- 
לאַנגען די עטלעכע גילדן. 

שפּעטער דאָך איז פּלוצלונג אַרײיננעקומען דער יונ ג... 

--- װאָס ? ווענינ געשיקט ?---באַנעגנט אים דער טאַטע. 

-- ניין, ר' יהודה---איך בין געקומען זיך געזעגענען. 

--- מיט מיר ?---פרענט דער טאַטע פאַרוואונדערט. 

אַזױ װוי ער איז אַריינגעקומען, בין איך אַנידערנעפאַלן אויפ'ן 
ערשטן בענקל, װאָס איז נעשטאַנען לעבן מיר; נאָר ביי די ווער- 
טער האָב איך מיך פּלוצלונג אויפנעשטעלט און אין קאָפּ האָט 
אויפנעבליצט א געדאַנק, אַז איך דאַרף אים שטיצן, נישט לאָזן 
באַליידינן, עס איז דאָך נישט געקומען דערצו. 

--- איך פלעג דאָ אַרײיינקומען, -- האָט ער געמאַכט מיט זיין 
ווייך, זיס טרויעריג קויל, װאָס האָט זיך געגאָסן אין האַרץ אַרײן 
װי א בוים?--אַצינד פאָר איך אַװעק, אויף שטענדיג... האָב איך 
נעמיינט--- 


190 י. ל. פרץ 


די טרערן פאַלן אָפּטער און אָפטער. 

;איך װעל נישט זאָגן", באַפּעסטינ איך מיך אין דער דעה. 

אין א וויילע אַרום פרעגט מיך פּלוצלונג די מאַמע : 

-- צי האָט דיר נישט רבקה עפּעס אָנדערציילט ? 

-- וועגן װאָס, מאַמע ? 

--- וועגן דיין חתן ? 

-- פון װאַנען קען זי מיין חתן ?... 

--- זי זאָל אים קענען, װאָלט זי נישט גערעדט ; נאָר אַזױ, װוי 
אין שטאָט... ווייסט נישט, פאַר קנאה... א איד א נביר, האָט כח 
צו נעמען אויף דער עלטער א בתולה, ר ע ד ט פען אודאי.. 
ווייס איך ? צי האָט מען דיר נישט געזאָגט אַז דאָס לעצטע ווייב 
זיינס איז געשטאָרבן, וויי? ער האָט זי געפּייניגט ? 

איך זאָג איר גאַנץ קאַלטבלוטינ, אַז איך האָב עפּעס געהערט 
דערפון, נאָר פון וועמען, ווייס איך נישט. 

--- אודאי פון רבקה'ן --- דאָס מוי? זאָל איר הינטן שטיין-- 
בייזערט זיך די מאַמע. 

--- פון װאָס דען -- פרעג איך --- איז זי אַזױ פּלוצלונג נע- 
שטאָרבן ? 

--- פון װאָס ? א האַרץ-פעלער האָט זי געהאַט... 

-- נוֹ װאָס ? אַז מען האָט א האַרץדפעלער שטאַרבט מען ? 

-- אודאי... 

מיר האָט עפּעס וי געקנאַקט אין מוח... 


איך בין געװאָרן א , זיידן קינד" -- מען האָט מיך אין אַלע 
הייזער געלױבט; די טאַטע-מאַמע האָבן עס נאָר נישט געקענט 
פאַרשטיין ; דער שניידער אודאי נישט. איך האָב מיר נאָר נישט 
אױיסנעבאָטן :; װאָס די מאַמע האָט געװאָלט, האָט זי געמאַכט, װאָס 
פאַר א מאַטעריע, װאָס פאַר א שניט, װאָס פאַר א קליידער... אַלץ 
װאָס זי האָט נאָר אַליין געװאָלט. 

רבקה פלענט אַריינקומען און קנייפּן זיך אין די באַקן : , ווער 
פאַרלאָזט זיך אין מאָדע זאַכן אויף א מאַמען -- א אידענע פון 


אָדם וחוה 149 


ערנאָך יע( ע ם באַליידינט, יענעם, װאָס לינט נעבעך קראַנק... 

פאַרװאָס איז ער קראַנק ? 

געזאָגט האָט ער, אַז ער האָט א האַרץיפעלער. 

ווא ס דאָס איז האָב איך ריכטיג נישט געוואוסט; מן 
הסתם איז עס אַזױנס, װאָס לעגט אַמאָל אין בעט אַרײן, און דאָך 
---האָט מיר דאָס האַרץ געזאָנט---אַז איך מוז אויך האָבן א שטיקל 
שולד דערביי. 

ביינאַכט האָב איך אין שלאָף נגעװיינט; די מאַמע האָט מיך 
אויפנעוועקט, און נעזעצט זיך ביי מיר אויפ'ן בעט. 

-- שאַ, קינד מיינס ! --- האָט זי מיר נעזאָנט, --- לאָמיר דעם 
טאַטן נישט װעקן ; און אונזער שמועס איז נעווען פון מויל אויף 
אויער. 

די מאַמע, האָב איך באַמערקט, איז שטאַרק צערודערט; זי 
קוקט אויף מיר פאַרשטענדינ, זי װויל עפּעס ביי מיר דערגיין און 
איך האָב מיך באַשלאָסן איר נאָר נישט צו זאָנן, על כל פּנים נישט 
ווען דער טאַטע שלאָפט. 

--- קינד מיינס, װאָס האָסטו געוויינט ? 

-- איך ווייס נישט, מאַמע. 

--- פילסט דיך געזונט ? 

--- יאָ, מאַמעשי ! נאָר טיי? מאָל טוט מיר דער קאָפּ וויי. 

זי איז נעזעסן האַלב אָנגעשפּאַרט אויפ'ן בעט און איך האָך 
צונערוקט דעם קאָפּ און אָנגעלענט אויף איר האַרץ. 

--- מאַמע, --- פרענ איך, --- װאָס קלאַפּט ביי דיר דאָס האַרץ ? 

--- פאַר מורא, טאָכטערשי. 

--- דו האָסט אויך מורא ביינאַכט ? 

--- ביינאַכט און בייטאָג, איך האָב שטענדינ מורא. 

--- װאָס האָסטו מורא... 

-- איך האָב מורא פאַר דיר... 

--- פּאַר מיר ? 

די מאַמע ענטפערט נישט נאָר איך פיל, אַז עס פאַלט מיר אירס 
א טרער אויפ'ן פּנים, א װאַרימע טרער. 

-- דו וויינסט, מאַמעשי ? 


148 י. ל. פרץ 


--- היינט, -- װויל מיך דער טאַטע דערפרייען -- װועט מען 
דיר שוין מעסטן די חתונה-קליידער. 

איך שווייג. 

--- דו פרייסט זיך נאָר נישט ?---פרענט דער טאַטע. 

--- פֿאַרװאָס זאָל איך מיך נישט פרייען ? 

--- דו ווייסט דאָך אפילו נאָרנישט, וו אָ ס מען מאַכט דיר. 

-- מען האָט דאָך מיר א מאָס גענומען ! 

דערוויי? איז אָנגעקומען די מאַמע מיט'ן רופא אַלֵיין. 

עס איז מיר גרינגער געװאָרן אויפ'ן האַרץ ; נאָר אין איינוועגס 
האָט אין מיר עפּעס געקלאָנט: דו װועסט אים אפשר שוין מער 
נישט זען... 

--- אוי א וועלט, -- קומט אַרײן דער רופא, סאָפּענדיג און 
קרעכצנדיג, --- ר' זיינוויל'ע האָט חתונה מיט א יונגער מויד, און 
לייזער'? דעם גבאי'ס ווערט א פּרוש---אנטלאָפן פון ווייב ! 

--- לייזער'? ?---שרייט אויס די מאַמע פאַרוואונדערט. 

--- וי איר הערט ! היינט ניי איך אַרום צו 00 יאָר פון אין 
דער פרי ביז נאַכט אויף די פיס, און מיין יונג לענט זיך אין בעט 
אַרײן... 

איך הויב אָן ווייטער צו ציטערן. 

-- האַלט נישט אַזאַ גנוי !--באַמערקט רי מאַמע. 

-- א נוי? -- מאַכט דער רופא, --- וי הייסט א נוי ? 

--- װאָס טויג מיר די מעשיות, -- האַקט איבער אומנעדולדינ 
דער טאַטע -- טוט בעסער אייערס. 

מיין טאַטע איז בטבע געוועזן א נוטער; עס האָט זיך מיר 
שטענדיג נעדאַכט, אַז ער קען קיין פליג אויף דער װאַנט נישט רירן, 
און דאָך האָט אין זיינע רייד געשטעקט אַזױ פיל בזיון פאַר'ן רופא. 

אַלס קראַנקער אין בעט פלעגט ער נליקלעך זיין, אַז עמיץ איז 
אַריינגעגאַנגען און באַלאַקעט מיט אים ; נאָר מיט'ן רופא האָט ער 
קיינמאָל נישט געקענט ריידן א װאָרט. ער האָט אים שטענדיג אי" 
בערגעהאַקט אין מיטן און געהייסן, ער זאָל זיינס טאָן, נאָר אַצינר 
האָב איך עס דאָס ערשטע מאָל אַזױ שטאַרק דערפילט; עס האָט 
מיר אָנגעהוֹיבן דאָס האַרץ וויי צו טאָן... ווארום, וי אַזױ װאָלט 


אָדם והוה 147 


- װאַי! -- מאַכט רבקה -- װאָס טרויערסטו אַזױ? עס 
טרעפט זיך צו 70 יאָר אויך... 

-- ניי שוין, ניי ! --- טרייסט זי מיך ווייטער, -- אַז נאָט וויל, 
שיסט א בעזים ! און ווען נישט -- וי לאַנג, מיינסטו, װועט עס 
דויערן ? א מענטש לעבט דאָך נישט אייביג ! אַזאַ יאר אויף מיר, 
װאָס טאַר א יונגע אלמנה דו וועסט זיין ! די פֿיננער צו לעקן ! 

רבקח ווינטשט ר' זיינוויל'ן נישט קיין שלעכטס : 

-- ער איז אפילו א כלב שבכלבים ! יענע וייב האָט ער נע- 
פייניגט... נאָר יענע ווייב איז א קראַנקע געוועזן, און ,דו ביזט 
נעזונט װי א נוס... דיך װעט ער נוט באַהאַנדלען, נאָך וי הייסט 
נוט !" 


ער איז צוריק געקומען! 

דעם טאַטן איז טאַקע בעסער, נאָר עס האָט זיך אים פאַרגלוסט 
א ביס? טרוקענע באַנקעס -- אַזױ האָט ער מורא געהאַט אַרוס- 
צוניין. ער פילט, אַז פון לינן, און דערנאָך זיצן אַלץ אין איינעם, 
האָט זיך אים דאָס בלוט פאַרזאַמלט אויף איין אָרט, מען דאַרף 
עס צעשלאָגן! -- א ביס? אויך ברעכן אים די פּלייצעס און אויף 
דעם איז טרוקענע באַנקעס א רפואה בדוקה. 

איך האָב אָננעהויבן ציטערן װוי אין א פיבער : מיט טרוקענע 
באַנקעס קומט דער ,יונג", נישט דער רופא אַלֵיין. 

-- וועסט אַרײינרופן דעם רופא ?---פרענט מיך דער טאַטע. 

-- װאָס רעדסטו ? -- פאַלט אים די מאַמע אין די רייד, א 
כלה-מיירל... 

זי איז אַלֵיין געגאַנגען. 

--- װאָס ביזטו אַזױ בלאַס געװאָרן } -- פרענט מיך דער טאַטע 
דערשראָקן. 

-- גאָרנישט. 

--- שוין עטלעכע טעג... -- פאָרשט דער טאַטע. 

עס דאַכט זיך דיר, טאַטע. 

-- די מאַמע זאָנט אויך... 

-- ע! 


148 ו. 5 פרץ 


-- אַלץ איז ביי גאָט אין די הענט---מאַכט דער טאַטע. 

די מאַמע זיפצט ווייטער און דער טאַטע זאָגט : 

--- און װאָס קען מען טאָן... מען האָט געקאָנט בעסער מאַבן ? 
אודאי, ווען איך בין געזונט, ווען איך פאַרדין, ווען עס איז כאָטש 
דאָ טרוקן ברויט אין שטוב... 

ער האָט אָפּגעהאַקט; מיר האָט זיך נעדאַכט, אַז עפּעס וויינט 
דעם טאַטן אין האַרץ. 

--- װאָלט זי כאָטש אינגער געוועזן מיט א פּאֶר יאָר, װאָלט איך 
דאָס לעצטע נעטאָן... ווייס איך ?} אפשר אויף דער לאָטעריע 
נעשטעלט... 

און איך האָב געשוויגן. 


מיין 0/-יאָרינער חתן האָט גענעבן אויף חתונה-קליידער, עט- 
לעכע הונדערט גילדן דעם טאַטן און מיר א תוספת-כתובה אויף 
0 נילדן... 

מענטשן האָבן געזאָגט: א וואוילער שידוך! 

איך האָב חבר'טעס באַקומען ; די מיט דער סאַמעטענער יופּע 
און נאָלדענעם קייט-און-זיינער, פלענט ביי מיר זיין צוויי-דריי מאָלּ 
אין טאָנ. זי איז געוועזן נליקלעך וי די וועלט, װאָס איך האָב זי 
דעריאָנט, װואָס מיר האָבן חתונה אין איין חודרש! איך האָב נע- 
האַט נאָך חבר'טעס. נאָר זי האָט זיך צונעקלעפּט צו מיר. ,, יענע 
זיינען דאָך , פמאַרקאַטע מיידלעך"; ער ווייסט, װי לאַנג עס 
װעט נאָך ביי זיי דויערן !" : 

רבקה האָט חתונה פון דער פרעמד, נאָר עסן קעסט ועט זי 
פריער אין דער היים 2 צי 2 יאָר. ‏ איבער דער נאַנצער צייט וועלן 
מיר זיך האַלטן צוזאַמען ; זי װעט אַרײינלױפן צו סמ י ר איף 
ציקאָריע, איך צו א י ר אױיף ציקאָריע, אָדער שבת נאָכ'ן 
שלאָף אויף ביילעק-יויך. 

-- און אַז איך װוע? ווערן א קימפּעטאָרין, --- מאַכט איינמאָפּ 
רבקה און דאָס פּנים שטראַלט איר -- וועסטו זיצן ביי מיר---יאָ ? 

איך שווייג. ו 


אָדם והוה א 149 


ביס?, דו א ביס?--דערנאָך װע? איך אֶנהויבן האַנדלען מיט 
תבואה... 

-- הלואי זאָל נאָט נעבן! 

-- אודאי װעט נאָט נעבן! אַז דו וועסט היינט נעמען אויף 
חתונה קליידער, זאָלסטו דיר אויך נעמען.. כאָטש אויף צויי 
קליידער, אוֹן פאַרװאָס נישט ? עס האָט נעהייסן נעמען װאָס מען 
דאַרף ; דו וועסט דאָך נישט זיין אויפ'ן אויפרופן אין דיינע בגדים. 

-- גיי שוין ניי ! --- ענטפערט די מאַמע, -- דער עיקר מוז 
מען די קינדער עפּעס מאַכן -- ראובן נייט באָרװעס, ער האָט זיך 
יענע ואָך א האָלץ אַריינגענומען, לאָמט ער נאָך... אויך נייט 
צו ווינטער, מען דאַרף לייבלעך און העמדלעך, װאַטאָווע קאַפּאָט- 
קעלעך. 

-- נעם, נעם... 

--- הערסט, מאַכט דער נוטער מלאך, אַז דו װעסט רעדן א 
שלעכט װאָרט, וועט די מאַמע דיינע קיין קלייד נישט האָבן, און דו 
ווייסט אַז דאָס אַלטע פאַלט איר אַראָפּ פון לייב ; דיינע ברידער- 
לעך וועלן ווינטער צייט אין די נרעסטע פרעסט לויפן אין חדר 
אַריין באָרװעס, און זומער וװועלן זיי זיך אַרייננעמען העלצער אין 
די פים,.. 

--- איך זאָג דיר דעם אמת, --- מאַכט די מאַמע,---מען װאָלט 
געדאַרפט אַלֵיין אויפרעדן , ברח? בתך הקטנה", װאָרום. ז יי ע ר 
א נוטער מענטש איז ער נישט... מען דאַרף אָפּרעדן, וו*פיל ער 
וועט איר פאַרשרייבן --- ווארום יורשים וועט זיין װי האָלץ... ווען 
אפילו נישט קיין אַקט --- זאָל ער כאָטש געבן א חרם-קוויטל, ווארום 
טאַקע, װוי לאַנג קען אַזױנער לעבן ?4 נאָך א יאָר, נאָך א יאָך... 

-- ביי וואוילטאָג, --- זיפצט דער טאַטע, --- לעבט מען לאַנג. 

-- לאַנג ! פּאַרגעס נישט -- 70 יאָר... טייל מאָל וועריז אים 
עפּעס װוי טויט אונטער די אויערן... 

און דער שלעכטער מלאך זאָגט: אַז דו װעסט שווייגן, וועסטו 
גיין אונטער דער חופּה מיט א טויטן, מיט א מת וועסט: לעבן... 
מען װעט דיך לעגן-פירן מיט א בר-מנן.. 

די מאַמע זיפצט. 


144 | | א ל. פּרץ 


-- נאָר קושן, -- זאָגט דער שלעכטער מלאך, -- װעט דיר ר' 
זיינווילע... ער װעט זיך צו דיר צורירן מיט די פייכטע װאָנצן.. 
עד װעט דיך אַרומנעמען מיט די ביינערדינע הענט... אויך װועט 
עד דיך פּיינינן װוי יענע ווייבער, און װעט דיך יונגערהייט יאָנן 
אין קבר אַרײן ; און ער װעט קומען צופאָרן און װועט עגמת נפש 
האָבן, דיך קיין לידלעך שוין נישט לערנען, וועסט שוין מיט אים . 
אָוונט אויף אָװונט נישט זיצן... דו וועסט זיצן מיט ר' זיינוויל'ען... " 

-- ניין ! הימל און ערד זאָלן צוזאַמען קומען ! צערייסן די 
תנאים. : 

איך בין שוין נישט געשלאָפן ביז אין דער פרי. 

די ערשטע האָט זיך אױיפנעכאַפּט די מאַמע ; איך יל מיט 
איר דעדן, נאָר איך בין געוואוינט אין אַלע נעפאַרן זיך ווענדן צום 
טאַטנ'ס הילף. 

אָט, וועקט זיך שוין דער טאַטע. 

--- ווייסט, שרה'לע, --- זיינען זיינע ערשטע ווערטער, -- איך 
פיל מיך גאָר, נאָר גוט ; וועסט זען, איך װעל היינט נאָך ניין אין 
גאַס אַרײן. 

--- געלויבט איז זיין ליבער נאָמען; אַלץ אין אונזער טאָכ- 
טער'ס מזל, אַלץ אונזער טאָכטער'ס, דער צדקה'ס זכות. 

--- און דער רופא איז טאַקע נערעכט, די מילך שמעקט מיר 
זייער וואויל... 

זיי שווייגן און דער נוטער מלאך זאָנט מיר נאָכאַמאָל; 

-- אַז דו וועסט נוט און פרום זיין, װועט דער טאַטע וערן 
געזונט; װעט אָבער פון דיינע ליפּן אַרױס א זינדיג װאָרט---פאַלט 
ער אַװעק און שטאַרבט. 

--- הערסטו, שרה'לע, --- מאַכט ווייטער דער טאַטע, -- הער 
שוֹין אויף צו זיין א פּשעקופּקע... 

--- װאָס רעדסטו ? 

--- װאָס דו הערסט ! --- איך וויל היינט נאָך זיין ביי ר' זיינ- 
וויל'ען... ער װעט מיך צונעמען צו א נעשעפט, אָדער באָרגן עט- 
לעכע רובל?, װעלן מיר זיך מאַכן א געוועלבל, איך װעל שטיין א 


יי יי יש - 


אָדם הוה 148 


באַלד די צווייטע נאַכט האָט זיך מיר גע'חלומ'ט, אַז איך שטיי 
אונטער דער חופּה. 

דער חתן איז ר' זיינווילע און מען פירט מיך 7 מאָל אַרום אים, 
נאָר די פיס זיינען מיר פאַרשטאַרט און די אונטערפירערקעס טראָ- 
נען מיך אין דער הויך... 

דערנאָך האָט מען מיך אַהיים געפירט. 

די מאַמע האָט אנטקעגן געטאַנצט מיט א קויליטש, און עס 
נייט שוין די נאָלדענע יויך. 

איך האָב מורא די אויגן אויפצוהויבן. איך בין זיכער, אַז 
איך װעל דערזען א בלינדן, אָן אן אויג, און א לאַנגע, א שרעקלעך 
לאַנגע נאָז... עס קומט מיר א קאַלטער שווייס אויפ'ן לייב -- 
נאָר פּלוצלונג רוימט ער מיר איין אין אויער : 

--- לאה'שי, א שיינע מויד ביזטו! 

און דאָס קול איז נאָר נישט פון קיין אַלטן מאַן --- עס איז יע- 
נעמ'ס קול... איך עפן א ביס? די אוינן -- עס אין יענעמ'ס 
פּנים... : 

-- טס! -- רוימט ער מיר אַרין, -- זאָג נישט אויס. איך 
האָב ר' זיינוויל'ען פאַרנאַרט אין ואַלד אַרין, אַריינגעלעגט אין 
א זאַק, צוגעבונדן א שטיין און אַרינגעװאָרפן אין טייך (אַזאַ 
מעשה האָט מיר אַמאָל די מאַמע דערציילט) און בין איך דאָ אויף 
זיין אָרט ! 

איך האָב מיך אויפנגעכאַפּט פאַרציטערט. 

דורך א שפּאַרע פון לאָדן, האָט אַריײינגעשלאָגן א בלאַסער שיין 
פון דער לבנה, און האָט באַלייכט די נאַנצע שטוב. איך באַמערק 
ערשט, אַז אין מיטן באַלקן העננט צוריק דער העננ-לייכטער. טאַ- 
טע-מאַמע שלאָפן אויף בעטגעװאַנט, -- דער טאַטע שמייכלט פון 
שלאָף, די מאַמע אָטעמט רואיג... אוֹן דער נוטער מלאך זאָגט 
מיר: אַז דו וועסט זיין נוט און פרום, װעט דער טאַטע געזונטו 
ווערן, די מאַמע װעט אויף דער עלטער נישט אַרבעטן אַזױ שווער' 
און ביטער, און פון דיינע ברידערלעך, װועלן אַרויסקומען לומדים, 
רבנים, גאונים ; גרויסע, גרויסע אידן, מען װעט פאַר זיי צאָלן 
מלמר-געלט. 


142 ; 3 פר" 


--- און ווייסט ווער דער חתן איז ? --- פרענט רי מאַמע, מיט 
א פרייד -- טאַקע ר' זיינווי?! טאַקע ר' זיינוויל?! ער האָט אַלֵיין 
א שרכן געשיקט.. 


איך ווייס נישט, װאָס מיט מיר איז געשען, נאָר אויפגעכאַפּט 
האָב איך מיך אויפ'ן געלעגער אין מיטן טאָג. 

--- געלויבט איז נאָט! -- האָט די מאַמע אויסגעשריען. 

-- געלויבט איז זיין ליבער נאָמען ! -- האָט דער טאַטע גע- 
זאָגט. 

און מען װאָט מיך ווייטער געהאַלזט און געקושט. נאָך מער--- 
מען האָט מיר איינגעמאַכטס דערלאַנגט !.... אפשר וויל איך ואַ- 
סער מיט זאַפט? אפשר א ביס? ויין ? 

איך האָב צוריק די אויגן פאַרמאַכט און געקייכט מיט א שטי- 
קענדיג געוויין. 

-- וואוי?, וואויל, --- פרייט זיך די מאַמע---זאָל זי זיך אָפּוויי- 
נען, מיין אָרים קינד ! מיר זיינען זיך אַליין שולדיג, אויף א מאָל 
אַזאַ נחת דערציילט ! אַזױ פּלוצלונג! עס קען אן אָדער פּלאַצן, 
חס ושלום! נאָר אצינד געלויבט אין נאָט! וויין דיר אָפּ דאָס 
האַרץ, זאָלן אַלֶע צרות אַװעקשװימען מיט די טרערן און א ניי לעבן 
זאָל זיך אָנהויבן, א ניי לעבן... 

דער מענטש האָט צוויי מלאכים -- א נוטן און א שלעכטן 
מלאך, און איך בין זיכער געוועזן, אַז דער נוטער מלאך הייסט 
מיר אינ'ם רופאד-יונג פאַרנעסן, עסן ר' זיינוויל'ס איינגעמאַכטס, 
טרינקען זיין זאַפט מיט װאַסער און קליידן זיך אויף זיין חשבון, 
בשעת ווען דער שלעכטער מלאך האָט מיך איינגערעדט, איך זאָל 
איינמאָל פאַר אַלע מאָל זאָגן דעם טאַטן און דער מאַמען, אַז איך 
וויל נישט, באין אופן נישט. 

ר' זיינוויל'ן האָב איך נאָך נישט געקענט, איך האָב'ן אפשר 
אַמאָל געזען, נאָר -- אָדער פאַרגעסן, אָדער באַלד נישט געוואוסט, 
וועמען איך זע... נאָר אונטער די אוינגן האָב איך אים פיינט נע- 
האַט. 


אָדם וחוה 141 


--- פַּאֶר נעזונט ! -- האָב איך אים געזאָנט מיט א פאַרציטערט 
קוֹל. 

ער האָט זיך איבערגעבויגן, מיך א קוש געטאָן, און איז פאַר- 
שוואונדן געװאָרן. 

איך בין לאַנג געשטאַנען װי שכור. 

-- לאה! -- האָב איך דערהערט דער מאַמע'ס קול, נאָר דאָס 
אַלטע, ווייכע, כמעט זיננענדינע קול, נאָך פון דער צייט, ווען דער 
טאַטע איז געזונט געוועזן. 

-- לאה'שי ! 

אַזױ האָט מען סיך שוין לאַנג נישט גערופן. איך האָב נאָך 
א מאָל א ציטער געטאָן און בין מיט די נאָך ברענענדיגע ליפּן 
אַריינגעפאַלן אין שטוב. נאָר איך האָב די שטוב נישט דערקענט. 
אויפ'ן טיש זיינען נעשטאַנען צוויי פרעמדע לייכטער מיט ברענענ- 
דינע ליכט, עס איז געשטאַנען בראָנפן מיט לעקעך -- דער טאַטע 
איז נעזעסן אויף א שטול, אָנגעלענט אויף א קישן, אויפ'ן פּנים 
האָט עפּעס וי נעשמייכלט פון יעדן רונצל? אַרױס. -- עס זיינען 
געשטאַנען נאָך בענקלעך ביים טיש, אויך פרעמדע... עס זיינען 
דאָ פרעמדע מענטשן געוועזן -- נאָר די מאַמע כאַפּט מיך אַרום 
און קושט, און האַלזט מיך : 

-- מז? טוב, טאָכטער, טאָכטערשי, לאה'שי, מזל טוב ! 

איך פאַרשטיי נישט, װאָס מען מיינט, נאָר דאָס האַרץ שרעסט 
זיך און קלאַפּט, אוֹן קלאַפּט אַזױ סורא'דיג ! אַז די מאַמע האָט מיך 
אַרױסנעלאָזט פון די אָרעם, האָט מיך דער טאַטע צונערופן. איך 
האָב קיין כח נישט נעהאַט צו שטיין און האָב מיך אַראָפּנעלאָזט 
פאַר אים אויף רי קני און אָנגעשפּאַרט דעם קאָפּ אויף זיין שויס. 
ער גלעט מיר דעם קאָפּ, קרייזלט מיר די האָר ; 

-- וועסט שוֹין, קינד מיינס, נישט ליידן קיין הונגער, קיין 
נויט; וװועסט שוין, קינד מיינס, נישט אַרומגײן נאַקעט און באָרי 
וועס... וועסט זיין א ננידה... דוֹ װועסט זיין רייך... דו װועסט 
פאַר דיינע ברידערלעך מלמד-נעלט צאָלן... מען וועט זיי שוין פון 
די חדרים נישט אַרױסװאַרפן... דו װעסט אונז אויך העלפן.. 
א י ך װעל נעזונט װוערן.. 


140 י. ל. פרץ 


אפילו ביי דער האַנט נישט אָנגענומען, מער נישט נעזאָגט, אַן איך 
בין א שיינע מויד. ער האָט מיט מיר נאָר נערעדט, נעלערנט מיך 
לידלעך... איינמאָל נאָר האָט ער מיר א שטיק? באָקפער נעבראַכט. 

-- עס, לאה ! 

איך וויל נישט נעמען. 

--- פֿאַרװאָס ? --- פרענט ער טרויעריג, --- פאַרװאָס ווילסטו 
ביי מיר נישט נעמען ? 

איך האָב מיר אַרױסנעכאַפּט, אַז איך װאָלט בעסער געגעסן א 
שטיק? ברויט. 


װוי לאַנג אונזער זיצן צוזאַמען און זינגען האָט נעדויערט, 
ווייס איך נישט. נאָר איינמאָל איז ער געקומען טרויערינער וי 
שטענדיג. איך האָב עס באַלד אין פּנים דערקענט, און האָב'ן נע- 
פרעגט, װאָס איזן אים. 

-- איך מוז אַװעקפאָרן. 

-- וואוהין ? --- פרעג איך אָן א קול. 

-- צו דער סוב-רעוויזיע. 

איך האָב אים געכאַפּט ביי דער האַנט. 

--- צו די זעלנער װועסטו גיין ? 

-- ניין, --- האָט ער מיר נעענטפערט און דריקט מיר די האַנט 
---איך בין א שװאַכער... איך לייד אויפ'ן האַרץ, קיין זעלנער װעל 
איך נישט זיין, נאָר שטעלן מוז איך מיך... 

--- וועסט צוריק קומען ? 

-- אודאי... 

מיר שווייגן א וויילע. 

-- עס וועט נאָך דויערן, --- מאַכט ער, --- א פּאֶר װאָכן... 

איך שווייג און ער קוקט אויף מיר מיט א נעבעט. 

--- וועסט בענקען נאָך מיר ? 

-- יאָ... -- האָב איך אַליין קוים געהערט מיין תשובה. 

מיר שוויינן ווייטער א וויילע. 

-- לאָמיר זיך נעזעגענען. 

מיין האַנט איז נאָך נעלענן אין זיינער. 


אָדם וחוה 159 


הויזדווינקל, נעװאַרט, וויי?ל, קוים האָב איך מיך געזעצט אויף מיין 
אָרט, איז ער מיר וי אױיסנגעװאַקסן פון אונטער דער ערד. 

-- אַנטלױף נישט פאַר מיר, לאה ! -- האָט ער זיך מיט א 
ווייך, האַרצינ קול נעבעטן, -- גלויב מיר, איך װעל דיר קיין 
שלעכטס נישט טאָן. 

זיין ערנסט, ווייך קו? האָט מיך באַרואינט. 

ער האָט אָנגעהויבן ציען א שטי? טרויערינ לידל, און מיר 
זיינען ווייטער נעקומען די טרערן אין די אוינן אַריין. איך האָב 
מיך נישט נעקענט איינהאַלטן, און האָב אָנגעהויבן שטיל צו 
וויינען. 

--- װאָס וויינסטו לאה ? -- האַקט ער אֶָפּ און פרעגט, אָננע- 
מענדינג מיך ביי דער האַנט. 

-- דו זיננגסט אַזױ טרויעריג, --- האָב איך אים געענטפערט 
און אַרױסגעצױינן די האַנט פון זיינער. 

--- איך בין א יתום, --- מאַכט ער, --- עלנט... אין דער פרעמר. 

עס האָט עמיץ זיך באַװויזן פון נאַס און מיר זיינען זיך צעלאָפן. 

דאָס ליד? האָב איך מיך אויסגעלערנט און פלעג עס זיננען 
שטילערהייט יעדע נאַכט אויפ'ן נעלענער ; דערמיט בין איך איינ- 
געשלאָפן, דערמיט בין איך אויפּנעשטאַנען. דאָך נאַנץ אָפּט האָב 
איך חרטה געהאַט און געוויינט, װאָס איך האָב מיך באקענט מיט 
א , רופא-יונג", װאָס קליידט זיך דייטש און גאָלט זיך דאָס בעררל, 
װאָלט ער זיך אַזױ געטראָנגן וי דער אַלטער רופא, װאָלט ער כאָטש 
א פרומער איד געוועזן... איך האָב נעוואוסט, אַז ווען דער טאַטע 
ווערט עס געוואויר, שטאַרבט ער, חס ושלום, פאַר עגמת נפש; 
די' מאַמע װאָלט זִיך א מעשה נעטאָן ! דער סוד אין מיר נעלענן 
וי א שטיין אויפ'ן האַרץ. 

איך ניי צו צום טאַטנ'ס בעט, דערלאַנגען אים עפּעס, אָדער די 
מאַמע קומט אַריין פון נאַס, און איך דערמאָן מיך אָן מיין זינד, 
הויבן אונטער מיר אָן הענט און פיס ציטערן, און דאָס פּנים פאַר- 
לירט דעם לעצטן טראָפּן בלוט, און דאָך האָב איך אים יעדן טאָנ 
צוגעזאָנט, אַז איך װע? מאָרנן אויך אַרוסקומען ; און איך האָב 
נישט געהאַט פאַר װאָס פאַר אים צו אנטלויפן. ער האָט מיר שוין 


138 י. ל. פרץ 


דאָס זינגט דער , רופא-יוננ", -- טראַכט איך, -- אַנדערע 
װואָלטן זמירות, נישט קיין לידלעך נעזונגען. 

איך טראַכט אויך, אַן מען מוז אַריין אין שטוב און אַזױנע 
לידלעך נישט הערן און מיט'ן רופא-יונג זיך נישט טרעפן. נאָר 
אויפגעהויבן האָב איך מיך נישט ; איך בין עפּעס וי פֿאַר'חלומ'ט 
געוועזן, מאַט, און בין געבליבן זיצן אויפ'ן אָרט, כאָטש דאָס האַרץ 
איז אומרואיג געוועזן. 

דאָס לידל קומט צו אַלץ נענטער און נענטער, עס נייט פון 
יענער זייט טייך איבער דער בריק. 

איך הער שוין טריט אויפ'ן זאַמד, איך וויל ווייטער אנטלויפן, 
נאָר די פיס פאָלנן נישט און איך זיץ ווייטער. 

ענדלעך איז ער צוגעקומען צום אָרט, וואו איך בין נעזעסן. 

-- דו ביזט עס, לאה ? 

איך ענטפער נישט. 

אין די אויערן רוישט מיר נאָך שטאַרקער, די שלייפן שלאָנן 
נאָך האַסטינער און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך האָב קיינמאָל אַזאַ 
נוט און זיס קול נישט נעהערט. 

ער מאַכט זיך וועניג דערפון, װאָס איך ענטפער אים נישט. ער 
זעצט זיך לעבן מיר אויפ'ן קלאָץ און קוקט מיר נלייך אין פּנים 
אַרין. 

זיין בליק האָב איך נישט ג ע ז ע ן|, וויל איך האָב די 
אויגן נישט אויפגעהויבן, דאָך ג ע פ י ? ט האָב איך, וי עס 
האָט מיר געברענט דאָס פּנים. 

-- ביזט א שיינע מויד, לאה, -- מאַכט ער צוֹ מיר, -- א 
שאָר ! 

עס האָט מיך אָנגעכאַפּט א שרעקלעך נעוויין און איך בין אנט- 
לאָפן. 

דעם צווייטן אָװונט בין איך שוין נישט אַרױסגענאַנגען, דעם 
דריטן אויך נישט. נאָר דעם פערטן, פּרייטאָג צו נאַכט, איז מיר 
שוין אַזױי שווער געווען אויפ'ן האַרצן, אַז איך האָב ‏ ג ע מ ו ז ט 
אַרױסגנײן; עס האָט זיך מיר געדאַכט, אַז איך װעל דערשטיסט 
ווערן אין שטוב. ער האָט אויף מיר, אפּנים אין שאָטן, אונטער א 


אָדם והוה 157 


אַנדעדע נישט באַקומען. איינע איז שוין אַרױסגעגאַנגען שבת 
מיט אן אַטלאַסענער יופּע און א קייט און א זיינער! עס האָט 
שיין געזאָלט זיין איר חתונה. אַנדערע זיינען , כלה מיידלעך" גע- 
װאָרן. שדכנים און מחותנים , האַקן אָפּ די טירן", און מען האָט 
זיי נעקעמט, געװואַשן, געקליידט, בשעת ווען איך בין נאָך אַרומ- 
געגאַנגען באָרװעס, אין אן אַלְטער בעזינע, קורצער ספּאָדניצע, אין 
אן אױסנעבליאַקעװעטן ציצענעם סטאַניק, װאָס האָט אויף מיר 
אויפ'ן סאַמאָראָדנע פראָנט אין עטלעכע ערטער געפּלאַצט, און איך 
האָט אים צונעלאַטעט מיט אן אַנדער קאָלִיר ציץ... די כלה-מייד- 
לעך האָבן מיך געמיידט און מיט יונגע קינדער האָב איך מיר נע- 
שעמט צו חבר'ן ; אויך האָבן מיך שוין די צייכן נישט געוויילט. 
בייטאָג פלענג איך מיך דעריבער נישט אַרױיסװייזן אין נאַס אַרײן. 
די מאַמע, ווייטער, האָט מיך אין ערנעץ נישט געשיקט, און אפילו, 
אַז איך האָב אַמאָל געװאָלט ניין א גאַנג, נישט געלאָזט. פאַר 
דאָס פלעג איך מיך אָפט אַרױסכאַפּן פאַרנאַכט און אַרומגײן אונ- 
טער'ן הויז ביי די שפּייכלער, אָדער זעצן זיך נישט ווייט פון טייך. 
זומער פלעג איך אַזױ זיצן ביז שפּעט אין דער נאַכט אַרײן. 


אין אֶנהוֹיב פלעגט אַמאָל די מאַמע צו מיר אַרױסגײן ; צונע- 
נאַנגען איז זי קיינמאָל נישט, נאָר אין טויער זיך נעשטעלט, אומ- 
נעקוקט זיך און אַװעקגעגאַנגען -- איך פלעג כמעט הערן וי זי 
זיפצט קוקנדיג אויף מיר פון ווייטן. = 

מיט דער צייט האָט דאָס אויך אויפגעהערט. אט 

איך פלעג מיר אָפּזיצן איינע אַלֵיין שעה'ן-לאַנג און איינהערן 
זיך װי עס רוישט דאָס קליינע טייכל, װי עס שפּרינגען די פרעש 
פוֹן נראָז אין טייך אַרין, אָדֶער נאָכיאָגן ערגעץ א לייכטן װאָלקן 
אין הימל... 

איך פלענ אַמאָל האַלב איינשלאָפן מיט אָפענע אויגן. 

אײינמאָל האָב איך דערהערט פון ווייטנס א טרויעריג לידל. 
דאָס קול איז געוועזן יונג און פריש, און עס האָט זיך מיר מיט א 
טרויער אױיסגענאָסן אינ'ם נאַנצן לייב ; עס איז נעוועזן א איריש 
ליךל, 


136 י. ל. פּרץ 


האָב פאַר איר מורא נעהאַט, איז שטענדינג בייז און פאַריאָגט... 
דער טאַטע -- נאָך קראַנקער. 

במשך א קורצער צייט איז ער איננאַנצן נראָ געװאָרן װי א 
טויב, דאָס פּנים איז איינגעשרומפּען נעװאָרן װוי א פּאַרמעט, און 
די אויגן האָבן אַרױסגעקוקט אַזױ אומבאַהאָלפן און מיט אַזאַ שטום 
געבעט, אַזן עס איז נענוג געוועזן, איך זאָל עס דערזען און אַרױס- 
לויפן פון שטוב מיט א געוויין. 

דעמאָלט דערמאָן איך מיך אָן מיין בערל'ען... אים װאָלְט 
איך געקאָנט אַלץ דערציילן, קושן און האַלזן... לינט ער דאָרט 
אין דער קאַלטער ערד, און עס כאַפּט מיך אָן נאָך א ביטערלעכער 
געוויין... 

די טרערן, אייננטלעך, פלענן זיך מיר באַווייזן נאַנץ אָפּט 
אָן א טעם. 

טייל מאָל קוק איך פון פענצטער ארויס אויפ'ן הויף און זע, 
װי די לבנה שווימט און שווימט צו אַלֶע מאָל נענטער צו דעם 
אויסנעווייסטן צוים, װאָס איז נענן אונזער פענצטער, און קען דעם 
צוים נישט אריבערשווימען. 

און איך באַקום פּלוצלונג רחמנות אויף דער לבנה, עס הויבט 
מיך אָן קלעמען ביים האַרץ און די אוינן ניסן און ניסן... 

טייל מאָל, ווייטער, פלעג איך אַרומנײן מאַט. איך פלענ מיך 
אַזױ אַרום װאַקלען אָן כח מיט א בלאַס פּנים און אונטערגעשלאָ- 
נענע אוינן ; אין די אויערן רוישט, דער קאָפּ איז שווער, און עס 
דאַכט זיך מיר, אַז עס איז מיר אַזױ נישט נוט אויף דער וועלט, 
אַזױ נישט נוט, אַז עס װאָלט אמבעסטן געוועזן צו שטאַרבן. 

דעמאָלט, ווייטער, האָב איך בערל'ען שטאַרק מקנא נעוועזן... 
ער לינט זיך דאָרט אַזױ רואיג... 

נאַנץ אָפּט אויך, האָט זיך מיר נע'חלומ'ט, אַז איך שטאַרב, אַז 
איך ליג אין קבר, אָדער, אַז איך פלי אַרום אין הימ? אין איין 
העמד מיט צעלאָזטע האָר און קוק אַראָפּ און זע, װאָס אויף דער 
וועלט טוט זיך. 

פּונקט דעמאָלט האָב איך פאַרלוירן די אַלע חבר'טעס, מיט 
וועלכע איך האָב אַמאָל אין צייכן נעשפּילט, און האָב שוין קיין 


שיט ".יע = 


אָדם והוה 138 


--- ווייסט, שרה'לע, --- מאַכט ווייטער דער טאַטע, -- מען 
איז נישט יוצא פאַר נאָט. 

-- מיט װאָס ? 

--- מיט איר ! וי אַלט ביזטו נגעווען צו דער חתונה ג 

--- אינגער פאַר איר ! 

-- נוֹ 3... 

-- נו... װאָס ? 

אין דער איינענער מינוט האָט מען צוויי קלעפּ געטאָן אין 
לאָרן. 

די מאַמע איז אַראָפּנעשפּרונגען פון בעט. אין איין רגע האָט 
זי אָפּנעריסן דאָס שטריקל, אויף וועלכן דער לאָדן האָט זיך גע- 
האַלטן און אױיפנעפּראַלט דאָס פענצטער, װאָס האָט שוין לאַנג קיין 
באַשלעג נישט געהאַט. 

-- װאָס איז ? --- האָט זי אַרױיסגעשריען אין נאַס אַרײן. 

--- רבקה זיינווילעס איז נפטר געװאָרן. 

די מאַמע איז צוריקנעשפּרונגען פון פענצטער. 

-- ברוך דין אמת ! -- האָט דער טאַטע אַרױסגעזאָגט... -- 
שטאַרבן איז נאָרנישט... 

-- ברוך דין אמת, -- מאַכט די מאַמע, -- ערשט פון איר 
גערעדט ! 


דעמאָלט האָב איך געהאַט א וואונדערלעך אומרואיגע צייט. 
איך ווייס אַלֵיין נישט, װאָס מיט מיר איז געוועזן. 

טיי? מאָל בין איך נאַנצע נעכט נישט געשלאָפן. די שלייפן 
האָבן מיר װוי האַמער נעקלאַפּט און דאָס האַרץ האָט גענאָגט, נלייך 
עס װאָלט זיך געשראָקן פאַר עפּעס, אָדער שרעקלעך נאָך עפּעס 
געבענקט ; טייל מאָל איז מיר ווייטער אַזױ װאַרעם און ווייך גע- 
וועזן אויפ'ן האַרץ, אַז איך האָב געװאָלט אַלץ אַרומנעמען און 
קושן און האַלזן. 

נאָר וועמען ? די ברידערלעך האָבן זיך נישט געלאָזט; דער 
פּ-יאָרינער יוהנן האָט אויך געקאָפּעט און געשריען, אַז ער וויל 
זיך נישט שפּילן מיט א מייד?. די מאַמע, אויסער דעם, װאָס איך 


184 י. ל. פרץ 


-- אַז נאָט העלפט--זיפצט דער טאַטע. 

עס איז שטיל א וויילע. 

--- ווייסט נישט, װאָס מאַכט ער ?4 --- פרענט דער טאַטע, װאָס 
איז שוין כמעט א יאָר נישט אַרױס פון שטוב. 

-- װאָס זאָל ער מאַכן ? ער האַנדלט מיט פלאַקס, מיט איי- 
ער; א שענק האָט ער.. 

-- און זי װאָס מאַבט ? 

-- זי, נעבעך, קראַנק... 

-- א שאָד, א גוט מענטש--- 

-- א בריליאַנט! די איינצינע באַלעבאָסטע, װאָס , מאַכט 
נישט איין" א נראָשן ; זי װאָלט אפילו נעצאָלט צו דער צייט, נאָר 
זי האָט ביי אים וועניג װאָס צו שאַפֿן... 

-- דאַכט זיך, --- מאַכט דער טאַטע, -- דאָס דריטע ווייב. 

-- אודאי ! -- באַשטעטינט די מאַמע. 

-- זעסט, שרה, -- מאַכט דער טאַטע, --- דאַכט זיך שוין-- 
א איד א גנביר... האָט ער קיין מזל נישט צו ווייבער... יעדערער 
האָט זיין פּעקל. : 

-- און אַזאַ יונג בלוט! -- האָט צונענעבן דרי מאַמע, -- 
איננאַנצן עטלעכע און צװאַנצינ יאָר. 

-- נו גיי ווייס? ער אין א ו ד א י א זיבעצינער און -- 
אייזן שטאַרק. 

-- און אָן א בריל !... 

--- און זיין נאַנג ; די פּאָדלאָגע ציטערט ! 

-- און איך, זעסטו, ליג אין בעט. 

עס האָט מיך דורכגענומען ביי די לעצטע ווערטער. 

-- גאָט װועט העלפן, -- טרייפט די מאַמע. 

-- נאָר זי, זי... -- קרעכצט ווייטער דער טאַטע און װאַרפט א 
בליק צו מיר אויפ'ן קאַסטן. --- זי װאַקסט, קיין עין הרע, װוי אויף 
הייווען... פאָרנט... האָסט נעזען 3... 

-- א שאלה דאָס איז! 

-- און א פּנים... שיינט וי די זון.-- 

עס איז ווייטער שטי? נעװאָרן א וויילע. 


אָדם והוה 138 


עסק... דער טאַטע האָט אָבער געזאָגט, אַז די פיס ווילן אים נישט 
טראָגן. פאַרװאָס, בין איך ערשט שפּעטער נעװאָר נעװאָרן. 

איינמאָל, זומער פֿאַרטאָנ, האָט מיך אויפנעװועקט א שמועס 
צווישן טאַטע-מאַמע : 

-- ביזטו דיך אין װאַלד, נעבעך, אָנגענאַננען, --- מאַכט די 
מאַמע. 

-- א שאלה דאָס איז, --- ענטפערט דער טאַטע, -- אין װאַלד 
האָט מען אויף צװאַנצינ ערטער נעהאַקט אויף איין מאָל. פאַר- 
שטייסט, דער װאַלד איז דעם פּריץ'ס, די פּויערים האָבן אָבער 
פערוויטוטן : זיי קומט די צוויינן, װאָס פאַלן אַראָפּ און װאַלנערן 
זיך אין װאַלד, וי אוֹיך דאָס האַלץ פון די בוימער, װאָס א דונער 
צעשלאָנט... נו, אַז מען האַקט אויס דעם ואַלד, האָבן זיי דאָך 
היזק דעם סערוויטוט, מוזן זיי זיך קויפן האָלץ צום בויען און צום 
הייצן, האָבן זיי, פאַרשטייט זיך, נעװאָלט לעגן אן אַרעסט, אַראָפּ- 
ברענגען דעם קאָמיסאַר ; זיי האָבן זיך אָבער צו-שפּעט מיִשב נע- 
וועזן. ר' זיינוועלע האָט נאָר דערזען, אַז זיי קראַצן זיך אין די קעפּ, 
האָט ער שוין נענעבן א באַפעל, מען זאָל אַנידערשטעלן נאָך 40 
האַקער! עס איז נעװאָרן א ניהנום, אפשר אויף 20 ערטער האָט 
מען געהאַקט. און זיין מוז מען אומעטום... װאָס קלערסטו ? די 
פיס פלענן מיר נעשװאָלן ווערן װי די באָרקיס... 

--- וי א מענטש זינדינט ! --- קרעכצט די מאַמע --- איך האָב 
געמיינט, אַז דו האָסט דאָרט נאָר נישט װאָס צוֹ טאָן... 

-- אודאי ! --- שמייכלט טרויעריג דער טאַטע -- נאָר פון 
גראָען טאָג ביז שפּעטער נאַכט אויף די פיס ! 

--- און אַלץ פאַר דריי רוב? א װאָך ?---בייזערט זיך די מאַמע; 

-- ער האָט מיר צונעזאָנט צו דערליינן ; דערווייל, ווייסטו 
דאָך, איז אים די טראַטװע אונטערנעגאַנגען... האָט ער געזאָנט, 
אַז ער איז בדיל?ל הד? נעװאָרן... 

-- און דוֹ נלויבסט ? 

-- עס קען זיין... 

-- שטענדיג --- בייזערט זיך די מאַמע -- ווערט ער בדי? הד? 
און דאָס פאַרמענן װאַקסט און װאַקסט. 


132 5 פרץ 


מאָנט, אַן מען דאַרף מיר אויסװואַשן דעם קאָפּ, אַן איך בין צע- 
שויבערט. 

-- א קלאָנ איז צו מיר! --- האָט די מאַמע פאַרבראָכן די 
הענט, -- איך האָב זי דאָך דריי װאָכן נישט געקעמט ! 

פּלוצלונג ווערט זי בייז: 

--- מכשפה ! -- האָט זי אויסגעשריען, --- אַזאַ גרויסע, בייז- 
דערװואַקסענע מויד קאָן זיך אַליין נישט צװאָנן? אן אַנדערע 
אויף דיין אָרט װאָלט נאָך די אַנדערע קינדער געװאַשן ! 

-- שרה'לע, שריי נישט! -- בעט זיך דער טאַטע; נאָר דער 
מאַמעס כעס ווערט שטאַרקער און שטאַרקער : 

--- מכשפה, הערסט! ש וי | זאָלסטו דיך צװאָגן! הערסט 
--די אותה רנע! הערסט! 

און דאָ האָב איך מורא צוצוניין צום קוימען, וואו דאָס הייסע 
װאַסער איז געשטאַנען, ווייל, דורכנייענדינ דורך דער מאַמען, 
װאָלט איך געלייזט א בוך. געראַטעװעט האָט מיך, וי נעוויינלעך, 
דער טאַטע. 

--- שרה'לע, -- האָט ער נעקרעכצט, -- שריי נישט,,. מיר טוט 
דער קאָפּ אַזױ װיי!.. 

דאָס איז גענונ געוועזן. דער מאַמעס כעס איז וי מיט דער 
האַנט אַװעקנענומען נעװאָרן... איך בין פריי דורכנענאַנגען די 
שטוב און צונגעקומען צום טאָפּ װאַפער. 

איך צװאָג מיך אומנעלומפּערט און זע, וי די מאַמע נייט צו 
צום טאַטן און ווייזט אויף מיר מיט א שווערן זיפץ : 

--- רבונו של עולם, עס װאַקסט נעבעך, װוי אויף הייוון, -- 
מאַכט זי שטי? צום טאַטן, נאָר מיין אויער כאַפּט יעדעס װאָרט--- 
שיין װי א גאָלד... און װאָס ? 

דער טאַטע האָט נעענטפערט מיט נאָך א טיפערן זיפץ. 

דער רופא האָט נישט איינמאָל פאַרזיכערט, אַז דעם טאַטן איז 
נאָרנישט. דאָס עגמת נפש נאָר האָט זיך אים געלעגט אויף דער 
לעבער, דעריבער איז זי אויפגעשװאָלן און דריקט צו דאָס האַרץ ; 
מער נישט ! דער עיקר זאָל ער מילך טרינקען, קיין ענמת נפש זיך 
נישט צולאָזן, ניין אין נאַס אַרײין... רעדן, שמועסן, זוכן זיך אן 


אַרם והוה 131 


דערנאָך אין דער טאַטע נישט נעזונט געװאָרן, און דער רופא 
האָט אָנגעהויבן צו ג יין אי'ן|ן ש טוב אַרין.. 

כל זמן עס איז געוועזן, װוי עס איז צו צאָלן, פלעגט אַריינגיין 
דער אַלטער רופא אַלֵיין ; דערנאָך, אַן דאָס נאַנצע בעטגעװאַנט 
מיט'ן הענג-לייכטער, מיט'ן טאַטנ'ס ספרים-שאַנק, װאָס די מאַמע 
האָט א צייט נישט נעלאָזט רירן, זיינען אַריין אין רפואות, האָט 
דער רופא אָנגעהוֹיבן שיקן דעם ,יונג". 

דער יונג איז דער מאַמען שרעקלעך נישט נעפעלן : עס שפּראָ- 
צען אים עפּעס שפּיציגע , װאָנסעלעך", גייט אָנגעטאָן װי א נוי 
און דערצו װאַרפט ער אַלעמאָל אַריין עטלעכע ווערטער פּוליש. 

א י'ך האָב פאַר'ן מורא באַקומען, עד היום ווייס איך נישט 
פאַרװאָס. נאָר, ווען ער האָט געדאַרפט קומען, פלעג איך אַרױיס- 
לויפן אויפ'ן הויף, און איבערוואַרטן ביז ער װעט אַװעקגײן. 

איינמאָל אין א שכן קראַנק געװאָרן, אויך אן אִרימאַן, און 
אויך אפּנים נאָך אַלע כלים אין שטוב, און דער יונג (עד היום ווייס 
איך נישט, װי אַזױ ער האָט געהייסן) איז פון אונזער שטוב אַרי- 
בערנעגאַנגען צום שכן. דורכגייענדיג דעם הוֹיף, האָט ער מיך 
געטראָפן זיצן אויפ'ן קלאָץ, 

איך האָב אַראָפּנעלאָזט די אויגן. דערפילנדיג, אַז ער קומט 
צו מיר נעענטער, איז מיר קאַלט געװאָרן אין די קנעכ? און דאָס 
האַרץ האָט מיר אָנגעהויבן שטאַרקער צו שלאָגן. 

ער איז צונעקומען, האָט מיך אָנגענומען ביי דער נאָמבע, 
אויפגעהויבן מיר דעם קאָפּ און געזאָנט, דוקא אויף פּראָסט אי- 
דיש: 

-- ,א שיינע מויד װוי דו ביזט, דאַרף נישט זיין צעשויבערט, 
דאַרף זיך אויך פאַר קיין בחור נישט שעמען !" 

ער האָט מיך אָפּנעלאָזט, און איך בין אַריינגעלאָפן צוריק אין 
שטוב. איך האָב געפילט, אַז דאָס נאַנצע בלוט שלאָנט מיר אַלְץ 
אין איינעם אין פּנים אַרין. איך האָב מיך פאַררוקט אין טונ- 
קעלסטן ווינק? אונטער'ן אויוון, מכלומרשט, אויסציילן די ברודינע 
וועש... דאָס איז געוועזן מיטװאָך. 

פרייטאָג האָב איך דאָס ערשטע מאָל דער מאַמען אַלֵיין דער- 


190 ו. ל. פרץ 


דערנאָך האָט זיך דער וואַלד אויסגעהאַקט, דער טאַטע איז אין 
דער היים געבליבן און עס האָט אָננעהויבן פעלן אין מוי? אַרײן. 
געפעלט ,אייגנטלעך, האָט נאָר דעם טאַטן, דער מאַמען און מיר ; 
די רעשט קינדער האָבן וועניג װאָס געוואוסט דערפון ; דאָס קראַנ- 
קע ברודערל האָט גאָרנישט נעדאַרפט, עס האָט געװופּט אַמאָל 
א ביס? גריץ, אויב מען האָט אים דערלאַנגט, און אַלץ אין איינעם 
נעקוקט אויפ'ן בעליק... די אַנרערע, נעבעך, ,גייען אין חדר 
אַריין, זי מ ו ז ן דאָך האָבן א לעפל געקעכטס"... נאָר איך 
בין נאַנץ אָפּט הונגעריג געוועזן. 

דער טאַטע מיט דער מאַמען האָבן שטענדיג דערמאָנט די אַמאָ- 
לינע צייטן מיט טרערן אין די אוינן; איך -- פאַרקערט! איך 
האָב מיך אין דער שלעכטער צייט בעסער געפילט. זייט עס האָט 
נעפעלט ברויט אין שטוב, האָט מיך די מאַמע טאָפּלט ליב באַקו- 
בען|; ביים קעמען האָט זי מיר קיין האָר נישט געריסן, אין די 
דאַרע ביינער אַריין נישט געבוכעט; דער טאַטע פלענט מיר ביים 
װאַרעמעס ;לעטן איבער'ן קאָפּ און פאַרשפּילן מיך, איך זאָל נישט 
זען, וי מען פאַרטיילט מיך ; און איך בין נאָך ביי מיר גרויס גע- 
וועזן, אַז, ווען מען דאַרף פאַסטן, פאַסט איך גלייך מיט'ן טאַטן און 
מיט דער מאַמע'ן, אַז איך בין שוין א גרויסע מויד ! 

אין דער צייט איז דאָס קראַנקע ברודערל געשטאָרבן. 

געשען איז דאָס אַזױ : איינמאָל האָט זיך די מאַמע אויפנע- 
כאַפּט און געזאָגט איבער'ן בעט צום טאַטן: , וייסט, בערל'ען 
אין אודאי בעסער, ער איז א נאַנצע נאַכט געשלאָפן, קיין איינציג 
מאָל נישט געוועקט". 

איך האָב עס דערהערט -- איך האָב שטענדיג א לייכט שלאָף 
געהאַט -- און בין מיט פרייד אַראָפּנעשפּרונגען פון געלעגער 
אויפ'ן קאַסטן, און צונעלאָפן זען מיין , איינציג ברודערל" (אַזױ 
האָב איך עס גערופן, אַװױ ‏ ? י ב האָב איך עס נעהאַט). איך 
האָב געהאָפט צו דערזען אויפ'ן פּאַרמעטנעם פּנימ'ל א שמייבל, 
װאָס פלענט זיך באַװייזן אמאָל אין א יאָר... נאָר איך האָב א 
טויט פּנים געפונען. 

עס איז געװאָרן א שבעה.. 


אָדם והחוה 129 


געקאָכט אונז א ביס? קליסקעלעך מיט באָבערלעך. 

טייל מאָל האָט זי אויסגעלאָזט דעם כעס צו אונז ; אייננטלעך, 
דער עיקר צו מיר : דעם קראַנקן בערל האָט זי קיינמאָל נאָר נישט 
געזאָגט, די ברידער פוֹן חדר אויך גאַנץ זעלטן --- זיי פלעגן נעבעך 
אַהיים קומען אַזױי אוֹיך מיט ברוינע-בלאָע, אױיסנעקניפּענע באַקן 
און אונטערנעשלאָגענע אויגן ; פאַר דאָס האָב א י ך נאַנץ אָפּט 
געלעזט אן אומזיסטן ריס ביי די האָר אָדער אַזױ א מתנת יד. 


,דו ביזט נישט קראַנק געוועזן דערוויי? אָנצולעגן א פייער, 
צושטעלן א טעפּל װאַסער? --- און דאָך, אַז איך האָב עס אַמאָל 
געטאָן, איז נאָך ערגער געוועזן : , זע נאָר מיין באַלעבאָסטע ! נאָר- 
נישט, א פייער לענט זי אָן, דאָס האָלץ זאָל זיך דערווייל אומזיסט 
און אומנישט אויסברענען... עס אַרט זי עפּעס מיין פּראַצע 4 --- 
בדלות מאַכט זי מיך !"... 

טייל מאָל האָט דער טאַטע געלייזט אונטער די אויגן ; די מאַ- 
מע זעצט זיך אַנידער אויפ'ן בעט מיט'ן פּנים צום פענצטער, און, 
אַרוסקוקנדיג אין דער לופט אַרײן, קרעכצן: ,עס אַרט אים 
עפּעס? ער זיצט זיך דאָרט אין װאַלד, װי א כראַביע, שמעקט 
פרישע לופט, לינט זיך אויפ'ן נראָז, פרעסט זויער-מילך, אפשר 
נאָך סמעטענע, איך ווייס ? און דאָ דאַרן מיר די קישקעס !"... 

ביי דעם אַלֶעם איז דעמאָלט נוט געוועזן. מען האָט קיין הונ- 
נער נישט געליטן, און נאָך א ואָך מיט פאַרשיידענע קליינע צרות 
איז געקומען א פריילעכער, על כ? פּנים, א רואינער שבת. דער 
טאַטע פלענגט אָפט אַהיים קומען, און די מאַמע פלענט זיך אַרומ- 
דרייען אין אַלע ווינקעלעך בסוד סודות שמייכלען. 

אָפט פלענט פרייטאָג פאַרנאַכט, פאַר ליכט בענטשן, רי מאַמע 
מיך קושן אין קאָפּ אַרײן... איך האָב נעוואוסט, װאָס דאָס באַ- 
דייט, װאָרום, אַז עס האָט געטראָפן, און דער טאַטע איז נישט 
אַהיים נעקומען אויף שבת, בין איך א , מכשפה" געוועזן! האָט 
מיר די מאַמע מיט'ן קעמל? האַלב האָר אויסגעריסן און דערצו נאָך 
עטלעכע זעץ דערלאַנגט אין די פּלײצעס. איך האָב נישט נע- 
וויינט ; מיין קינדיש האַרץ האָט געפילט, אַז דאָס מיינט די מאַמע 
נישט מיך, נאָר איר טרויעריג מזל! 


128 י. ל. פרץ 


דעמאָלט אין שוין א נאנצער יום-טוב געוועון. דאָך האָט עס 
זעלטן פּאַסירט. 

די מאַמע פלענט מערסטנטיילס אַהיים קומען שפּעט, מיר; 
גאַנץ אָפּט פאַרוויינט און פאַרביטערט. זי קלאָגט זיך, אַז עס ווערן 
איר ביי די באַלעבאָסטעס חובות פֿאַרפאַלן; אַז מען הייסט איר 
אויסלעגן, דערנאָך --- קומען מאָרגן און איבערמאָרגן... דערווייל 
ווערן נייע קניות נגעמאַכט, און צום סוף, אַז עס קומט צום חשבון, 
גערענקט נישט די באַלעבאָסטע, צי זי האָט נישט באַצאָלט פאַר'ן 
אייערנעכטן האַלב-קװאַרטיר?ל פּוטער... מען ,שטעלט עס דער- 
ווייל אַוועק", מען מוז פרעגן דעם מאַן, װאָס איז דערביי געוועזן : 
ער האָט אן אייזערנעם זכרון, װועט אודאי נעדענקען, וי אַזױ דער 
חשבון איז געוועזן. צומאָרננס ווייזט זיך אויס, אַז דער מאַן איז 
אַהיים געקומען צו שפּעט פון בית-המדרש און זי האָט'ן פאַרגעסן 
צו פרעגן ; דעם -דיטן טאָג דערציילט זי מיט א נחת. אַז זי האָט 
געפרעגט דעם מאַן, נאָר ער האָט זיך אויף איר געבייזערט װאָס 
זי פאַרדרייט אים דעם קאָפּ: ,ער האָט מער נישט צו טאָן, נאָר 
אויסצוהערן ווייבערשע חשבונות !" און עס בלייבט, אַז זי װעט זיך 
אַלײן דערמאָנען. 

דערנאָך הויבט זיך איר אָן דאַכטן, כמעט אויף זיכער, אַז זי 
האָט דאָס האַלבע קװאַרטיר? פּוטער פאַררעכנט ; שפּעטער װאָלט 
זי מויערן דערויף נעשטעלט. און, אַז די אָרימע מאַמע דערמאָנט 
נאָך אַמאָל ווענן קװאַרטיר? פּוטער, הייסט זי שוין א חצופה, 
מאַכט זי א בלבול, װויל זי אויסנאַרן א האַלבן גילדן... איז מען 
זי מתרה, אַז אויב זי װעט נאָך אַמאָל א פּיפּץ טאָן ווענן דער פּו- 
טער, זאָל זי זיך מער אין די אויגן נישט ווייזן ! 

די מאַמע, װאָס אין אַמאָל א ,נבירישע טאָכטער? געוועזן, און 
װאָלט, ווען נישט דער פּריץ, װאָס האָט איר צונענומען דעם נדן, 
אַלֵיין א באַלעבאָסטע געוועזן, האָט עס נישט לייכט איבערנעטראָ- 
גען; זי פלענט טייל מאָל אַהיים קומען מיט נעשװאָלענע אויגן, 
געװאָרפן זיך מיט א געוויין אויפ'ן בעט און אַזױ אָפּגעלעגן א 
גרויסע וויילע און וויינען, און ביטערלעך וויינען, ביז זי האָט זיך 
אויפגעוויינט דאָס ביטערע האַרץ, און איז אויפגעשטאַנען און אֶפַּ- 


אָדם והוה 1277 


חתונה געהאַט 


(דערציילט פון א פרוי) 


איך געדענק מיך נאָך פון דער צייט, ווען איך האָב אין צייכן 
געשפּילט און זומער צייט אוים'ן הויף פון ליים חלות געבאַסן; 
ווינטער בין איך א נאַנצן טאָג נגעזעסן אין שטוב און געווינט א 
קליין ברודער?, װאָס איז נעבוירן געװאָרן קראַנק און האָט נע- 
קרענקט ביז צום זיבעטן יאָר, ווען עס אין געשטאָרבן אויף אן 
אונטערגאַנג.--- 

זומער כ? זמן די זון האָט געשיינט, איזן דאָס אומגליקלעכע 
באַשעפעניש נעזעסן אויפ'ן הויף, געװאַרעמט זיך אויף דער זון און 
געקוקט, װוי איך שפּיל אין צייכן. 

ווינטער איז עס פון וינ נישט אַרױס, און איך האָב אים 
מעשיות דערציי?לט און לידעלעך געזוננען. די רעשט ברידער זיי- 
נען אַלֶע אין חרר געוועזן. = 

די מאַמע איז שטענדיג געוועזן פאַרּנומען, אפשר 10 פּרנסות 
האָט זי נעהאַט, די אָרימע מאַמע: א פּשעקופּטע נעוועזן, לעקעך 
געבאַקן, אויף ברית'ן און חתונות געגאַנגען... טוקערין נגעוועזן, 
קברים-מעסטערין, זאָנערין און אַזױ אן איינקויפערין פאַר באַלע- 
באַטישע הייזער. 

דער טאַטע איז פאַר 9 רוב? א ואָך נגעוועזן א שרייבער ביי 
ר' זיינווי? טערקעלבוים אין װאַלד, --- און דעמאָלט זיינען נאָך די 
נוטע צייטן נעוועזן: די מלמדים -- באַצאָלט, דירה:געלט -- 
כמעט צו דער צייט. קיין טרוקן ברויט אין מויל אַריין נישט גע- 
פעלט. 


טיי? מאָל האָט די מאַמע אויף וועטשערע א קולישע נעמאַכט. 


126 ו. ל. פּרץ 


שטוב ; די לעצטע אין אַרױסגענאַנגען די ניי-מאַשין... מיט'ן 
לעצטן דרייער פוֹן קניפּ? איז אַרױיס אויך די נשמה פון נוף... 

דאָס ברודינע שטיקל לייוונט פונ'ם קניפּל הענגט אַצינד איבער 
א גלאָז װאַסער ביים נשמה-ליבטל, 

ביי דער טיר שטיים א קליין אייזערן קעסטל... דאָס אין דער 
געוועזענער דינסט'ס. זי איז ערשט אַרױסגעגאַנגען זיך זוכן אן 
אָרט. 

אין ליידיגן שטיב? איז כמעט פינצטער... 

אויף דער פּאָדלאָגע שימערט א ביס? צעװאָרפן שטרוי... אויף 
די פיר ווענט שטאַרן אַרױס פאַרשיידענע נעגל, 

אויף זיי האָט געקאננען א שפּינעלע (היינט דאַרף מען עס 
נישט... דִי אלמנה װאָלט זיך פאַר איר פּנים דערשראָקן...), א 
חנוכה-לעמפּל (פאַר וועמעס וועגן 4), עס האָבן געהאנגען קליידער... 
יעדער האָט זיך פאַר זיין טויט אָפּנעכאַפּט זיינס ! 

אין ווינק? שטייט א ווינ? ; אין וויג? לינט א סינד. עס שלאָפט. 

אויף דער ערד לעבן ווינ? זיצט די פרישע אלמנה. די דאַרע 
הענט געבראָכן, דער שווערער קאָפּ אָנגעשפּאַרט אוים'ן ווינל... די 
אויסגעוויינטע אויגן קוקן שטאַר אוים'ן סופיט. 

עס דאַכט זיך, זי לעבט נישט, זי פילט נישט, זי קלערט נישט... 
איר האַרץ קלאַפּט נישט, זי האָט קיין דופק נישט... 

דאָך אין מוח װאַלגערט זיך אַרום א מחשבה; קיין אַנדערע 
טרייבט זי נישט אַרױס, רירט זי זיך נישט--- 

---, הענע, האָט ער אַמאָל געזאָנט, דערלאַנג מיר דאָס שער? !" 
ער האָט עס נישט נעדאַרפט, ער האָט דערביי עפּעס קלינעריש 
נעשמייכלט... װאָס האָט ער נעװאָלט ? איך זאָל צוניין צו אים ? 
איך האָב נעשיילט קאַרטאָפליעס.... צי האָב איך אים דערלאַנגט 
דאָס שער? ?4 ניין; עס אין עמיץ דערוויי? אַרייננעקומען... ווער?" 

זי קען זיך נישט דערמאָנען און קלערט אַלץ ;: ווער ? 

דאָס קינד דערווייל שלאָפט און שמייכלט אין חלום. 


אָדם וחוה 128 


די אלמנה 


די נראָע רירעוודינע נעפּ? קלייבן זיך צוזאַמען אויף א שװאַר- 
צען װאָלקן ! עס איז דושנע, עס װעט פאַלן א שטאַרקער רעגן ; 
ער שיקט זיך שוין אָנזאָגן דורך עטלעכע דיקע טראָפּ... דאָס 
שטיבל שטייט אונטער'ן באַרנ. דאָס שטרויענע דעכל איז פול 
מיט לעכער ; עס האָט נישט ווער עס צו פאַרריכטן. 

די װאָלקן האָבן פּאַרשטעלט די זון. די רעשט ליכט פאַר- 
שטעלט דער באַרג; אין שטיב? אין כמעט פינצטער. עס אין 
פֿאַרנאַכט, באַלד װועט די נאַכט צופאַלן. אין עק, אוים'ן קוימען, 
שטייט א ליידיג לעמפּל מיט אן אָפּנעבראָכן גלעז? אָן נאַפט... עס 
האָט נישט ווער צו ניין נאַפּט קויפן. 

אין שטיב? איז שווילער וי אין דרויסן... 

דער קוימען איז נישט ליידיג: עטלעכע ערדענע, האַלב-בע- 
בראָכענע טעפּלעך, א ביס? אַשׁ... א שטיקל אָפּנעשליפענער צינל, 
אייזערנע פיסלעך,--נאָר אָן א פונק פייער. פֿאַר דער טיר ליגט 
נאָך א פוילע ליפּע האָלץ, עס האָט נישט ווער זי צו צעהאַקן. 

דער באַלעבאָס פון שטיב? איז קראַנק געוועזן א נאַנץ גייענ- 
דינ יאָר און װאָס א טאָנ איז קלענער נעװאָרן דאָס אָפּנעשפּאָרטע 
קניפּל... 

ער האָט געזאַמלט פאַר א קינד'ס װענן: , צוזאַמענגעקליבן 
א רובל 100, אַװעקגעגעבן אויף פּראָצענט"... האָט גאָט באַשערט 
א מיידעלע ‏ זאָל זיין נדן פאַר איר !" 

איז אָבער געקומען די קרענק! 

פון קניפּ? האָט אַלֶע מאָל מער געפעלט נגעלט און דעם קראַנקן 
--כחות און בלוט... עס האָבן אַרױסנעװאַנדערט די כלים פון 


124 י. ל פּרץ 

איך קלער, אַז איך האָב א טעות געהאַט און פרענ : 

--- אפשר אויף דער ר ע כ ט ע ר זיט נאָן? 

--- װאָס פאַר א פעפער 4 װאָס רעדסטו ? 

-- האָפטו אפשר נישט באַמערקט.. נאָר איר מאַן אין א 
נעלער ? 

-- יאָ. 

-- ער הייסט חיים ? 

--- דאַכט זיך מיר, ניין, און אפשר יאָ, ווייסט דער טייוול... 

-- אָבער זי הייסט חנה! 

-- אַך, וי ! שרה ! איך נעדענק זיכער שרה... איך פלענ זי 
רופן סאָרוכנא... איר נאָמען װועל איך דאָך נישט פאַרנעסן ! 

דער נאַר בין א י' ך נעװען. א יי | אידיש וייב? לעבט 
אַזױי? 


אָדם וחות 123 


דערביי מיט אַזױ פי? נעפי? און רחמנות פּאַר אַנדערע -- האָב 
איך נאָך אין מיין לעבן נישט נעזען... און אַלץ אַזױ איינפאַך, 
נאַטירלעך, נישט איבערנגעטריבן... 

זי האָט מאַריאַ'ס בעט נישט אָפּנעטראָטן. זי האָט גע'פּועל'ט 
ביים מאַן, ער זאָל מיר נעלט שאַפן אויף קלענערע פּראָצענט. זי 
איז אונזער וועכטערין, אונזער ווירטין, אונזער קעכין, אונזער 
ערנעבענסטער פריינט געוועון! 

און אַזאַ מאַריאַ איז נעשטאָרבן, איז אפשר שווערער נעוועזן 
ז י צו טרייסטן וי מיך ! 

דעמאָלט האָב איך מיך איבערציינט, אַז די שנאה צװוישן פעל- 
קער איז נ יש ט נאַטירלעך.. נישט מער, עס אין שלעכט אויף 
דער װעלט; הייסערע, בלוטיגערע אָדער אומנליקלעכערע וילן 
פּראָטעסטירן, נאָר דער פאַלְשער שרייבער, דער פּאָליטישער אַדװאָ- 
קאַט שרייבט זיי א דאָנאָס אויף אידן... 

איך האָב געזען בחוש, אַז אידן זיינען אונז קיין שונאים נישט, 
אַז מיר ק ע נ ע ן לעבן בשלום!.. 

לוקאָואַ רוקט זיך אַלץ נענטער און נענטער, און איך האָב 
אַלְץ מורא פאַר'ן סוף, איך האַק אים איבער און פרענ : 

--- און װאָס איז דער סוף געוועזן מיט'ן ווייבל ? 

--- איך ווייס ? איך האָב צו קבורה נגעברענגט מיין ווייב, פאַר- 
קויפט די אַפּטײיק, צעוויינט זיך ביים געזענענען מיט מיין שכנה, 
און--נאָרנישט ! היינט וואוין איך אין לוקאָװאַ, עס נייט מיר 
היינט אויך נישט נוט. 

-- און זאָג נאָר, װי הייפט דאָס שטעטל, וואו דו האָסט פריער 
געוואוינט ? 

--- קאָנסקאָ-װאָליאַ -- 

--- דיין שכנה איז א הויכע, א בלאַסע 1... 

-- יאָ וָ 

-- א דאַרע ?4 

-- יאָ; דו קענסט זי ? -- פרעגט ער דערפרייט. 

-- זי האָט א פעפער אויף דער לינקער זייט נאָן ? 

--- װאָס פאַר א פעפער 4---לאַכט יאַנעק, װאָס פאַלט דיר איין. 


122 וי פהז 


-- פאַרװאָס ?---פרעג איך אים איבערראַשט. 

--- פון דער ווייטנס האָבן מיר זיך ווייטער אָנגעקוקט װוי די 
בעסטע נוטע פריינט, נאָר נישט זי האָט געקענט צו אונז, נישט 
מי ר צו'ן איר קומען. 

-- זי װאָלט מער ניט באַדאַרט! עס איז אן אומנעהויער - 
פרום שטעט?. אויסער דעם פעלדשער און א יונג דאַמען-שניידער? 
טראָגן אַלע כאַלאַטן... 

אויסער דעם, ווייס איך אפשר אַליין נישט, װאָס עס האָט אונז 
דאָך צוריקגעהאַלטן... נאָר נישט אין דעם בין איך אויסן... 

מיך האָט דערווייל געטראָפּן דאָס נרעסטע אומגליק, װאָס א 
מענטש קען טרעפן. 

די אַפּטײיק האָט גאַנץ וועניג אַריננעטראָגן און מיין ווייב האָט 
אָנגעהויבן קרענקען. 

טאָנדטעגלעך האָב איך נעזען בחוש, אַז זי שטאַרבט מיר אָפּֿ, 
און עס איז נישט נעוועזן מיט װאָס צו רעטן. זי האָט באַדאַרפט 
איטאַליע, און איך האָב נישט געהאַט איר עסן צו נעבן... און ביי 
אן אָפּצערונג, װוי דו. ווייסט, איז דער קראַנקער פו?ל מיט האָפנוננ, 
ער נלויבט נישט אין דער קרענק ! 

דאָס נאַנצע װייטאָג, דעם נאַנצן צער מוזטו אונטערדריקן, 
האַלטן טיף באַנראָבן אין האַרץ. ווען דאָס האַרץ בלוטינט, מוזטו 
שטייכלען, דיין שטערן מון זיין נלאַט! יעדע סעקונדע שטאַרבט 
אין דיר יעדעס אבר, אוֹן דו מוזט העלפן פּלענער מאַכן װאָס עס 
וװועט זיין איבעראַיאָר, וי אַזױ מען װעט פאַרגרעסערן דאָס הויז, 
קויפן א פּיאַנע... 

דאָס קול האָט זיך אים פאַרענדערט--- 

,איך בין נישט אימשטאַנד דיר אַלץ צו דערציילן, נאָך אַמאָל 
איבערצולעבן די אַלע פינצטערע צרוֹת... נאָר מיין אומנליק האָט 
מיך צוזאַמענגעבראַכט מיט איר אומנליק. מיר האָבן זיך אַזױער- 
נאָך נעענטער דערקענט". 

פון דער ווייטנס האָט זיך נעוויזן לוקאָווא ! 

--- אין די איינינע מינוטן, װאָס איך האָב נאָך צייט, קען איך 
זאגן, אַז אַזאַ אומגליקלעך מענטש וי דאָס ווייבל איז געוועזן, און - 


אָדרם והוה : 121 


עס הייסט ליבעראַליזם, אַריינניין אין תפיסה, ברעננען מיט זיך 
א פרישע כװאַליע לופט, א בונד שטראַלן פון דער זון, אויפוועקן 
דעם אַרעסטאַנט, געבן אים א שטיקל? לעקעך, און פאַרשוואונדן 
ווערן... נישט צו זען וי דער אַרעסטאַנט קריצט מיט די ציין, ווען 
עס דרייט צוריק איבער דער פאַרראָספטעטער שליס? אין שלאָס ; וי 
פינצטער עס ווערט זיין פּנים, וי ענג אים ווערט די לופט, וי ספּאַז- 
מאַטיש ער אָטעמט, וי ער רייסט פון זיך האָר און פלייש, אָדער 
באַניסט, אויב ער קען נאָך וויינען, מיט ביטערע טרערן זיין פאַר- 
שימלט, פון מייז אויסנעביסן שטיק? קלייען-ברויט... 

אויפוועקן א פינצטער, פאַרשלאָפּן, פּאַרדריקט אידיש-ווייבע- 
ריש האַרץ, זאָל דאָרטן אויפקליננען א זיסער ראָמאַנטישער טאָן, 
זאָל דאָרטן אויפפלאַמען א ניי, ווילד, אומבאַקאַנט, אָדער לאַנג 
פאַרנעסן, נעפי?; אָפּקושן זיך, און דערנאָך --- אַדיע ! פֿאַרהאַ- 
מערט די טיר ! זאָל איר זויער און ביטער זיין דאָס לעבן. 


מיר האָבן זיך אַזױ פיל אָנגעגעסן מיט סם, מיט גאַל, מיט 
האַס, אַז ווען מען דערלאַננט אונז ברויט מיט זאַלץ, זיינען מיר 
אויך זיכער, אַז עס איז פאַרניפטעט... מעג די האַנט ציטערן פאַר 
רחמנות, מענ אין אוינ העננען א מיטלייד-טרער, אויף די ליפּן--- 
טרייסט.., 

עס איז שווער צו נלויבן ! מיר זיינען אויך אָנגעשטעקט, עס 
אין אויף אונז אויך אן אונטערנאַנג! 

פּאָלניעווסקי האָט דערוויי? נעפונען זיינע צינד-העלצער און 
איך האָב אומנערן נענומען א פּאַפּיראָס. מיר האָבן פאַררויכערט, 
די בויד איז פול נעװאָרן מיט בלאָע, רויכינע רעדער. איך האָב גע- 
קוקט אויף זיי, נאָכנעיאָגט און געטראַכט: נישט לעננער נעדוי- 
ערט דאָס נוטע מיט'ן שלעכטן צוזאַמען ! 

--- מיר האָבן זיך דערקענט, דערציילט ווייטער מיין קריסט- 
לעכער שכן, נאָר צו עננערער פריינטשאַפט איז נישט געקומען... 


120 4 2 פרץ 


זי מוז קראַנק זיין", האָבן מיר נעטראַכט. 

פאַרנאַכט קומט אַריין דער מאַן, דאָס נעלעניש, און פרעגט 
אויף א רפואה. 

-- װאָס פאַר א רפואה ? 

--- איך ווייס ? -- מאַכט ער, --- א רפואה ! 

--- פאַר וועמעס וועגן ? 

--- דאָס דאַרפּט איר אויך צו וויסן ? פאַר מיין ווייב'ס ווענן ! 

-- װאָס איז איר ? 

-- אֶסור, אויב איך ווייס... זי זאָנט --- דאָס האַרץ טוט איר 
וויי.. : 

אַזױערנאָך, דערציילט פּאָלניעווסקי, איז געװאָרן אונזער ער- 
שטע באַקאַנטשאַפט. איך װעל דיר לאַנג נישט ברייען... א שטי- 
קעל דאָקטאָר בין איך דאָך. בין איך אַהין גענאַננען.. 

פּאָלניעווסקי האָט גערעדט שוין האַלבע װערטער; ער זוכט 
פּאַפּיראָסן, דערנאָך שוועבעלעך, ענדלעך האָט ער אֶפַּנעהאַקט, נע- 
עפנט דאָס סאַקװאָיאַזש, אוֹן געפּאָרעט זיך עטלעכע מינוט. 

איבער דער צייט האָבן מיך געקוועלט פאַרשיידענע נעדאַנקען. 

איך האָב אָנגעהויבן צוריק צו קוקן אויף פּאָלניעווסקי'ן מיט 
אַנדערע אוינן ; זיין דערציילונג האָט מיר אָנגעהויבן וויי טאָן... 

יֶוער קען א מענטש ?4 וער ווייסט, װאָס אין אים שטעקט ?4 עס 
הויבט זיך מיר אָן דאַכטן, אַז איך האָב פאַר מיר א קריסטלעכן 
טכויר, װאָס ננב'עט זיך אַריין אין א אידישער הינער-שטיינ. ער 
עמפּערט זיך צופיל איבער'ן מז? פון אידישע טעכטער, צו לאַננ 
זוכט ער מיר שוועבעלעך ; עפּעס שעמט ער זיך פאַר מיר! פֿאַר- 
װאָס װיל ער נישט , לאַנג ברייען"? פאַרװאָס װי? ער מיר נישט 
דערציילן אַלץ כהויה, מיט אַלע פּרטים ? ער ווייסט װאָס פאַר 
א ראָליע ער האָט אין דער זאַך געשפּילט, צי נישט די אַלְטע ראָליע 
פון שלאַנג אין נןדעדן ? װאָס איז, דאָס נעוויסן װועט נישט לאָזן ? 
אויך מיר אן עסק! א אי די ש ווייבל, פאַרװאָס נישט! אַמאָל 
איז א מצוה געוועזן אָפּצוטויפן, היינט כאָטש צו עמפּערן א אירישע 
טאָכטער געגן איר נאָט, אירע עלטערן, איר מאַן, און--איר נאַנץ 
לעבן. 


אָדם והחוח 119 


פאָר, א פּאָר טרויערינע, טרוימעריש-פייכטע אוינן אויף אן אַלע- 
בּאַסטער ווייס פּנים, און---אונטער א האָר-באַנד !... 

נאָט ! זי האָט אויף אונז א שרעקלעכן איינדרוק געמאַכט... 

שטונדןלאַנג פלענט זי שטיין געבויגן איבער'ן פענצטער, 
פאַרבראָכן די הענט, און טרויעריג געקוקט אויף אונז, אָדער אויף 
די שטערן אין הימל, און שליננען די טרערן ! מיר האָבן געזען, 
אַז זי איז שטענדיג אַליין, עלנט, (אייערע מענער האָבן קיינמאָל 
קיין צייט נישט), שטענדיג פאַרטרויערט, פאַרבענקט. איר אומ- 
נליק איז איר געוועזן אױיסגעגאָסן אויפ'ן בלאַסן פּנים... זי אין 
זיכער געקומען ערנעץ פון דער פרעמד; פון א בעסער, פרייער 
הויז, זי האָט געבענקט ערגעץ ווייט, ווייט אַװעק. איר האַרץ האָט 
געצאַפּלט צו א פרייען לעבן. זי האָט אויך געװאָלט לעבן, ליבן 
און נעליבט זיין... ניין, זאָגט װאָס איר ווילט, עס טרעפט זיך 
צווישן אייך אָפּט די עולה, איר פאַרקויפט אייערע טעכטער... אמת, 
מיט דער צייט נגעוואוינען זיי זיך צו, מיט דער צייט פאַרגעסן זיי... 
זיי זיינען פרום, זיי זיינען נוט, און געדולדיג... נאָר װער קען 
איבערציילן די ביטערע טרערן, װאָס פּאַלן אויף זייער פאַרשװואַרצט 
פנים, איידער דאָס אוינ ווערט אויסנעטריקנט ? וער קען איבער- 
רעכענען וויפיל קלעם עס טוט אין האַרץ, איידער עס געוואוינט זיך 
אָפּצושטאַרבן לעבעדינערהייט } און פאַרװאָס קומט עס זיי, צי 
ווירקלעך וויי? זיי זיינען נוט און פרום ? 

דוֹ זאָלסט קענען דעם ווייבל'ס מאַן; א געלעניש... איינגע- 
הויקערט... צוויי מאָל געזען אין טאָג האָב איך אים ! אין דער פרי 
אַרױסגײן, ביי דער נאַכט אַהיים קומען... 

אן עולה... | 


איר װעט מיר אפשר מודה זיין, אַז איך האָב פּאָלניעווסקי'ן 
אויף דעם נישט געהאַט װאָס צו ענטפערן... 

מיר האָבן ביידע נעשווינן א וויילע און פּאָלניעווסקי האָט וויי- 
טער אָנגעהויבן צו דערציילן : 

--- איין מאָל האָט אונז דאָס ווייבל פאַרפעלט. זי אין א נאַנצן 
טאָנ אין פענצטער נישט נעשטאַנען. 


118 ו ל. פרץ 


מיט די הויכע, ברייטע, שװואַרצע הילצערנע בוידעם, װאָס האָבן 
זיך געבוינן, װי מיט רחמנות איבער די ביינל- און אויבס-זיצער- 
קעס, פון די אָרימע שטעלן פאַר די הייזלעך... גלייך זיי האָבן גע- 
װאָלט באַשיצן די אייננגעשרומפּענע, אַלטע, אוױיסגעדאַרטע פּנימ'ער 
פאַר דער זון... 


דאָס שטעטל איז אַמאָל רייך געוועזן, די בוידעם זיינען פול 
געוועזן מיט אַלערלײ תבואות און פרוכטן; דער מאַרק -- מיט 
פורן, מיט פּויערים, מיט מעקלער ; צווישן די ווייסע סיערמיענ- 
נעס אין די גראָע כאַלאַטן פלעגט זיך אַמאָל באַווייזן א גרויסער 
פּריץ אויך... (אַזױ וועניגסטנס האָט מען מיר אינ'ם שטעט? דער- 
ציילט), נאָר דער שאָסע מיט דער באַן האָבן דאָס שטעטל אַרױיס- 
געװאָרפן פון דער האַנד?-װועלט, די נאַס איז לער, די בוידעם פו? 
מיט פוילע ציבעלעס און שטיקער קעז --- די איינצינע ירושה, װאָס 
עס איז געבליבן פון די גוטע צייטן... 


אָרים --- וי נאָר זיך צו דענקען! אויף יעדן קערצל קאָרן, 
װאָס א פּױיער ברענגט, װאַרפן זיך 10 סוחרים, שטיינן דעם פּרײז, 
אין מיטן גלייכט מען זיך אויס, מען זאָגט זיך צו אָפּטרעט-נעלט, 
אָרער מען קויפט בשותפות -- נאָר אַלע צען שאַרן אומזיסט אויף 
אַלע טאַשן, זיי האָבן פאַר'ן קערצ?ל תבואה נישט צו באַצאָלן, און 
באָרנן צו די רעשט אויף פּראָצענט... 


און 100 שניידער אויף איין פֹּאָר ביין-קליידער, 80 שוסטער 
אויף א לאַטקעלע... איך האָב נאָך אַזאַ דלות נישט נעזען.-. 

מיר האָבן זיך אָפּנערוקט פון שטאָטישן לעבן וי ווייט עס איז 
נאָר מענלעך געווען; די גליקלעכע זיינען ענאָאיסטן... 

נאָר געגנאיבער אונז, וויזאַדװוי, האָבן ‏ מ י ר באַמערקט א 
יונג ווייב?, אודאי נישט מער וי פון א יאָר 18, העכסטנס צוואנ- 
ציג. און פון איר האָבן מיר ביידע נישט נעקענט אָפּרייסן אן 
אוינ... זי, פּראַװודע, פון אונז אויך נישט... עס איז נעוועזן א 
זעלטענע דערשיינונג... שטעלט אייך פאָר א שיינהייט, א בילד אין 
א ברודינער ראַם, װי נאָר א אידיש פענצטער קען זיין אין א קליין 
שטעטל, אונטער א שרעקלעך, אויסנעקרימטן דאַך... שטעל? דיר 


אָדם והוה 117 


זיך פאַר מיר און בעט זיך : נלויב נישט, איך בין נישט אַזוי !.. 

ער פאַרטראַכט זיך. 

די נעשיכטע איז נאַנץ איינפאַך, װועקט ער זיך און הויבט אֶן 
צוריק צו דערציילן. 

סיר האָבן איבער דער נאַנצער צייט נישט קאָרעספּאָנדירט, 
און דו ווייסט נישט, װאָס מיט מיר איזן איבער דער נאַנצער צייט 
נעשען, איך װוע? דיר דערציילן קורץ ; איך פאָר ביז לוקאָווא... 

--- פון נימנאַזיום בין איך אַריין אין אוניווערזיטעט און שטו- 
דירט מעדיצין. איך האָב נ י ש ט נעענדינט.. א ביסל זיינען 
חברים, א ביס? די לערער און מער נאָך, איך אַלֵיין שולדיג... איך 
האָב נעמוזט אַרױיסטרעטן, ווערן אַפּטעקער, חתונה האָבן, נדן נע- 
מען און פאַרלענן זיך אין א קליין שטעטל א קראָם פון פּילן מיט 
ריצן-אויל... 

עס האָט מיך דאָך א נליק נעטראָפן; איך האָב נעקראָנן אן 
ערלעכן שווער, װאָס האָט מיר אויסגעציילט דאָס נעלט באַלד נאָך 
דער חתונה, א נוט און שיין ווייב, א נישקשה'דיג קליין שטעטל... 

מיין ווייב האָט נגעהייסן מ אַ ר י אַ... אָט שטייט זי מיר 
אַצינד פאַר די אוינן... זי דרייט זיך איבער צו מיר פון שפּינל 
אומבאַהאָלפן ; דער נאָלד-נגעלאָקטער קאָפּ וויל זיך נישט אונטער- 
נעבן איר דעספּאָטישן קאַם. זיי, די לאָקן, צעלויפן זיך לוסטינ 
אין אַלע זייטן... זיי ווילן ניט לינן צוגעדריקט אין קראַנץ, װאָס 
איז דעמאָלט מאָדע געווען... 

שלאַנק... און אַזױנע נוטע, האַרצינ-לאַכנדינע הימל-בלאָע 
אוינן... 

די פּראַקסע האָט אונז ווענינ נעשטערט... דאָס שטעט? איז צו 
אָרים נעוועזן, און אן אַפּטייק אָן א דאָקטאָר איז וועניג װאָס ווערט. 
מען האָט זייער ווענינ נגעלייזט, האָבן מיר טאַקע נעלעבט וי אין 
נןדעדן... און, זומער איז עס נעוועזן, שטענדיג אויף דער װעראַנ- 
דע, האַנט אין האַנט, אוינ אין אוינ, ליפ אין ליפ ! 

און װאָס האָט אונז געזאָלט אינטערעסירן ? פּרנסה אין נע- 
וועזן, ניין ערנעץ ? וואוהין ? פון דער װועראַנדע האָבן מיר נעזען 
כמעט דאָס נאַנצע שטעט?... די נידערינע, איינגעבוינענע הייזלעך, 


116 ו.. 5 פרזץ 


א קאָלאָמבוס, װאָס זוכט פאַר דער מענטשהייט א ניי גליק, א ניי 
אַמעריקע... קוים פעלט אָבער װאַסער און ברויט אויף דער שיף, 
עמפּערן זיך די שיפסקנעכט און זיי פירן !... דאָס ערשטע דאַרף 
מען אימיצן קוילען, מען דאַרף אי --- פלייש עסן, אי --- די רציחה 
שטילן... 


און מיין נישט -- האַקט מיר פּאָלניעווסקי איבער די טרויע- 
רינע געדאַנקען -- אַז איך מאַך מיר אַלֵיין קאָמפּלימענטן, אַז איך 
האַלט מיך ‏ אַ ? י י {ן פאַר דעם שטאַרקן גייסט, װאָס האַלט 
אויס די עפּידעמיע, פאַר אן אייכענבוים, װאָס דער שטורעם רירט 
אים נישט פון אָרט... 

-- ניין, ברודער, -- זאָגט ער ווייטער, -- איך בין נישט פון 
די גבורים. איך װאָלט אפשר געוועזן מיט אַלע נלייך, מיך װאָלט 
אפשר אויך דער ווינט אָפּגעריסן וי א פויל בלעטל פון עץ-הדעת, 
און מיט מיר אַרומגעדרײט אין דער לופט. א י ך װאָלט אויך 
געגלויבט, מיט אַלע פוילע בלעטער צונלייך, אַז עס איז ביי אונן 
א באַל, אַז מיר טאַנצן מיט חשק, אַז דער ווינט איז אונזער געדונ- 
גענער קלעזמער, װאָס שפּילט אונז צו אויפ'ן פייפערל... 

מיך האָט געראַטעװעט א צופאַל... איך האָב א אידיש ווייבל 
דערקענט! -- הער! 

איך האָב מיך איבערנגעבויגן צו מיין שכן ; זיין פּנים איז נאָך 
ערנסטער, נאָך פינצטערער געװאָרן. ער האָט געשטעלט די עלנ- 
בויגן אויף דער קני און אָנגעשפּאַרט דעם קאָפּ אויף די הענט... 

--- נאָר מיין נישט, -- מאַכט ער צו מיר, -- אַז איך האָב 
דערקענט א העלדין פון א ראָמאַן, אן אייזערנעם כאַראַקטער, װאָס 
בדעכט צוימען און מויערן און נייט זיך שטאָלץ זיין װעג ; מיין 
נישט אפילו אן , אויסנאַם", א , געבילדעטע" מיט נייע אידייען, 
אָדער אן ,אידעאַ?" בכלל... ניין, איך האָב דערקענט א פּראָסט 
אידיש ווייב?, פון די בעסערע, נאָר פון די בעסער אומנליקלעכע. 
איך האָב זי ליב געקראָגן, איך זאָג דיר אויס דעם אמת. און, ווען 
איך הער אָדער איך לעז עפּעס שלעכטס אויף אידן בכלל... שווימט 
זי מיר אַרױיס פון זכרון מיט אירע פייכטע טרויעריגע אוינן, שטעלט 


אָדם והוה 112 


--- גלויב נישט, מיינט פּאָלניעווסקי, די פּאָליטיק מאַכט קיין 
נייעס, באַשאַפט נישט קיין פ אַ ק ט |. 

זי קען נאָר אויסנוצן די װאָס עקזיסטירן ; טיי? אונטערדריקן, 
טייל אויפהויבן. א ליאַדע פונק קען זי צעבלאָזן אויף א גיהנום 
פייער ; נאָר קיין איינצינן פונק דערגליען... די מענטשן-מאַטור, 
נישט די פּאָלִיטיק, שפּינט די געשיכטע פעדים, די פּאָליטיק צע- 
פלעכט, פֿאַרדרייט, פאַרקניפּט און פאַרפּלאָנטערט זיי! 

דער אַנטיסעמיטיזם איז א קרענק. די פּאָליטיק שטעלט זיך 
ביים קראַנקן-בעט װי א נאַרישער שלעכטער דאָקטאָר, װאָס װויל 
די קרענק פאַרלענגערן. 

די פּאָליטיק נוצט אויס דעם אַנטיסעמיטיזם; עס פליט א 
שטיין אין דער לופט, לענקט אים ביסמאַרק'ס אונטער-בעלפער אין 
שול-פענצטער אַרײין ; אַז ניט -- װאָלטן אַנדערע שויבן געפּלאַצט. 
עס הויבט זיך אויף א פּראָטעסטירנדינע פויסט, רוקט מען איר 
אונטער א אידישע דאַרע, אייננענאָרבאַטע פּלײצע -- אַז נישט 
װאָלטן אַנדערע ביינער געקנאַקט... 

אָבער דער שטיין, די פויסט, די שנאה, דער האַס -- עקוזיס- 
טירן פאַר זיך אַליין... 

ווער שטאַרבט אויף א פיזישן אונטערנאַנג ? שװאַכע קינדער, 
איבערנעלעבטע אַלטע לייט, פאַרקרענקטע מענטשן; װער פאַלט 
אונטער א מאָראַלישער עפּידעמיע ? דאָס פּעבל-קינד, דער איבער- 
נעלעבטער אַריסטאָקראַט און עטלעכע משוגעים, װאָס שפּרינגען 
אַרױיס און פירן דאָס קראַנקע רעד? צום ווילדן טאַנץ! עס האַלטן 
זיך נאָר נעזונטע מוחות !... 

--- וויפיל געזונטע מוחות האָבן מיר ?---פרעג איך. 

--- וויפי? ?. זייער וועניג, ליידער ! --- ענטפערט פּאָלניעווסקי. 

מיר זיינען טרויעריג שטיל געבליבן. װאָס מיין שכן האָט 
געקלערט ווייס איך נישט, ם י ר האָט זיך געדאַכט, אַז אפילו 
די געזונטע, אייזערנע מוחות זיינען אוֹיך אָננערירט. עס זיינען 
פאַראַנען צווייערליי צייטן אין דער נעשיכטע : אַמאָל פירט דער 
בעסטער, קלינסטער מענטש די מאַסע, און -- אַמאָל שלעפּט די 
מאַסע די בעסטע קלינסטע מענטשן.. דער מאַסע-אָנפירער איז 


114 י. ל. פ רץ 


מען זי אַרױס! אן אומנעשמירטער װאָנן, פוילע פערד, און דער 
באַלענאָלע שלאָפט ! 

דערנאָך האָב איך חתונה געהאַט, און ער איז נעפאָרן אין אוני- 
ווערזיטעט אַריין. קאָרעספּאָנדירט האָבן מיר נישט, פון ווייטנס 
האָב איך געהערט, אַז עס האָט זיך אים נעטראָפֿן א מכשול און 
איז אָנשטאָט דאָקטאָר - - אפּטייקער נעװאָרן, אין א קליין שטעטל 
ערנעץ... 

אַז מיין שכן איז אַריין אין װאָנן, האָב איך שיר נישט אויס- 
נעשריען פאַר פרייד ; עס איז מיר װאַרעם געװאָרן אונטער'ן האַרץ. 
די הענט האָבן זיך אױיסגעשפּרײט, דער נאַנצער קערפּער האָט זיך צו 
אים איבערגעבוינן, דאָך האָב איך מיך צוריקגעהאַלטן ; מֿיט אַלע 
כחות צוריקגעהאַלטן. 

א קשיא אויף א מעשה, טראַכט איך, עס איז טאַקע יאַנעק 
פּאָלניעווסקי, אונזער געוועזענעם סעסװעסטראַטאָר'ס זון ; עס איז 
טאַקע מיין געוועזענער חבר ! ער האָט טאַקע אַמאָל נעהאַט ברייטע 
אָרעם און האָט נעװאָלט אַרומכאַפּן די נאַנצע וועלט און אויסקושן 
איר יעדעס אבר, אויסער די מיאוס'ע בראָדאַװקעס, װאָס מען 
דאַרף אָפּשניידן !... נאָר א קשיא אויף א מעשה.. היינטינע 
צייטן ! אפשר איז ער שוין אן אַנטיסעמיט, א מזיק אין דער , ראָ- 
לאַ", אפשר זיינען היינט מ י ר אידן די בראָדאַװוקעס -- װאָס 
מען דאַרף אָפּשניידן פון אייראָפּע'ס שיינער נאָז, ער װעט מיך 
נאָך אָפּמעסטן מיט א פֹּאֶר קאַלטע אוינן, אָדער זיך אפילו צוקושן 
מיט מיר, נאָר זאָנגן, אַז איך בין נ י ש ט וו אַלע אירן.. 

איך האָב אָבער א טעות געהאַט, פּאָלניעווסקי האָט מיך דער- 
קענט, געפאַלן מיר איבער'ן האַלז, און נאָך איידער איך האָב צייט 
נעהאַט מיט אים זיך צו צערעדן, באַלְד נעפרעגט, װי מיר נעפעלט 
דער פּאָדלע אַנטיסעמיטיזם... 


--- עס איז עפּעס --- זאָנגט ער, נאַטירלעך אויף פּוױליש, -- עס 
איז עפּעס א מי | כאָליערע, א מין עפּירעמיע.. 
--- טיי? זאָנן, אַז עס אי פ אַ ליטיש... 


אָדם וחתוה 115 


מ'װאָלט געדאַרפט, טראַכט איך, על כ? פּנים די צוויי וועלטן 
| צו פאַראיינינן... 

דאָס איז דער חוב פון יעדן אידישן שרייבער... נאָר רי אי- 
דישע שרייבער האָבן צופיל איינענע חובות... מען זאָל וועניגס- 
טענס האָבן א צושפּרונג צו דער פּרנסה... 


מיין קלערן איבער א צושפּרונג צו דער פּרנסה האָט איבער- 
נעהאַקט דער פּאָטשטאַליאָן מיט עטלעכע שאַרפע טענער. איך 
בין דאָך נישט אַראָפּגעגאַנגען פון װאָגן, עס איז מיר א ביס? ואַ- 
רעמער געװאָרן, די זון האָט אָנגעהויבן צו ווייזן, אַז זי איז נישט 
קאַרג. 

איך האָב ווייטער געקראָגן א שכן, נאָר ביים ליכטיגן מאָרנן 
האָב איך אים גוט געזען און אפילו דערקענט. עס איז געווען מיי" 
נער אַן אַלטער באַקאַנטער, מיר האָבן קינדווייז צוזאַמען זיך נע- 
גליטשט, אָפט נעשפּילט אין בעקן-ברויט, כמעט חברים נעוועון... 
דערנאָך בין איך געגאַנגען אין ברודינן פינצטערן חדר אַרין, און 
ער אינ'ם ליכטינן פרייען נימנאַזיום... 

אַז איך האָב נישט געקענט, האָט מען מיך געשמיסן, פאַר 
טרעפן דעם מהרש"א'ס קשיא -- געקניפּן אין בעקל, סיי װוי סיי 
האָט מיר וויי געטאָן; ער אין אַמאָל נעזעסן אין קאַרצער און 
אַמאָל געקראָגן פינפן... איך האָב מיר דעם קאָפּ געבראָכן איבער 
קתא דמנלא, און ער --- איבער גריכישע און לאַטיינישע ציין-קלאַ- 
פּעדינע װוערטער. דאָך האָבן מיר זיך געהאַלטן צוזאַמען. מיר 
האָבן געלעבט בשכנות ; ער פלעגט מיך בסוד לערנען לעון, דער- 
נאָך באָרגן ביכער, אין די שפּעטערע יאָרן האָבן מיר ביידע איבער- 
נעקערט די וועלט, ליגנדינ אויפ'ן גרינעם גראָז לעבן טייך... איך 
האָב געװאָלט דערפינדן אַזאַ מין פּולװער, װאָס זאָל שיסן גאָר 
פון ווייטנס, אויף הונדערטער מייל, למשל; ער -- א באַלאָן, 
אַרויפצופליען צו די שטערן, ביי יענע מענטשן אויך עפּעס איינ- 
פירן א , פּאָריאַדאָק" ! מיר האָבן נעהאַט שרעקלעך רחמנות אויף 
דער אומנליקלעכער וועלט, זי איז אַריין אין א בלאָטע, װי שלעפּט 


112 5 פריץ 


ער איז מיך, אפּנים, חושד, אז איך קען פאָרט זיין ווייב, און 
אפשר, אַז איך געהער צוּ זיין טרפה'נער משפּחה. 

איך בין נעבליבן איינער אַלֵיין, נאָר פון שלאָפן איז שוין נישט 
געוועזן װאָס צו רעדן. דער פרישער מאָרנן האָט מיך דורכגענו- 
מען ; מיין ליטעראַרישער פּאַלטאָ איז אונטערנעשלאָנן מיט ווינט, 
און דער קילער מאָרנן ננב'עט זיך מיר אַרײן אין אַלֶע נלידער. איך 
האָב מיך צוריק פאַרוקט און אָנגעשפּאַרט אין וינק?. דרויסן 
האָט אָנגעהויבן שיינען די זון. עס קען זיין, אַז איך בין נעפאָרן 
אין א הערליכער נגעגנט. די ערשטע שטראַלן פון דער זון, האָבן 
אפשר זיך הערצלעך נעקושט מיט שפּיצן פון בערג, מיט גרינע 
בוימער, און אפשר נענליטשט זיך אויף א שפּינל-בלאָען טייך... 
איך האָב דאָך די העזה נישט געהאַט צו עפענען דאָס קליינע פענצ- 
טערל... 

א אידישער ליטעראַט האָט דרך ארץ פאַר קעלט; איך האָב 
מיך גענומען ,אויסצוקלערן", װי דער איד זאָגט, א מעשה. דאָך 
אַנדערע מחשבות האָבן מִיר איבערגעשלאָגן... 

צוויי פאַרשיידענע וועלטן, א מאַנישע וועלט, און א ווייבערשע 
וועלט... א וועלט מיט ,אַרבעה אָבוֹת נזיקין", און א וועלט מיט 
מעשה-ביכלעך, װאָס מען קויפט אויפ'ן פּור ! 

לעזט ער ווערט זי אנשלאָפן ; לעזט זי ווערט ער אנשלאָפן... 
וועניג האָבן מיר כתות... וועניג צופאַלן מיר אף , פראַנצויזישע 
{ נעז", , ענגלישע שטעקן", , דייטשע יערנעס", , ליטווישע חזירים", 
,פוילישע שנאָרער", , ארץ ישראל שלעפּער"... וועניג אַז יעדעס אבר 
פון אונזער נוֹף לינט אין אן אַנדערער שטאַל, און האָט אן אַנדערן 
קלינגענדיגן ביינאָמען ; וועניג װאָס יעדעס אבר צעפאַלט נאָך אויף 
פאַרשיידענע חלקים : חסידים, מתננדים, דייטשן... שפּאַלטן מיר 
זיך נאָך, אויף זכרים און נקבות... אין יעדערער איינצינער אי- 
דישער, עננער, נאַסער, ברורינער שטוב, מוזן אויך זיין צוויי באַ- 
זונדערע וועלטן... 

לעזט ער -- ווערט זי אנשלאָפן, לעזט זי -- ווערט ער אנ- 
שלאָפן. 


אָדם והוה א 11 


ד. 


דערוויי? האָט אָנגעהויבן טאָגן... 

אין דער טונקעלער בויד האָט אויפגעטויכט מיין שכנ'ס נעל, 
לאַנג און דאַר פּנים; א פֹּאָר אונטערגעשלאָנענע, מידע, רויטע 
אויגן. 

ער האָט געװאָלט, אַפּנים, זיך נעמען צו דאַװונען פון פאָרנט ; 
ער האָט געווישט די פאַרטויטע שויב פון פּאָסט-װאָגן, נאָר איך 
האַק אים איבער: 

-- זאָגט נאָר, איך בעט אייך, ר' קרוֹב, האָט אויף מיר קיין 
פאראיב? נישט, היינט איז שוין אייער ווייב צוֹפרידן ? 

---. וי הייסט צופרידן } 

-- זי נודיעט זיך נישט מער ? 

--- זי האָט היינט א , שטעל" מיט זאַלץ און מיט הערינג... איין 
קינד ביי דער ברוסט... צװי -- צו קעמען און וװאַשן... מיט 
געזלעך שנייצן איז זי יוצא פאַר א טאָג... 

ער װישט נאָך א מאָל די שויב, איך שטער אים ווייטער--- 

-- זאָגט ר' קרוב --- װוי זעט אויס אייער ווייב ? 

מיין שכן שטעלט זיך אויף, װאַרפט אויף מיר א זייטינן בליק, 
באַטראַכט מיך פון קאָפּ ביז די פיס און פרענט מיך שטרעננ : 

-- װאָס איז, איר קענט מיין ווייב ? פון װאַרשע, װאָס ? 

--- חלילה, --- ענטפער איך אים. --- איך מיין נלאַט, טאָמער 
בין איך אין קאָנסקיװאָליע, ווי? איך זי דערקענען... 

--- איר ווילט זי דערקענען ! --- שמייכלט ער באַרואיגט, --- 
מהיכי תיתי ! האָט איר א סימן; זי האָט א פעפער אויף דער 
לינקער זייט נאָן ! 


ה. 


דער איד איז אַראָפּנעקראָכן פון פּאָסט-װאָנן, ער האָט זיך מיט 
מיר געזעגנט, שטייענדיג שוין אויפ'ן שטאַפּ?, פון דער ווייטנס, 
און נאָר קאַלט, ' 


10 ץע 


--- װאָס דען טוסטו נאַנצע טעג אין בית המדרש ? 

-- איך לערן ! 

-- איך וויל אויך לערנען.---מאַכט זי. 

איך ניב איר צו פאַרשטיין, אַז נמרא איז, להבדיל, קייןמעשה- 
ביכל נישט, אַז זי איז נישט פאַר ווייבער, אַן עס איז גאָר דאָ א 
דעה אין דער גמרא, אַז נקבות, טאָרן נישט לערנען, אַז גמרא איז 
7טון קורש. 


עס האָט אָבער נישט געהאָלפן! מ'זאָל וויסן דערפון אין 
קאָנסקיװואָליע װואָלט מען מיך פאַרשטיינערט, און זיי װאָלטן גע- 
רעכט נעווען! איך װעל אייך נישט לאַנג בּרייען, איך ווע? אייך 
דערציילן קורץ און בקיצור, זי האָט אַזױ לאַנג מיך געבעטן, גע- 
וויינט, גע'חלש'ט ; אַזױ לאַנג, אַזױ ברייט, ביז זי האָט גע'פּועל'ט. 
איך פלעג מיך יעדע נאַכט אַנידערזעצן און פאַרטייטשן איר א 
בלאַט גמרא... 

איך האָב אָבער פריער נעוואוסט דעם סוף... 

-- און דער סוף איז געוועזן ? 

-- פרענט נאָר נישט... איך האָב איר איבערזעצט א בלאַט 
,אַרבעה אָבוֹת נזיקין"... השור והבור, והמבעה, וההבער... און 
טאַקע מיט רש"י, מיט תוספות, מיט מהרש"א... איך האָב נע- 
קנאַקט, און זי -- איז דערביי נאַכט אויף נאַכט איינגעשלאָפן... 
עס איז נישט פאַר קיין אידענע ! 

א נליק האָט מיך געטראָפן, אַז אין דער גרויסער זאַװערוכע, 
װאָס עס איז אין דעם יאָר געוועזן, האָט זיך א פּאַקן-טרענער פאַר- 
בלאָנדזשעט קיין קאָנסקיװאָליע, האָב איך איר אַהיים געברענגט 
א פּוד, א נאַנץ פּור מעשה ביכלעך... אַצִינד ווייטער איז געװאָרן 
פּאַרקערט... זי האָט מיר געלייענט, און---איך בין אייננעשלאַפן... 

און עד היום---מאַכט ער---ווייס איך נישט, נאָך װאָס עס טויגן 
די מעשה-ביכלעך. פאַר מאַנסבילן אודאי נישט! אפשר שרייבט 
איר נאָר פאַר ווייבער ? 


אָדם ותוה 109 


נודיען זיך ? אַלץ ווייכערשע זאַכן. אן עם לא היה די נשים.. 
א איד, א מאַנסבי? נודיעט זיך נישט.. א איד האָט נאָר קיין 
צייט נישט זיך צו נודיען, א איד איז הונגעריג אָדער זאַט; אָדער 
אן עסק, אָדער אין בית המדרש, אַניט שלאָפּט ער... האָט מען 
שוין גאָר צייט, רויכערט מען א ליולקע-ציבוך---אָבער נודיען זיך ? 

--- פאַרגעסט נישט, --- זאָג איך אים, --- א אידענע אָן תורה, 
אָן קהל'שע זאַכן, אָן תרי"ג מצות... 

-- דאָס איז טאַקע די מעשה; איך האָב מיך טאַקע באַלך 
אָנגעהויבן שטויסן, אַז נודיען זיך איז א מין ליידינ-ניין, א מין 
בטלה, װאָס מ'ווערט שיעור משונע דערביי. אונזערע רבותים 
האָבן שוין דאָס לאַנג געזען ברוח הקדש... איר קענט די קליינע 
אותיוֹת ? הבטלה מביאה לידי שעמום! ע? פּי דין טאָר קיין 
ווייב? נישט גיין ליידיג, זאָג איך איר טאַקע: טו עפּעס! זאָנט 
זי, זי וויל , לעזן" ! 

, לעזן" איז אויך ביי מיר נגעוועזן א משונה װאָרט... נעוואוסט, 
אפילו, האָט מען שוין, אַז ביי די, װאָס לערנען זיך שרייבן, הייסט 
לערנען , לעזן", להבדיל, ביכלעך מיט צייטונג. איך האָב אָבער 
נאָך דעמאָלט נישט נעוואוסט, אַז זי איז אַזאַ מלומדת... זי פלענט 
מיט מיר ווענינער רעדן װוי איך מיט איר ! זי איז אפילו א הויכע 
אידענע, נאָר פלעגן פלענט זי האַלטן דעם קאָפּ אַראָפּ, די ליפּן פאַר- 
ביסן, נלייך זי קאָן קיין צוויי נישט ציילן... זי איז בכלל געוועזן 
א שטילע... א שאָף! און שטענדיג איז איר אויפ'ן פּנים גע- 
וועזן אױיסגעגאָסן אַזאַ מין פאַרזאָרגעניש --- נלייך עס װאָלט איר 
א שיף מיט זויער-מילך אונטערגעגאַנגען... זי וויל --- זאָנט זי -- 
לעזן. און װאָס ? פּוילִיש, דייטש... זאָל זיין עברי-טייטש, אַבי 
לֶעזן... 

און דאָ איז אין קאָנסקיװאָלע קיין זכר פון קיין ביכל נישטאָ ! 
רחמנות האָב איך אויף איר, אָפּזאָגן קען איך איר נישט... זאָג איך 
איר צו, אַז ווען איך װע? זיין ביים פעטער אין לובלין, װעל איך 
איר ברעננען ביכלעך... 

-- און דו האָסט נאָרנישט ?---פרענט זי. 

-- איך 4 חס ושלום ! 


108 4 ל פיז 


-- איר שרייבט, אַפּנים, פאַר יענעם ליננד, און פאַר זיך ווילט 
איר אמת ? 

אַז מען זאָל שרייבן אמת, פאַלט אים נאָר נישט איין... 

-- נו,---מאַכט ער,.--זאָל זיין אַזוי... 


-- נו, -- דערציילט מיין שכן, -- עס איז קיין בושה נישט : 
אין א באַזונדער חדר האָבן מיר נעוואוינט, א יונגער מאַן בין איך 
געוועזן, מער צוגעלאָזט צו אַזױנע זאַכן---פרעג איך זִי, װאָס עס 
איז איר, לאָזט זי אַרױיס א נעוויין... 

איך האָב אויף איר שטאַרק רחמנות נעהאַט. אויסער דעם, 
װאָס זי איז, קיין עין הרע, ביז הונדערט און צװאַנצינ יאָר, מיין 
ווייב -- איז זי נאָך--א יתומה.. און אין דער פרעמד, טאַקע 
עלנט! 

--- וי הייסט עלנט ?--זואונדער איך מיך. 

--- מיין מאַמע, עליה השלום, איז, פאַרשטייט איר, נפטר נע- 
װאָרן, א יאָר צוויי פאַר מיין חתונה, און מיין טאַטע, עלִיו השלום, 
האָט שוין קיין אַנדער ווייב נישט נענומען. 

מיין מאַמע, זכותה ינן עלינו, איז נגעוועזן אן אשה צנועה, און 
מיין טאַטע האָט זי נישט נעקענט פאַרנעסן.. נו, אײן אידענע 
אין שטוב... דער טאַטע אַליין, עליו השלום, האָט קיינמאָל קיין 
צייט נישט נעהאַט... כמעט א גאַנצע ואָך אויף די דערפער נע- 
וועזן, ער האָט נעהאַנרלט מיט כ? המינים, װאָס איר ווילט נאָר--- 
אייער, פּוטער, שמאַטעס, חזיר-האָר, לייוונט. 

-- און איר ? 

-- איך בין נעזעסן אין בהמ"ד און נעלערנט... נו, א ווייבל 
אַלײין, האָב איך גערעכנט, האָט זי מורא... װי קומט אָבער וויינען 
דערצו 4 ,ניין"---זאָנט זי---, זי נודיעט זיך"... נודיעט זיך ? װאָס 
הייסט דאָס ? 

נעזען האָב איך, אַז זי נייט אַרום וי איינער אין שלאָף. אמאָל 
רעדט מען צו איר און זי הערט נישט, אַמאָל פאַרטראַכט זִי זיך 
און קוקט אויף דער װאַנט, און קוקט, און קוקט... אַמאָל מאַכט 
זי מיט די ליפּן, און מ'הערט נישט איר קול... נאָר װאָס הייסט 


אָדם והוה 107 


-- זאָגט מיר, איך בעט אייך, נאָך װאָס טוינן די מעשיות ? 
איך מיין נישט אייך, חלילה, --- פּאַרבעסערט ער זיך, -- חס ושלום, 
א איד דאַרף פּרנסה. צאַפּט ער פון דער װאַנט ; דאָס איז ביי מיר 
נאָר קיין קשיא נישט... װאָס טוט נישט א איר פאַר פּרנסה ? 
אָט, האָב איך נישט געקראָנן קיין געלעגנהייט, פאָר איך מיט דער 
פּאָסט, נאָט ווייסט אויב איך זיץ נישט אויף שעטנז. נאָר דעם 
עולם מיין איך, װאָס טויגן זיי די מעשיות ?4 װאָס פאַר א תכלית 
שטעקט דערינען 4 װאָס שרייבט מען אין די ביכלעך ? 

ער יואַרט נישט אויף תשובה און ענטפערט זיך אַלֵיין :--- 

-- עס מוז נלאַט זיין אַזאַ מאָדע, א מין קרינאָלינע, א קשיא 
אויף ווייבער ! 

--- אוֹן איר, פרעג איך אים, --- איר האָט נאָך קיין מאָל נישט 
נעלעזן די ביכלעך ? 

-- אייך מעג איך דאָך זאָנן, איך האָב יאָ אפילו א שטיקל 
ידיעה דערפון... אֶט אַזױ גרויס... 

ער האָט מיר אודאי אָפּנעמאָסטן א שטיקל? אויפ'ן פינגער, א 
נאָנ? מיט א שטיק? פלייש צו, נאָר עס איז פינצטער געוועזן. 

-- עס האָט אייך פאָרט אינטערעסירט ? 

-- מין 1 חס ושלום! אַלץ מיין ווייב! די מעשה דערפון, 
פאַרשטייט איר, איז אַזױ געווען : עס וועט זיין א יאָר 5---6, טאַקע 
6 א יאָר נאָך דער חתונה -- מיר האָבן נאָך קעסט גענעסן... האָט 
זיך עפּעס געמאַכט, אַן מיין אשה איז נישט געוועזן אין גאַנצן; 
נישט חלילה קראַנק, זי אין אַרומגענאַנגען, נאָר אַזױ, נישט בקו 
הבריאה.... 

איינמאָל פרענ איך זי, װאָס איז איר... 

--- אייננטלעך, --- כאַפּט ער זיך צוריק, --- ווייס איך נישט, 
נאָך װאָס איך דול אייך דעם קאָפּ מיט אַזױנע זאַכן... 

-- אדרבא, --- זאָנ איך אים, --- דערציילט ר' קרוב... 

מיין שכן לאַכט ; 

-- טען דאַרף שטרוי אין מצרים 4 איר דאַרפט מיינע מעשיות, 
איר קענט אייך נישט אויסקלערן אַלֵיין ? 

--- דערציילט, ר' קרוב, דערציילט... 


106 י. 2 פרזץ 


פון שלאָפן איז שוין נישט געוועזן װאָס צו רעדן, און אָנגעהויבן 
אינטערעסירן האָט ער מיך שוין אויך. עפּעס א מעשה, א קליינ- 
שטעטלדיגער יונגער מאַן, א ווייב?, אויפנעצוינן אין װאַרשע, דאָס 
קליינע שטעט? שמעקט איר נישט.. פון דעם קען עפּעס זיין, 
טראַכט איך, מען דאַרף נעוואויר ווערן אַקוראַט, עפּעס צולעגן, װועט 
זיין א ראָמאַן... װוע? איך באמת צובראָקן א מין נזלן, א קאַ- 
טאָרזשניק, אַרײינהאַקן א פּאֶר באַנקראָטן און צוריישען א פּיפּער- 
נאָטער, װועל איך אויך זיין אינטערעסאַנט. 

איך בוינ מיך צו, צו מיין שכן און זאָג אים ווער איך בין. 

-- אַזױ, -- זאָנט ער, --- איר זיינט עס טאַקע, איר אַלֵיין... 
און זאָגט מיר, איך בעט אייך, װוי נעמט עס א מענטש צייט און 
קאָפּ, זיך אויפצוקלערן מעשיות ... 

--- איר זעט דאָך ! 

--- איך ווייס ? האָט איר נעמוזט א נרויסע ירושה קריגן און 
איר לעבט פון פּראָצענט. 

--- חס ושלום, מיינע עלטערן לעבן, ביז הונדערט און צװאַנ- 
צינ יאֶר... 

--- האָט איר נעמוזט אויף דער לאָטעריע געווינען! 

--- אויך נישט... 

--- װאָס דען ? 

איך האָב אים באמת נישט געוואוסט װאָס צו ענטפערן... 

-- האָט איר פון דעם פּרנסה ? 

איך ענטפער אן אמת אידישע תשובה: בע! 

-- און דאָס איז אייער גאַנצע פּרנסה, נאָר אָן א צושפּרוננ ? 

--- דערווייל... 

-- אִיוואַ ! װאָס האָט איר, איך בעט אייך, דערפון ? 

--- זייער וועניג ! 

-- אויך טויט ? 

--- גע'הרג'עט... 

-- שלעכטע צייטן, -- זיפצט מיין שכן. 
א פּאָר מינוט איז שטי? געוועזן, מיין שכן קען דאָך לאַנג נישט 
רוען: : 


אָדם והוה 208 


האַנדלט ער מיט אייער, ער קויפט זיי אין די דערפער און שטעלט 
זיי אָפּ קיין לובלין. פון דאָרט נייען זיי קיין לאָנדאָן... מען זאָנט, 
אַז דאָרט לענט מען זיי אין קאַלך-אויוון אַריין און עס קומט פון 
זיי אַרױיס הינער... , עס מוז זיין ליננד... די עננלענדער מוזן נאַנץ 
איינפאַך ליב האָבן אייער !", נאָר סיי ווי סיי---דאָס נגעשעפט איז 
דערוויי?ל דערשלאָנן... 

אַלץ בעסער דאָך װי תבואה! תבואה איז נאָר נע'הרנ'עט. 
באַלד נאָך דער חתונה איז ער נעװאָרן א תבואה-סוחר. ער איז 
נעוועזן א לערן-קינד, האָט מען אים צונענומען א שותף אן אַלְטן 
סוחר... דער סוחר, האָט אים אויסנעמאַכט דאָס אויער, פּשט 
פּשוט נעפריצעוועט... 


1 


אינ'ם פּאָסט-װאָגן איז פינצטער, איך האָב חיים'ס פּנים נישט 
נגעזען, און, עד היום ווייס איך נישט, וי אַזױ ער האָט אין מיר 
א איד דערקענט... אַז ער איז איינגעשטיגן בין איך נעזעסן אין 
ווינקל און נעדרימלט, זיין קול האָט מיך ערשט אויפגעוועקט.... פון 
שלאָף רעד איך נישט.. אפשר האָב איך א אידישן קרעכץ גע" 
געבן} אפשר האָט ער דערפילט, אַז מיין קרעכץ און זיין קרעכץ 
זיינען איין קרעכץ ? 

ער האָט מיר אפילו דערציילט, אַז זיין ווייב קומט אַרױס פון 
װאַרשע, אַז עד היום שמעקט איר נישט קאָנסקיװאָליע... 

--- געבוירן, פאַרשטייט איר מיך, אין זי אין הרוביעשאָו, 
נאָר דערצוינן געװאָרן איז זי אין װאַרשע: ביי דער טרפה'נער 
משפּחה דאָרט, א יתוֹמה געוועזן... 

אין װאַרשע האָט זי זיך אָנגעשמעקט מיט אַנדערע זאַכן. זי 
איז א גרויסע בריה אין פּוילישן, דייטשערישע אַדרעסן לייענט זי 
וי א װאַסער. זי זאָגט אפילו, אַן זי קען שפּילן, נישט אויף א 
פידל, נאָר עפּעס אויף אן אַנדער מאָדע כלי... 

-- אוֹן איר ווער זיינט ? -- כאַפּט ער מיך פּלוצלונג אָן ביי 
דער האַנט. 


ון זיר "ה; 


אין פּאָסט-װואָגן 


ער האָט מיר אַלץ דערציילט אויף א מאָל, אין איין אָטעם, אין 
איין מינוט כמעט, בין איך נעוואויר נעװאָרן, אַז ער איז חיים, 
יונה הרוביעשיווער'ס איידעם, בער? קאָנסקיװאָלער'ס זון, און 
אַז דער לובלינער גביר מעערענשטיין, געהער אים צוֹ א פעטער פון 
דער מוטער, עליה השלומ'ס צד. נאָר דער פעטער זיינער פירט 
שוין כמעט א נוי"ש הויז ; טרפות, ווייסט ער נישט אויב מ'עסט, 
נאָר אומגעװואַשן--האָט ער אַליין געזען... 

עס איז עפּעס, זאָנט ער, אַנדערע מאָדנע ברואים: לאַננע 
האַנטעכער ליגן אויף די טרעפּ, איידער מען נייט אַריין מוז מען 
נעבן א קלונג ; אין שטוב זיינען אױיסנעשפּרײט נעמאָלטע טיש- 
טעכער... מענטשן זיצן װי אין א תפיסה, נייען שטילערהייט װי 
ננבים... בכלל, זאָנט ער, איז ביי זיי שטיל וי רחמנא לצלן צווישן 
טויב-שטומע... 

זיין ווייב האָט אַזאַ טין משפּחה אין װאַרשע. נאָר צו זיי קומט 
ער נישט ; נלאַט זיי זיינען קבצנים אויך --- ,װאָס טוינן זיי מיר ? 
האַ ?"... : 

ביים לובלינער פעטער איז נישט וי גאָט האָט נעבאָטן, איז ער 
ווענינסטנס אן עושר. נו, אַז מען רייבט זיך לעבן א פעטן, ווערט 
מען אויך פעט; וואו מען האַקט האָלץ פאַלן שפּענער, וואו עס 
איז א סעודה קען מען אָפּלעקן א ביין... אָבער דאָרט---קבצנים ! 

ער ריכט זיך אפילו מיט דער צייט צו קרינן א שטעלע ביים 
לובלינער פעטער. די געשעפטן, זאָנט ער, זיינען שלעכט. היינט 


אָדם והחוה 108 


שפּילן קיין ראָמאַן, קיין , טשיטשיבאַבע", איר טוט וויי, װאָס ער 
איז נישט איר ברודער פון איין טאַטן און פון איין מאַמען, זי זאָל 
אים קענען קושן פראַנק און פריי אין אַלֶע גאַסן! אָט! דאָס 
איז שולמית ! דאָס איז, װוי דו זעסט, אן אידעאַל פון אן אמת'ער 
אידישער טאָכטער, װאָס האָט א טאַטן און א מאַמען, נישט וי 
דיין ווענוס די אויסגעלאַסענע. 

-- דוֹ פאַרגעסט אָבער איין זאַך -- האָט אים איבערגעשלאָגן 
זעליג, --- דו פּאַרגעסט, אַז דאָס אַלְץ, דאָס הייסט די מיטאָלאָניע 
איז נאָר משלים ; דאַרונטער שטעקן פילאָזאָפּישע און רעליניעזע 
געראַנקען. 

-- אדרבא, פאַרקערט ! נאָר פאַרקערט די סברא ! וי פאַר- 
קליידט מען הויכע געדאַנקען אין נידעריגע משלים ? וי פאַר- 
בינדט מען בריליאַנטן אין א ברודינער שמאַטע 4 און װאָס הייסט ? 
צי אין דען ביי אונז אידן שיר השירים נישט קיין מש?? איז 
דען נישט שלמה דער רבונו של עולם אַליין, דער מלך שהשלום 
שלו 4 און שולמית אין דען ניט די כנסת ישראל? די ריינע, 
נאָר פּאַרשװאַרצטע כנסת ישראל?! נאָר סודות אַהין, סודות 
אַהער, שולמית איז טאַקע שולמית, און ווענוס, להבדי? אלף אלפי 
אלפים הבדלות, אין אַזוֹינס, װאָס איז נישט וװערט די רייד! 
הערסטו, זעליג ימח שמה ! ! ! מעק אויס איר נאָמען פון דיין ספר 
און שרייב --- וי הייסט דאָס מייד?, װאָס דו באַשרײיבסט ?4 חנה, 
דאַכט זיך ? 

-- חנה. 

--- נו, שרייב, אַז זי איז אַזױ שיין נעווען, ווי... אָדער ניין, 
שרייב נישט ! הערסטו! זאָלסט דיך נישט דערװועגן, עס װאָלט 
נעווען א העזה פון דיר; לאָז דיין חנה מיט די פיסלעך, װי די 
שפּילקע-קעפּלעך נלייך זיין צו וועמען דו ווילסט, צו מריטץן מיט 
דער פּױיק, צו אביגיל'ץ, צו רחב'ן, צו דלילה'ן, לאָז זיין צו וועמען 
דו װוי?לסט, אפילו צו אסתר המלכה ; נאָר נישט צו שולמית, קיינע 
קען נישט נלייך זיין צו איר, קיינע נישט, הערסט ? !.--- 


102 9 5 פרז 


טשל, אַזאַ מין אידעאַל, אויף אַזאַ'ן אַרט, למש?, װי אין שיר 
השירים שולמית... 

-- אַקוראַט, כאַדכאַיכאַ! שעמען מעגסטו זיך, זעליג ! פּונקט 
נלייך ! שולמית אין שיר השירים איזן א געזונטע, א פרישע, א 
שטיק אייזן ! די ברידער האָבן איר געהייסן היטן זייערע וויינ- 
גערטנער, האָט זי איר װײינגאָרטן נישט געהיט ; דאָס פּנים איז 
איר אָפּגעברענט, נאָר זי איז נישט קיין ציגיינערין; דער האַלן 
איז ווייס וי מירמלשטיין ; זי שמעקט מער, וי אַלֶע פעלדער, װעפּ- 
דער און גערטנער צוזאַמען. זי קוקט נישט אַראָפּ פאַר בושה און 
בלאָזט זיך נישט וי א אינדיק; זי קוקט נלייך, זי האָט זיך נישט 
װאָס צו שעמען. זי האָט אַזױנע גוטע, װאַרימע האַרציגע אוינן, 
וי צוויי נוטע טויבן ! און ליפּן האָט זי --- צוויי דינע, רויטע פע- 
דים. זי שנירט נישט דאָס פּיססל און מאַכט נישט קיין מיאוס'ע 
העויות ; זי רעדט נלייך, און האָנינ ניסט זיך איר פון מוֹיל}... 
אַז דו זעסט זי, קומט דיר קיין שלעכטער נעדאַנק נישט אַרײן אין 
קאָפּ; נאָר פארקערט : דו פאַרלירסט נאָר די געדאַנקען. זי ניט 
אוֹיף דיר א קוק מיט איין אויג, לאָזסטו דיינע אַראָפּ וי א ננב ; 
דיין האַרץ אין דיר הויבט אָן ציטערן און צאַפּלען, װי א נעקוי- 
לעטער האָן. זי איז איינפאַך, ריין און ציכטינ, װי ערשט-געפאַלע- 
נער שניי! אט קומט אָן דער זומער, א ניי לעבן אוים'ן פעלר 
און אינ'ם גאָרטן, די טורק?-טויב הויבט אָן צו ברומען, די בלומען 
הויבן אָן שפּראָצן, דער פייגנבוים בליט, די וויינטרויבן בליש- 
טשען ! אַלץ ווערט אויפנעלעבט, אַלְץ האָט זיך אױפּנעכאַפּט צו 
נייעם לעבן און איר האַרץ האָט דערפילט א ניי געפיל! פּלוצים 
איז דאָפ נעפיל געקומען און באַלד מיט'ן נאַנצן שרעקלעכן כוח ! 
שטאַרקער װוי דער טויט איז איר ליבע, טיפער וי דאָס ניהנום 
איז איר קנאה. און איר ליבע איז אייביג, טייכן וועלן זי ניט פאַר- 
פליסן, דער ים אַליין װועט זי נישט פאַרלעשן... און ליב האָט זי 
נאָר איינעם : א יוננן, שיינעם פּאַסטוך ; זי ווייסט נישט, אַז דער 
פּאַסטוך טראָנט א קרוין אויפ'ן קאָפּ, אַן ער איז דער גרעסטער מלך 
אויף דער װועלט ! זי אין פּראָסט, אָפן און ערלעך, זי קאָן נישט 


אָדם והות 101 


--- מערקור איז דער נאָט פון ננבים, סוחרים, משולחים ! 

--- זייער א נעמיינער שידוך ! 

--- מיט איינעם אגכיזעס, א פּראָפטן בשר ודם, האָט זי זיך 
נעטראָפּן ערנעץ לעבן א טייך, זייענדינ פּאַרשטעלט אין א פּאַס- 
טושקע ; פון דער וויזיט איז נעבאָרן געװאָרן א איננל... אַמאָל 
האָט זיך איר נעטראָפן אַזאַ מעשה: עס האָט זי נאָכנעיאָנט א 
חברה רוצחים -- האָט זי זיך באַהאַלטן אין א היי? און האָט 
נערופן הערקולעסין". 

-- ווער איז דאָס ? 

-- דאָס איז א שטאַרקער נאָט, נישט אפילו א נאַנצער נאָר 
א האַלבער נאָט ; איינער אַלֵיין האָט ער אויסגעריינינט אין איין 
טאָנ 36 פערד-שטאַלן.... 

--- ווייטער, ווייטער, זעלינ ; עס הויבט שוין אָן צו נודיען און 
קאַפּױיר צו ניין, כ'לעבן. : 

-- , הערקולעס איז נעקומען אין דער הייל אַרין, ער האָט 
אַרײיננעלאָזט די רוצחים איינצינווייז, איינעם נאָכ'ן אַנדערן, מען 
האָט זיי צערעכט נעמאַכט"... 

--- פע, חלשות ! 

-- , די ווענוס פלענט זיך שטאַרק נוקם זיין אין די, װאָס האָ- 
בען נעלאַכט אויס דער ליבע. איינוואוינער פון שטעט האָט זי 
פאַרװואַנדלט, דאָס הייסט מנלנ? געווען, אין אָקסן". 

-- נענוג ! -- האָט חיים אויסגעשריען, אויפשפּריננענדיג,--- 
עס קערט זיך די נאַל! ווענוס, א נעטין, כאַיכאַיכאַ! נעהאט 
טויזנט מאַנען, נע'הרנ'עט, נעשטאָכן, נעקוילעט, נאוף, זנות, 
רציחה, פט ! 

חיים האָט אויסנעשפּינן און זעלינ אין אויפנעשטאַנען אין 
צאָרן. 

- ע! -- האָט זיך זעלינ אָפּנערופן באַליידינט, --- דו ווייסט 
װאָס דו רעדסט און װאָס דו שפּייסט... דו נעמסט א טייער, שיין 
מלבוש, און טוסט עס אָן אויף דער לינקער זייט, דרייסט איבער 
דעם פפֿאָדעק און מאַכסט א פּורים שפּיל !... ווענוס איז נאָר א 


100 י. ל. פּרץ 


-- , זי האָט מען פּאָרגעשטעלט נאַנץ אָדער האַלב-נאַקעט..." 

-- פע ! 

-- , איר מאַן איז געווען װאולקאַן...ײ 

--- װאָס איז דאָס פאַר א מין חיה ? 

--- אויך א נאָט, דער נאָט פון פייער... ענלעך צו אונזער 
חובל'טיץ ; ער האָט דערפונדן די מלאכה פון אייזן קאָווען, דאָס 
הייסט אויף דייטש די , שמיעדע-קונסט". פאַרשטייסט ? 

-- א ביסל, 

-- ,נאָר מיט אים האָט זי קיין קינדער נישט נעהאַט... " 

-- געטער נט'ן זיך נישט און האָבן חתונה אָן חופּה וקדושין. 
,דערפאַר אָבער האָט זי געהאַט קינדער מיט אַנדערע נעטער און 
מיט מענטשן אויך". 

--- וי הייסט ?4 גלאַט אַזױ, ממזרים הייסט עם? 

-- זיי זשע נישט קיין שוטה, חיים ! אַז נעטער זיינען פּטור 
פון חופּה, קדושין און גט, איז ביי זיי נישטאָ קיין ערוה און קיין 
ממזרים... 

-- יאָ, אודאי, אַן מען ואַשט זיך נישט, דאַרף מען נישט 
בענטשן ; דו זאָנסט דאָך אָבער מיט מענטשן אויך 4... 

-- נו, װאָס זשע איז? הלמאי אונזערע בני-אלהים, װאָס 
זיינען דערמאָנט אין פּסוק... 

-- נו, נו, לייען ווייטער... 

-- , מיט מאוט'ץ האָט זי געהאַט צוויי קינדער..." 

-- וי זאָגסטו: מרס צי מרסנא ? 

--- ניישט מרס, נישט מרסנא, נאָר מיט מאַרס, מיט'ן נאָט 
מאַרס, דאָס איז דער , איש מלחמה", דער נאָט פון מלחמות, דער 
קרינסגאָט... 

-- , צוויי מיט באַקכוס'ן, מיט'ן נאָט, װאָס האָט צו שאַפן 
איבער וויין און אַנדערע משקאות". 

-- דאָס מוז זיין א מין לוט, א נוטער שכור. 

-- , צוויי מיט מערקור"... 

-- ווער איז דער ? 


אָדם והוה 99 


דונער אין דער האַנט און אַלֶע נעטער ציטערן פאַר אים אימת 
מות ; ער אַליין איז פונדעסטוועגן א פּאַנטאָפּעל, א גאָרנישט ביי 
זיין ווייב יונאָנאַ, װי א פּראָסטער מלמד ביי דער רביצין. איך 
האָב דיר שוין אַמאָל דערציילט פון דעם פּילאָסאָף סאָקראַטעס'עס 
ווייב, פון דער מרשעת קסאַנטיפע; זי אין געװועון א הונט געגן 
דער יונאָנא ! היינט שטעל דיר פאָר, װאָס פאַר א צרות יופּיטער 
האָט נעליטן ; ער האָט זיך אודאי צען מאָל אין טאָג געוואונטשן 
דעם טויט,.. נאָר ניין, שטאַרבן קאָן ער נישט! 

-- הכלל---ווענוס ? 

-- אָט ווענוס איז די געטין פון דער שיינקייט ! אַצינד װועל 
איך דיר פאָרלעזן איר געשיבטע. 

זעליג האָט אַװעקגעלײנט דעם האַלב-פאַרריכטן שוך, אַרױיס- 
געשלעפּט א ברודינ פּאַפּיר פון בוזעם און אָנגעהויבן לעון : 

--- ווענוס, אַפּראָדיטא, אפּאָנענא, פּאָנטאַגענעא, אַנדיאַמעטא... 

--- דאָס איז דייטש 4 איך פאַרשטיי דאָך נישט קיין װאָרט--- 
האָט זיך חיים געוואונדערט. 

-- נאַרעלע, דאָס זיינען די נעמען, װאָס ווענוס האָט געהאַט 
אין פאַרשיידענע לענדער אין נריכנלאַנד און דערנאָך אין רוים. 

זי האָט מער נעמען, וי יתרו; ואָס טוינן מיר די נעמען. 
לייען די מעשה בעפער! 

זעליג לעזט : 

,אונטער די פּאַרשיידענע נעמען איז ווענוס געווען הייליג אין 
די פאַרשיידענע שטעט, אַלָּס געטין פון דער ליבע". 

--- שוין נישט שיינקייט ? 

-- אַלִין איינס ! , זי איז נישט געבאָרן נעװאָרן פון א מאַמען, 
זי איז אַרױסגעשפּרונגען פון ים, זי איז א בילד שיינע נקבה, זייער 
א-רייצנרע;.." 

-- א רייצנדע 4 װאָס הייסט דאָס ? 

-- דאָס הייסט זי האָט יעדן גערייצט, אויפגנעקאָכט דאָס 
בלוט, וכדומה, 

-- אַהאַ ! 


98 י. ל. פּרץ 


די יונים זיינען אַמאָל געווען זייער א שטאַרק און א נעבילדעט 
פּאָלק... דו האָסט אודאי נעהערט : אַריסטו, סאָקראַט. זיי ווערן 
דאָך נעבראַכט פון אונזערע חכמים, װי פונ'ם רמב"ם... אַריסטו, 
למשל, האָט נעגלויבט, אַז די וועלט איז א קדמון.. דאָס אַלְּץ 
זיינען גרעקן, נאָר די גרעקן, כאָטש זיי זיינען געוועזן געבילדעט, 
געקאָנט מאָלן, זענן, שניצן און אַלע שיינע מלאכות, זיינען זיי 
פאָרט געווען פּדאָסטע נעצן-דינער, האָבן זי פּראָסט געדינט עבודה 
זרה. 

-- או--וואַ! 

-- זעסט דאָך! און אָט די מעשיות, די ספּורים פון די געצן, 
פון די אָפּנעטער, הייסט מיטאָלאָגיע. 

-- אַהאַ ! נו, און װאָס איז ווענוס ? 

--- אין דער מיטאָלאָניע איז ווענוס די נעטין פון שיינקייט... 

--- װאָס הייסט נעטין ? 

-- פאַרשטייפטו ; ביי זיי האָט יעדער פאַך, יעדע מלאכה 
א באַזונדערן נאָט. װוי, למשל, מען זאָגט ביי אונז אַז יעדע אומה 
האָט איר שר... למשל שניצעריי, פּאָעזיע, שיינקייט, געזונטקייט, 
נבורה... 

-- האָט דאָס אַלץ נעטער? נאָר װאָס מיינט מען געטין? 
א קליין געטל {ָ 

--- ניין, נאָט איז אן , ער", נעטין איז א , זי". 

-- האַ? נקבות ?4 זיי האָבן אַריננעזעצט אין הימל אַרין 
נקבות ? 

-- ע, חיים, פאַרװאָס מענער יאָ און נקבות נישט ? 

-- אמת ; איך האָב אָבער נעמיינט, זעלינ, אַז געטער דאַרפן 
זיין נישט זכרים און נישט נקבות... 

--- דוֹ מוזסט וויפן, חיים, אַז די גרעקישע געטער זיינען נלייך 
צו מענטשן ; דער חילוק איז נאָר דאָס, װאָס זיי לעבן אייבינ. 
דעדפאַר האָבן זיי נלייך װוי מענטשן קינדער, ווייבער און פּלנשים, 
נאָר שטאַרבן קענען זיי באין אופן נישט ! אָט, למשל, דער העב- 
סטער פון זיי, יופּיטער אַליין, דער נרעסטער נאָט, װאָס האַלט דעם 


אָדם והוה 97 


װענוס און שולמית 


אין קלויז אונטער'ן אויוון זיינען נעזעסן צוויי ישיבה-בחורים, 
חיים און זעליג. חיים האָט נעלעזן הויך פון א געשריבן ביבל, 
און זעלינ הערט צו און פאַרריכט א שוך מיט א פּראָסטער נאָדל- 
פאָדים. 

,...און שיין איז חנה געווען וי ווענוס..." 

-- זאָג מיר זעליג, איך בעט דיך, װאָס מיינסטו מיט'ן װאָרט 
ווענוס ? -- האָט חיים א פרעג געטאָן. 

--- ווענוס איז א מיטאָלאָנישער נאָט --- האָט אים זעליג נע- 
ענטפערט, שטעכנדיג אין שוך אַרײן. 

-- װאָס איז אַזױנס מיטאָלאָגיע 4 

-- דאָס ווייסטו אויך נישט, חיים ?... דו געדענקסט יענע װאָך 
איז נעקומען צופאָרן א משונה'דינע בריאה מיט א לאַנגן פאַרטוך 
און מיט א רוֹיט מיצל, און האָט פאַרקויפט בזיל-הזול לאַקרעץ- 
פּלעצל מיט נאָך אַנדערע זיסע זאַכן ? 

-- אַהאַ ! 

--- ראָפ איז געוועזן א גרעק, און עס איז דאָ אַזאַ נאַנץ פאָלק, 
װאָס הייסט מיט'ן נאָמען , גרעקן". 

-- און אַלע פאַרקויפן לאַקרעץ-פּלעצל ? 

--- ניי, דו נאַר, זיי האָבן זייער אייגן לאַנד -- , גריכולאַגד"... 
די נרעקן זיינען אַן אַלט פאָלק... זיי ווערן דערמאָנט אין תנ"ך. 
זייער לאַנד הייסט ‏ ארץ יון", זיי אַליין---,יונים". 

--- װאָער יו 4 נישט פון דעם קומט אַרױס , איװאַן"? 

- חס ושלוסם ! יונים זיינען נאָר גרעקן --- {מלכות ין", אָט 


06 י. ל. פ רץ 


נדן אוֹן מיין מאַמע האָט זיי נויטינ נעדאַרפט אין נגעוועלבל 
אַריין|; א גליק, װאָס איך האָב פּלוצלונג באַקומען -- און טאַקע 
נאָר אומזיסט, -- א שלעכטן שם, אַז איך װאַקס אן אַפּיקורס און 
קיינער האָט מיך ניט געװאָלט אױיפכאַפּן. און דאָס גרעסטע נלָיק 
איז געוועזן, װאָס איך בין נעפאַלן אויף א שכ? און האָב אונטער- 
געשיקט ציפּע די װאַטע-מאַכערין, א שדכנ'טע, א מויל אויף שרוי- 
פען, און האָב איר צוגעזאָגט גאָר באַזונדער צו געבן א סך געלט ! 
פונדעסטווענן האָט נאָך אַלץ די מאַמע נגעוויינט איבער מיר : אוי, 
ווען דיין טאַטע זאָל אויפשטיין פון קבר און זאָל זען מיט וועמען 
איך טו, װאָלט ער דאָך נאָכאַמאָל פון חרפּה נעליינט זיך אין קבר 
אַרײן. 

דעמאָלט בין איך געפאַלן נאָך אויף א שכל : איך האָב ווייטער 
אין מיטן דער נאַכט אָנגעהויבן שרייען, איך בין נאָכאַמאָל געוועזן 
אויף יענער וועלט. נאָר דאָס מאָל שוין אָפּנעגעבן דער מאַמען א 
גרוס, אַז דער טאַטע באַשטײיט אויפ'ן שידוך. 

און איך האָב נעקראָנגן א נייע נשמה... 


אָדם וחוה 99 


סלוג זי איז, װאָלט נעוועזן א פרייד פאַר איר מאַמען אין נזדעדן. 
מיין מאַמע פלענט זי אויך שטענדינ לויבן, אַז זי איז א גרויסע 
מחוכמת, װאָלְט זי נאָר בעסער כשר נעמאַכט פלייש, װאָלט זי זיך 
אַלײין אַזאַ שנור נעוואונטשן. 

און איינמאָל, אַז איך האָב ניט נעטראָפן דעם לערער אין דער 
היים און ניטעלע איז אַלֵיין נגעוועזן, אין מיר איינגעפֿאַלן, איך 
זאָל זיך מיט איר אן עצה האַלטן איבער דער נשמה. 

די פּיס האָבן אונטער מיר געציטערט, די הענט--געװאָרפֿן, 
דאָס האַרץ --- געצאַפּלט, די אוינן האָב איך אַרייננעשטעקט אין 
דער ערד װוי א טרפה מעסער און האָב פאָרט געפרענט : מען זאָנט, 
ניטעלע, אַז דו ביזט א קלונע, זאָג מיר, איך בעט דיך, װאָס איז 
אַזױנס נשמה { 

זי האָט געשמייכלט און נעענטפערט : 

-- אָסוֹר, אויב איך ווייס ! 

נאָר פּלוצלונג איז זי טרויערינ נעװאָרן, טרערן זיינען איר 
נעקומען אין די אוינן אַרײן. 

-- איך האָנ מיך דערמאָנט, -- זאָנגט זי מיר, --- אַז ווען די 
מאַמע, עליה השלום, האָט געלעבט, האָט דער טאַטע שטענדיג 
געזאָגט, אַז זי איז זיין נשמה... זיי האָבן זיך אַזױ ליב געהאַט... 

איך ווייס ניט פון װאַנען עס האָט זיך צו מיר נענומען, נאָר 
איך האָב זי אין דער איינענער רגע אָנגעכאַפּט ביי דער האַנט און 
געציטערט, און נעפרענט : 

--- גיטעלע, דו װאָלסט נעװואָלט זיין מיין נשמה ? 

און זי האָט סיר נאַנץ שטי? געענטפערט: יאַָ! 


.6 


און וויפי? גליקן האָב איך אַלְץ געהאַט! 

א נליק, װאָס ניטעלע איז געווען א בת יחידה, איך---א בן יחיד 
און ביידע יתומים, איז עס אונז לייכטער געווען צו פּועל'ן; א 
נליק, װאָס דער לערער האָט צוזאַמענגעלײינט א פּאֶר הונדערט רובל 


84 י. ? פרץ 


איך גערענק נאַניץ גוט, אַז עס האָט מיר וויי געטאָן ; נאָר פאַר 
װאָס ? װאָס אין נראָד מיך אָנגענאַנגען די נשמה ? 

מיינע חברים האָבן פון מיר נעלאַכט, זיי האָבן מיר א נאָמען 
נעגעבן ,נשמה יונג", און װוי נאַריש דער נאָמען איז געוועזן, אַזױ 
פיל צרות האָב איך פון אים געהאַט. 

איך בין פאַרטראַכט, איך קלער װאָס מיין סוף וועט זיין, ווען 
איך װעל שוין כוח האָבן מיך אויסצורייסן פון שטנ'ס האַנט; 
איך רעכן מיך אִפּ מיט מיין איינענער נשמה. איך זאָג איר מוסר, 
איך זידל וֹי.. ראַפּטום ניט מיר איינער א שנע? אין דער נאָן: 
,נשמה יונג 1" -- איך וויל פאַרגעסן אין מיינע צרות, פאַרטיף מיך 
אין א וועלט-קשיא, שפּאַן צוזאַמען א שווערן תוספות מיט א האַרבן 
רמב"ם, בראָק איין א , פּני יהושע" און מיש אויס מיט'ן , תומים"; 
איך בין שוֹין נאָר אויף אן אַנדערער וועלט: אויס לערער, אויס 
ניטעלע, אויס נשמה... עס הויבט זיך שוין אָן צוזאַמענצושרויפן 
אינ'ם מוח, אָט פאַל איך שוין אויף דער המצאה, דאָס רעכטע 
װאָרט לינט מיר שוין אויף דער שפּיץ צונג --- ראָפּטום ניט מיר 
אימיצער א פייף אין אוער אַריין: , נשמה יונג !"; עס הילכט, 
אין מוח פּלאַצט עפּעס, אויס רמב"ם, אויס תוספות, אויס פּני 
יהושע, אויס תומים... צוריק אוֹיף דער ערד! 

איך שטיי שמונה עשרה, איך האָב א פול האַרץ און פולע אוינן 
מיט נעוויין. ‏ רפאנו ה' ונרפא" בעט איך מיט נרויס כונה, און 
מיין ניט חלילה דעם נוף, די נשמה מיין איך ; הייל, רבונו של 
עילם, היי? מיין אָרימע יונגע נשמה ! , דאָס אין דער נשמה יוננ" 
ווייזט איינער אין מיטן אויף מיר---אויס כונה! 

אַזױ האָב איך געליטן טאָנ און נאַכט. 


ס9. 


ניטל'ען האָט מען געהאַלטן פאַר א גרויסע חכמה : דער פאָטער 
פלענט זי אַנדערש נישט רופן נאָר , חכמה מיינע"; שכנות פלענן 
זאָגן, אַז זי איז קלוג װוי דער טאָג ; ווען זי זאָל אַזױ פרום זיין װוי 


אָדם ותוה 3 


נעמט אַרױיס א דין שטריק? און בינדט מיר צוזאַמען ביידע גראָבע 
פיננער און אַזױ שטייף, אַז עס האָט מיך אָנגעכאַפּט ביים האַרץ. 

נישט דאָס נאָך האָט ער געמיינט. 

ער איז צוגענאַנגען צום בעזים און האָט גאַנץ לאַנגזאַם אויס- 
געקליבן און אַרױיסגעריסן א ווייך דין ריטל. מיט דעם ריטל האָט 
ער שטיך געשמיסן איבער די צוזאַמענגעבונדענע הענט.. װי לאַנג ? 
מיר האָט זיך געדאַכט, עס דויערט אייבינ. און א וואונדערלעכע 
זאַך, איך האָב די יסורים מקבל געוועזן באהבה ; איך האָב אין 
זין געהאָט, אַז דאָס שיקט דער רבונו של עולם אויף מיר יסורים, 
איך זאָל תשובה טאָן און ניט מער גיין צום לערער. 

אַז די הענט זיינען מיר שוין גוט געשװאָלן געװאָרן און די 
הויט איז אָנגעלאָפן מיט אַלערלײי קאָלירן, האָט ר' יוזל אַועקגע- 
לענט דאָפ ריטל און נעזאָנט: נענונ! מער װעסטו שוין קיין 
װאַקס ניט קנעטן ! 

איך האָב פונדעסטוועגן ווייטער געקנאָטן. 

איך האָב געהאַט דאָס גרעסטע פאַרגעניגן דערפון, אַז איך האָב 
נעמאַכט פונ'ם װאַקס װאָס איך װויל. איך האָב געפילט, אַז איך 
האָב איבער עפּעס צו שאַפן. 

איך פלעג אויסקנעטן א קאָפּ פון א מענטש, דערפון געמאַכט 
א קאַץ אָדער א מייז?, דערנאָך האָב איך אַרױסגעצױגן פון די זייטן 
פלינ?, געשפּאָלטן דעם קאָפּ אויף צווייען און עס איז אַרױס א 
קרוין-אָרלער. נאָר דערנאָך האָב איך פון ביידע קעפּ און ביידע 
פלינל נעפלאָכטן א קוילעטש אין פירן. 

איך אַליין בין אָבער אויך געוועזן אַזאַ שטיק װאַקס.. מיך 
האָט נעקנאָטן ר' יוז?, דער לערער, די מאַמע און װוער עס האָט 
נאָר געװאָלט. ניטעלע האָט מיך צעגאָסן !... 


.4 


מען האָט מיך געקנאָטן װי װאַקס, נאָר מיר האָט עס וי 
נעטאָן ! 


99 י. ל. 8 רץ 


נזר דין וועט זיין ביטער, אַז איך דאַרף אים ווייכן וי אן עיפּוש, 
אַז ער װיל אומברעננען מיין נשמה --- מיין יונגע נשמה ! 

װאָס קומט אָבער אַרױס ? הונדערט מאָל האָב איך מיר צונע- 
זאָגט, אַז איך װעל אַלץ דערציילן דער מאַמען, און האָב קיין איינ- 
ציג מאָל נישט געהאַלטן װאָרט. 

א סך מאָל האָב איך שוין נעהאַט אָפן דאָס מויל צו זאָגן--- 
האָט זיך מיר אָבער אַלץ נעדאַכט, אַז ניטעלע שטייט הינטער דער 
מאַמעס פּלייצעס, פאַרשפּרײט צו מיר אירע דראָבנע הענטלעך, 
ווינקט צו מיר מיט די גרויסע אויגן : ,ניין ! בעט זי זיך, ניין! 
זאָג נישט !" 

און דאָס נעבעט אין אירע אוינן איז שטאַרקער פאַר מיין 
פרומקייט. איך פיל, אַז נישט נאָר אין פייער און װאַסער, נאָר 
אין ניהנום אַרין װאָלט איך מיך פאַר איר געװאָרפן. 

און עס איז מיר דאָך געוועזן א גרויסע שאָד : די מאַמע און 
אַלע מיינע מלמדים האָבן נעגלויבט באמונה שלמה, אַז פון מיר 
װועט אַמאָל אַרױסװאַקסן עפּעס נאָר א גרויסע זאַך... 


.5 


איך בין פּטור געװאָרן זרח קנייפּ מיט זיין פּריעה-נאָנל, עס איז 
מיר דאָך נישט בעסער געװאָרן. 

איך בין שוין אַלט נעוועזן זעכצן יאָר שדכנים האָבן שוין 
געריסן ביי דער מאַמע'ן די פּאָלעס און איך הצָב נאָך נעהאַט א 
קינדישע טבע אַראָפּצוכאַפּן װאַקס מוצאי יום כפּור פונ'ם שלחן 
און צו קנעטן אין חדר אונטער'ן טיש. 

דער שמש פלענט מיר זיין דערפאַר א שונא אויפ'ן לעבן, און 
איך האָב געהאַט דערפאַר צרות אין חדר. 

-- וואו האַלטסטו? --- פרענט ר' יוזל, 

איך בין פאַרטראַכט און ליינ אויף דער נמרא די נאַנצע האַנט : 
אַלע פינף פינגער מיט'ן שטיק װאַקס. 

ר' יוזל איז בלאַס געװאָרן פאַר כעס. ער עפנט דאָס שופלאָרל, 


אָדם והוה 91 


און אַ מלאך האָט אויסגערופן  :‏ דאָס אין דעם לערער'ס, 
דעם אַפּיקורס'ס נשמה!".. דערנאָך האָט דער איינענער מלאך 
צו מיר געזאָגט מיט כעס: אַז דו וועסט ניין אין זיינע דרכים, 
װעט דיין נשמה אויך זיין אַזױ ברודיג און מען װעט זי אַלע 
נאַכט אַזױ וואַשן, ביז זי װועט פאַרפאַלן ווערן אויף כף-הקלע. 

-- איך װעל נישט ניין אין זיינע דרכים! -- האָב איך 
אַרױסגעשריען פון שלאָף. 

די מאַמע האָט מיך אויפנעוועקט, אַראָפּנענומען מיר די האַנט 
פון האַרץ. 

--- װאָס איז מיט דיר, תכשיט מיינער ? -- האָט זי געפרעגט 
דערשראָקן. --- דו שווימסט דאָך אַרום אין שווייס ! 

--- פאו, פאו, פאו ! -- האָט זי מיך אָפּגעבלאָזן. 

-- מאַמע, איך בין געוועזן אויף יענער וועלט |... 

אין דער פרי האָט מיך די מאַמע נאַנץ ערנסט געפרעגט, אויב 
איך האָב נישט דאָרט דעם טאַטן נעזען?} איך האָב געזאָגט: 
ניין! 

-- א שאָד, א שאָד ! --- האָט זי באַדוױערט, --- ער װאָלט דיר 
אודאי עפּעס געזאָגט פון מיינעטוועגן. 


.2 


װאָפ קומט אַרױיס, אַן דער לערער מאַכט חוזק אפילו אויס 
חלומות ! אים צוליב, נאָך מער ניטל'ען צוליב, האָב איך אים 
געװאָגט ראַטעװען ; איך האָב אים דערציילט מיין גאַנצן חלום. ער 
האָט אָבער נעזאָנט, אַז א חלום איז א נאַר; ער מאַכט זיך נישט 
פון אַזױנע זאַכן. 

ער װוי? מיר ברעננען ראַיות פון תנ"ך און פון דער נמרא, אַז 
חלומות זיינען פּלעװעס, שישקעס און װאַנצן; איך פאַרשטעק 
מיר אָבער די אויערן מיט די קליינע פיננער און װוי? נישט הערן. 

איך האָב נעזען באַשינפּערלעך, אַז ער איז פאַרפאַלן, אַז זיין 


90 י. ל. פ רץ 


ווערן די נשׂמות נאָר דורך יסורים; דער בורא עולם מיט זיין 
גרויס רחמנות שיקט אויף אונז יסורים, מיר זאָלן זיך דערמאָנען, 
אַז מיר זיינען נאָר בשר ודם, א חרס הנשבר, אַ נאָר-נישט און 
אַז ער ניט נאָר אַ קוק אויף אונז, צעפאַלן מיר און ווערן בטל 
כעפרא דאַרעא... נאָר אויף יענער וועלט ריינינגט מען אויך די 
נשמות. 

און ער האָט מיר דערציילט, װאָס מען טוט אַלְץ מיט די 
אָרימע נשמות אין די שבעה מדורי גיהנום... 


.1 


צװישן די ימים טובים האָב איך נעהאַָט מער צייט 
אומצוקוקן זיך אין דער היים. פאַר סוכות אין נעװוען ביי אונז 
אַ וועש 

איינמאָל ביינאַכט האָט זיך מיר נע'חלום'ט, אַז איך בין 
אויף יענער וועלט. איך זע, װוי מלאָכים שטעקן אַרױס די הענט 
פון הימל און כאַפּן אַרױף נשמה'לעך, װאָס קומען צוריק פון דער 
וועלט. די מלאָכִים קלויבן זיי איבער: נאָר די ריינע, די ווייסע 
װי שניי, פליען זיי װוי טויבן אַרױס פון די הענט, נלייך אין 
נןדעדן אַריין. די ברודינע -- שיט מען אָן אַ באַרג, און דעם 
באַרג װאַרפט מען אַריין אין ים הקרח, וואו עס שטייען שװואַרצע 
מלאָכים מיט פאַרשאַרצטע הענט און ואַשן זיי. נאָך דעם קאָכט 
מען זיי ערשט איבער אין נרויסע, שװואַרצע טעפּ, ביים פייער פונ'ם 
ניהנום. 

און אַז מען דריקט אויס פון זיי דעם ברוד, און אַז מען 
פרעסט זיי, הערט מען דאָס נעוויין פון די נשמות מסוף העולם 
ער סופו. 

צװישן דער ברודינער וועש דערקען איך דעם לערער'ס נשמה ; 
זי האָט געהאַט זיין לאַננע נאָז, זיינע איינגעפאַלענע באַקן, זיין 
שפּיציג בערד? און האָט געטראָנן זיינע גרויסע בלויע ברילן. 
מען האָט זי געװאַשן, און זי איז װאָס אַמאָל שװואַרצער נעװאָרן... 


אָדם והוה 59 


מיט ר' יוזל'ען וועגן דער נשמה. 

די נשמה איז געװאָרן ביי מיר אַ מין אידייע פיקס. זי איז 
מיר נישט אַראָפּגעגאַנגען קיין רנע פון די געדאַנקען. דאָס ערשטע 
האָט מיר ר' יוז? אַרױסנגעשלאָגן פון קאָפּ דאָס חבר!קייט מיט די 
אומות העולם, און אַרײננעשלאָנן אין אַמביציע מיט אַתה 
בחרתנו". 

,נישט אומזיסט", האָט ער געזאָגט, , ליידן מיר נלות, בזוי 
בזיונות און אַזױנע מכות, װאָס שטייען נישט אין דער תוכחה! 
מיר זאָלן נלייך זיין מיט די אומות העולם, װאָלטן מיר געהאַט 
עולם הזה נלייך מיט זיי. , דאָס קינד, װאָס דער טאַטע האָט ליב -- 
דאָס שמייסט ער", עס זאָל װעלן לערנען און אַריינקומען אין 
אַלע שערי בינה"... 

--- נאָר אפילו ביי אונז, אירן, זאָגט רבי יוזל, זיינען נישט 
אַלֶע נשמות נלייר: עס זיינען דאָ גראָבע, פּראָסטע נשמות וי 
זרח קנייפּ למשל. דיין לערער, דער אפּיקורס, האָט אַ נשמה 
בבחינת קורח ; עס זיינען פאַראַן נשמות גרויסע, גאָר גרויסע: 
טייל קומען אַרױס פון דער , חתירה" פון אונטער'ן כסא הכבוד ; 
עס זיינען פאַראַנען נאָר, גאָר נשמות עליונות בבחינת קמח סולת. 

איך האָב ווייניג פאַרשטאַנען פון די בחינות און בפרט פון 
דער חתירה פון אונטער'ן כסא הכבוד; איך האָב נאָר געוואוסט 
װאָס מען מיינט קמח סולת, און האָב מיר פאָרנעשטעלט דעם חלוק 
פון נשמות, װי צווישן ראַזאָװוע-מעל, קאָרן-מעל, ווייצן-מעל און 
מעל, װאָס מען נעמט לכבוד שבת אויף חלה. די נרעסטע נשמות 
מוזן זיין מיט זאַפערן און ראָזינקעס ! 


10 


-- נאָר דער עיקר, -- זאָגט ר' יוזל, --- זיינען יסורים. 

--- קיין איינציגע נשמה וװערט נישט פאַרלוירן, אַלע מוזן 
צוריקקומען צו דער מדרנה, אויף וועלכער זיי זיינען געװועזן 
איידער זיי זיינען אַראָפּנעקומען אוֹיף דער וועלט, און נעריינינט 


88 היל פיץ 


9 


ערב ראש השנה האָב איך געענדינט , איזהו נשך" און האָב 
געפילט דעם טעם פון יציאת מצרים, 


ר' יוֹזל, מיין נייער רבי, האָט מען מיר געזאָנגט, קנייפּט נישט. 
אפילו שלאָנן, שלאָגן ער נישט אומזיסט. רבי יוזל'ען האָב איך 
אַלע מאָל געזען ביים דאַװנען, ער איז געוועזן א הויכער איד מיט 
נרויסע ברעמען, אַז מען האָט ביי אים קיין אוינ נישט אַרוסגע- 
זען. ער פלענט טראָגן אָפן דעם קאַפּטאַן און פון אונטער דער 
לאַנגער צװיי-שפּיציגער ווייסער באָרד, האָט פון ביידע זייטן אַרױס- 
געשטאַרט דער טלית קטן. גענאַנגען איז ער שטי? און שטיל. האָט 
ער נערעדט, נלייך אַלץ װאָלט געווען א סוד. דערביי האָט ער נאַנץ 
לאַנגזאַם אַרױף און אַראָפּ געשאָקלט מיט'ן קאָפּ, אויפנעהויבן די 
ברעמען, צוזאַמענגעצוינן דעם שטערן ,אַרויסגעשטעקט ביידע ליפּן 
מיט די װאָנצן און אַריינגעשטעקט ביידע הענט אין נאַרטל אַרין ; 
יעדעס װואָרט האָט זיך געדאַכט, איז איינס פון די וויכטינסטע 
זאַכן, אַז די רייד שטייען טאַקע ברומו של עולם. 

ר' יוזל איז אַמאָל געוועזן א , משולח" ביי איינעם פוֹן די 
גרויסן נוטע אידן. עד היום האָט ער פון רביים אין קאָמיסיאָן : 
פאַרשפּראָכענע בוימל, מטבעות, קמעות און שמירה'לעך; ער 
איז דער ערשטער אין שטאָט אָפּצושפּרעכן עין-הרע'ס, און אַז דער 
רב איז נישט בקו הבריאה זאָנט ער פאַר אים, שבת הנדול, ראש 
השנה, און מאַכט אַ מצָל אַ הספּד. דער רב איז נעוועזן אַן אַלטער 
שװואַכער איד און רבי יוז? האָט זיך נעריכט ,איבער הונדערט 
און צװאַנציג יאָר" זיין אָרט צו פאַרטרעטן. 

אַ חוץ דעם איז ר' יוזל נגעוועזן אַ באַרימטער בעל-תקיעה, 
און אַן ער פלענט מאַכן די ברכה פאַר תקיעות, האָט טאַקע, װי 
זאָנט מען, אַ פיש אין װאַסער געציטערט. 

און איך בין געװאָרן מלא נאוה, אַז איך על זיין ר' יוזל'ס 
תלמיד. 


נאָך פאַר יוס-כפּור האָב איך געהאַט די נעלעננהייט צו ריירן 


6 


אָדם והות 87 


אויפגעהערט צו זאָגן תחנון. אויך איז געוועזן א קלאָרע ידיעה פון 
ארץ ישראל, אַז דאָס יאָר האָט זיך ניט געוויזן קיין פוקס לעבן 
כות? מערבי. 


און מען האָט זיך טאַקע געריכט אַלֶע טאָג אויף משיה בן 
יוסף'ן. קהל האָט זיך נעלאָזט קאָסטן און איינגעהאַלטן די פֹּאַ- 
דאַטקעס ; אַז משיח װועט קומען, ווער װועט נעדענקען אַזאַ קלייניג- 
קייט צוריק צו מאָנען ! 


דעם ערנסטן סוף האָבן נעהאַט די ווייבער. נאָך פאַראַיאָרן 
זיינען איינגעפאַלן די טרעפּ פון מקוה. א צען מאָל האָט מען ניט 
נעלאָזט ‏ אויסנעמען", איידער מען האָט צוזאַמען גענומען נעלט 
אויף א ניי געהילץ. נו, עס לינט שוין, בה"ש, גרייט, עס איז אָבער 
פּאָרט א שאָד צו דינגען א באַלמעלאָכע, אן עבירה די פּאָר קערב- 
לעך ! 


און איך בין זיכער נעוועזן, אַז אין א קורצער צייט װעט דער 
איינענער יאַשעק, װאָס איז מיר נעכטן אונטערנעלאָפן אויף דער 
נליטש, בשעת איך האָב נעמאַכט ,א שוסטער", װאָס דורך אים 
האָב איך שׂיר נישט האַלז און לייב צעבראָכן; דער איינענער 
װאָיטעק, װאָס ווייזט מיר אַלע מאָל א חזיר-אויער, און דער איי- 
גענער יאַנטעק, װאָס ציילט אונז: ראַז, דווא, טשי -- אַז אַלֶע 
דריי וועלן קומען צו מיר בקידה והשתחויה פרעגן א דין, ?משל: 


פון מוקצה ! 


און איך רחמן בן רחמנים, װעל זיי נישט געדענקען זייער 
שלעכטס, װאָס זיי האָבן מיר נעטאָן ; איך װעל זיי זאָגן. איך 
װעל זיי מקרב זיין און אוױיסזאָגן דעם סוד פון דער אייזערנער 
מיט דער פאַפּירענער בריק ; אָנזאָגן זיי הזהר והזהר, אַז זיי זאָלן 
זיך נישט דערווענן צוצוגיין צו דער אייזערנער בריק. ‏ אמבעסטן, 
האָב איך מיך געטראַכט, װאָלט געווען, זיי זאָלן זיך נאָר האַלטן 
פון דער ווייטנס, אַבי זיי זאָלן ראַטעװען זייערע נשמות... 


06 ול פרזץ 


מיר האָפן, אַז עס װעט קומען א בעסערע צייט, א בעסערע, ליב- 
טינערע צייט, ווען אַלע מענטשן װעלן דערקענען איין גאָט, איין 
געזעץ, ווען עס װועט מקוים ווערן אונזערע היילינע נביאימ'ס 
ווערטער, אַז עס װעלן אויפהערן אַלע טלחמות, פאַרשוואונדן ווערן 
קנאה-שנאה, אַלע װעלן דינען איין בורא עולם, און עס וועט זיין 
וי דער פּסוק זאָנט: כי מציון תצא תורה ודבר ה' מירושלים !... 

דעם פּסוֹק האָב איך נעדענסט פונ'ם ,ויהי בנסוע" אין דאַונען. 

דער לערער האָט נאָך לאַנג גערעדט, נאָר איך האָב שוין ווייניג 
װאָס פאַרשטאַנען ; איך האָב נישט געקענט נלויבן, אַז א , נוי האָט 
אויך שכ?", אַז אַלע מענטשן זיינען נלייך ! איך האָב געוואוסט, 
אַז דער לערער איז אן אפּיקורס; ער גלויבט נישט אפילו אין 
גלגול?, כאָטש איך האָב אַליין נעזען, נאָך פראַדעל מופקרת'ס טויט, 
װי עס האָט זיך אַרומגעדרײט א שװאַרצער הונט אויפ'ן דאַך 
פוֹן הויז, וואו זי האָט געוואוינט. 

אויך האָט ער זיך נעשניטן די נענ? נישט איבערגעהיפּערט, 
קיינמאָל נישט צונעשניטן קיין עדוֹת און אַזױ אַרױסנעװאָרפן 
דורכ'ן פענצטער ! 

איך װאָלט שוין לאַנג אנטלאָפן פון אים, איך װאָלט אויסנע- 
זאָגט דער מאַמען, אַז ער רעדט ,על השם ועל משיחו" ווען נישט... 

איר טרעפט שוין אודאי װאָס און וועמען איך מיין... 


.8 


נאָר דאָס איז מיר אין קאָפּ אַריין, אַז עס װעט קומען א צייט 
ווען די אומות העולם וװועלן קומען צו אונז לערנען תורה, און דאָס 
האָט באַדאַרפט צו זיין היינט-מאָרגן. 

ביי אונז איז דעמאָלט געוועזן שוין אמת'ע משיח'ס צייטן: 
מען האָט געפונען דאַרױף א שטאַרקן רמז אין דניאל און א זיכערן 
לפ"ק; מען האָט נעוויזן עפּעס א זוהר מיט א מדרש הנעלם, מען 
האָט אויך פון אויעוי צו אויער דערציילט, אַז דער קאָזעניצער האָט 


+ 
ר 
ו 


אָדם והוה 8 
אפּיקורס און די שכנים האָבן זיך נישט געמישט מיט זיינע כלים. 

ער איז געווען אן אלמן, און מען האָט נישט נענלויבט, אַז 
גיטעלע, זיין טאָכטער, א מייד? אין מיינע יאָרן, זאָל קענען גוט 
כשר מאַכן פלייש. 

ער איז אָבער געוועזן א נרויסער מושלם, און מיין מאַמע האָט 
געװאָלט, אַז איר בן יחיד זאָל קאָנען שרייבן. 

- איך בעט אייך זייער, ר' לערער, -- האָט זי געזאָגט, -- 
איר זאָלט מיט אים נישט לערנען קיין שום אַפּיקורסישע זאַכן : 
קיין תנ"ך, קיין פּסוק, נאָר לערנט אים אויס שרייבן א אידיש 
בריוו?, פּשוט א , שלום לאהובי" בריוול. 

און פונדעסטווענן ווייס איך נישט, צי דער לערער האָט גע- 
האַלטן װאָרט. 

אַז איך האָב אים דערציילט די שאַלה מיט די צעשפּאָלטענע 
ליפּן, איז ער אַריינגעפאַלן אין א שרעקלעכן כעס; ער האָט זיך 
ראַפּטום אויפגעשטעלט, אַװעקגעקאָפּעט מיט'ן פוס דאָס בענקל 
און אָנגעהויבן אַרומשפּרײזן אין שטוב מיט א געשריי: ,נראָבע 
יונגען, רוצחים, פלערערמייז !"... 

ער האָט זיך פּאַמעלעך באַרואיגט, צוריק אַנידערנעזעצט, אי- 
בערנעווישט די פאַרלאָפענע ברילן און מיך צוגעצוינן צו זיך : 

--- נלויב נישט, מיין קינד, --- האָט ער מיר געזאָגט, -- אין 
אַזױנע נאַרישע זאַכן ! דו האָסט דיך נוט צונעקוקט צו די שקצים 
אויף דער נליטש 4 וי הייסן זיי ? 

איך האָב אים נעזאָגט די נעמען. 

-- נוֹ, -- פרעגט ער מיך, -- צי האָט איינער פון זיי אַנדערע 
מאָדע אוינן ? אַנדערע הענט און פיס, אָדער אַנדערע אברים וי 
דו ? צי לאַכן זיי ניט מיט דיר נלייך ? און אַז זיי וויינען, גיסן 
זיך ביי זיי אַנדערע מאָדע טרערן װי ביי דיר ? פאַרװאָס זאָלן זיי 
נישט האָבן קיין נשמה נלייך מיט דיר? אַלֶע מענטשן זיינען 
נלייך. נלייכע קינדער, איין נאָט איז זייער טאַטע, איין ערד איז 
זייער לאַנד! אמת, יעדעס פאָלק רעדט זיך איין, אַן ער איז די 
קרוין פון אַלע פעלקער, אַן נאָר אים האָט נאָט אין זינען; נאָר 


84 י. ל. פרץ 


און איך האָב מיר פאָרגעשטעלט, אַז ביים רבונו של עולם אין 
אוצר זיינען אויסנעליינט די נשמות, װוי די סחורה ביי מיין מאַמע'ץ 
אין געוועלב?, אין אַלערלײ שאַכטל, רויטע, נרינע, ווייסע, בלאֶָע... 
און אַרומגעבונדן מיט שטריקלעך. 


0 


-- און אַז נאָט, דערציילט דער רבי, קלייבט אויס א נשמה, 
און איז נוזר אויף איר, זי זאָל אַראָפּגײין אויף דער זינדינער וועלט, 
ציטערט זי און וויינט... 

דערנאָך קומט צו איר א מלאך אין דער מאַמעס בויך אַרײן, 
און לערנט מיט איר אויס כ? תורה כולה. נאָר אַן עס קומט די 
רעכטע צייט, ניט איר דער מלאך א שנע? אין דער נאָז און זי 
פאַרגעסט צוריק דאָס לערנען. 

-- דעריבער, -- זאָגט דער רבי, -- האָבן אַלע אידישע קינ- 
דער צעשפּאָלטענע אויבערשטע ליפן... 

דעם איינענעם טאָג פאַרנאַכט האָבן מיר זיך נענליטשט אונ- 
טער דער שטאָט און איך האָב דערזען, אַז די שקצים : יאַנטעק, 
װאָיטעק און יאַשעק האָבן צעשפּאָלטענע אויבערשטע ליפּן נלייך 
מיט אונז. 

-- יאַשעק! -- האָב איך מיר אייננעשטעלט דאָס לעבן און 
געפרעגט : , טי טאַקזשע מאַיעש דושא ?" 

--- א טאָביע, פּשאַ דושאַ, צאָ דאָ טענאָ ? -- האָב איך נעהאָט 
א קלאָרע תשובה. 


4 


חוץ ביי א מלמד, האָב איך מיך נעלערנט ביי א לערער שריי- 
בען. 
דעם לערער האָט מען געהאַלטן אין שטאָט פאַר א גרויסן 


: 
: 
4 
/ 

ר 
וּ 
/ 

ֹ 
: 


אָדם והוח 8 


זרח קניים !... רבונו ש? עולם, װאָס װויל ער פון מיין נשמה האָ- 
בען ? !" 

אַז ער קנייפּט נאָר דעם נוף, האָב איך פאַרנעסן ! 

אין אָרם נתפס על צערו ! 


9 


דאָך אַז זרח קנייפּ האָט אַמאָל אין א , יומא דפֿנרא" פאַרמאַכט 
די נמרא און נענומען זיך צו דערציילן מעשיות, אין ער נאָר 
געוועזן אן אַנדער מענטש. 

ער האָט אַראָפּנעלײנט דעם ספּאָדעק, געבליבן זיצן אין די 
גרויסע פעדערן (קיין יאַרמולקע האָט מען נישט אַרױסגעזען). ער 
האָט אויפנעקנעפּלט די סטראָקעס. אויסגעגלייכט דעם שטערן. די 
ליפּן האָבן אים געשמייכלט, און דאָס קול איז אויך נאָר אַנדערש 
געװאָרן. 

געלערנט האָט ער מיט'ן האַרטן, נראָבן, בייזן קול, מיט וועלכן 
ער פלענט רעדן צו דער רביצין  ;‏ מעשיות דערציילט -- מיט דעם 
איינענעם ווייכן, דינעם, נוטן קול, מיט וועלכן ער פלענט זיך ווענ- 
דען צו שפּרינצע'ן, מיט , דער טייערער נשמה". 

און מיר פלענן זיך ביי אים שטענדיג בעטן װוי ביי א נזלן, ער 
זאָל אונז דערציילן א מעשה. מיר האָבן נישט געוואוסט, אַן זרח 
קנייפּ קען נישט מער װי איין פּרק , איזהו נשך", מיט וועלכן ער 
הוינט אָן און לאָזט אויס דעם זמן, און מוז שטיקעווען מיט 
מעשיות, בפרס א ווינטער זמן, װאָס איז אָן ימים טובים ! מיר 
נאַראָנים פלעגן פאַר יעדער מעשה צאָלן מיט באָבעס און מיט 
אַרבעס, און איינמאָל זיך צונויפנעליינט פאַר שפּרינצע'ן אויף א 
רוֹיטן באַרכענען שפּענצער, 

פאַר דעם באַרכענעם שפּענצער, האָט אונז זרח קנייפּ דער- 
ציילט, וי אַזױ דער רבונו של עולם קלייבט אויס פון זיין אוצר א 
נשמה און בלאָזט זי אַריין אין א נוף. 


82 ול פרץ 
קנייפּ דאָך דיין נוף ! װאָס שאַדט דיר! אַז די ווערים אין קבר 
וועלן האָבן ווייניגער צו עסן ?" 

און דער גוֹף, זאָגט זרח קנייפּ, אין טאַקע נאָר עפר ואפר, א 
והא ראיה ; רייב איין האַנט אין דער אַנדערער וועסטו זען! 

און מיר. האָבן געפּרואװוט און טאַקע נעזען בחוש, אַז דער 
גוף איז עפר ואפר. 

--- און װאָס איז די נשמה ?---האָב איך נעפרענט. 

-- א ווסגיוע + -- האָט מיר דער רבי געענטפערט. 


.4 


זרח קנייפּ האָט פיינט געהאַט שנאת מות זיין ווייב די רביצין ; 
פאַר דאָס איז שפּרינצע, די בת יחידה זיינע, נעווען ביי אים אן 
אוינ אין קאָפּ. 

מיר, ווייטער, האָבן פיינט געהאַט שפּרינצע'ן, ווייל זי פלענט 
אונז צוצומסר'ן צום פאָטער, און --- ליב געהאַט די רביצין, װאָס 
פלענט אונז פאַרקויפן אויף קרעדיט באָבעס מיט אַרבעס און ניט 
איינמאָל מציל זיין פון רבי'נס הענט. 

דער נרעסטער חשוב ביי דער רביצין בין איך געוועזן. איך 
פלענ קריגן דעם נרעסטן צולאָנ, און ווען דער רבי האָט זיך נענו- 
מען צו מיר, פלענט זי שרייען : , רוצח, װאָס ווילסטו פון יתום ? 
זיין טאַטנ'ס נשמה וועט זיך אין דיר נוקם זיין !" 

דער רבי האָט מיך אָפּנעלאָזט און די רביצין האָט נעלייזט 
מיין הלק. : 

איינמאָל, געדענק איך, ווינטער ביינאַכט, בין איך אהיים נע- 
קומען פון חדר אַזױ צעקניפּן און פון פראָסט אַזױ דורכנענומען 
אַז די נאַנצע הויט האָט אויף מיר נעשטאַרט. 

דעמאָלט האָב איך אויפנעהויבן די אוינן צום הימ? און האָב 
יאָמערלעך נעוויינט און נעבעטן: ,טאַטעשי! זיי זיך נוקם אין 


אָדם והוה 81 


לייווענט... אַז אויב איך װע? זאָנן ערנסט קדיש, װועט זי פליען 
.גלייך אין הימל אַרײן. 
און מיר האָט זיך פאָרנעשטעלט, אַז די נשמה איז א פויגעלע... 


.2 


אײינמאָל האָט מיך דער באַהעלפער אָפּנעפּירט אַהיים, לעבן 
:אונז זיינען דורכגעפלוינן גאַנץ נידעריג, עטלעכע פויגל. 

-- נשמה'לעך פליען, נשמה'לעך פליען! -- האָב איך מיר 
-צוגעזוננען. 

דער באַהעלפער האָט זיך אומגעקוקט. 

-- גיי דוֹ נאַר, -- מאַכט ער צו מיר, --- דאָס זיינען פויגל, 
יפּראָסטע פוינל ! 

דערנאָך האָב איך געפרענט דער מאַמע'ן: וי אַזױ ווייסט 
ימען דעם חילוק פון א נשמה ביז א פּראָסט פוינעלע ? 


= 


אַז איך בין אַלְט געװאָרן פערצן יאָר, האָב איך שוין געלערנט 
וגמרא מיט תוספות, מיט מהרש"א, און טאַקע ביי , זרח קנייפּ". 

עד חיום ווייס איך נישט, צי האָט ער טאַקע אַזױ געהייסן, צי 
האָבן עס אים די תלמידים דעם צונאָמען נענעבן, וויי?ל ער פלענט 
יקנייפּן אָן רחמנות. 

און ער פלעגט נישט װאַרטן בין מען פלענט פאַרדינען א 
יקניפּ; ער פלענט צאָלן פאָראויס, , דערמאָן מיר, זאָגט ער, על 
איך דיר אָפּשלאָנן !" 

דערצו איז ער געווען מוה?, געהאַט א שפּיציגן פּריעהנאָנל, 
און יעדער קניפּ האָט צונעשלאָגן צום האַרץ. 

און ער פלעגט זאָנן : , וויין נישט, וויין נישט אומזיסט ! איך 


80 א 0 


װאָס הייסט ,נשמהי 


(א יוגנט-געשיכטע) 
8 


4 
: 
: 


איך געדענק װי אין א חלום, אַז עס האָט זיך ביי אונז אין 
שטוב אַרומגעדרײט א קליין דאַר איד? מיט א שפּיציג בערד?, װאָס 
פלעגט מיך אַלע מאָל אַרומנעמען און קושן. 

דערנאָך, נעדענק איך, איז דאָס איינענע אידל קראַנק געלענן 
אין בעט, ער האָט זעהר געקרעכצט און די מאַמע איז נגעשטאַנען 
אוֹן געהאַקט זיך אין קאָפּ אַרײן. 

אַמאָל כאַפּ איך מיך אויף ביינאַכט און דערזע א פולע שטוב 
מיט אידן ; פון ררויסן הער איך א יאָמערלעך געוויין... איך האָב 
מיך שטאַרק דערשראָקן און אָנגעהויבן שרייען. 

עס איז צוגעקומען צו מיר איינער פון די אידן, ער האָט מיך 
צָנגעטאָן און אַוועקנעפירט צו'ן א שכן שלאָפן. 

דעם אַנדערן טאָנ האָב איך די שטוב נישט דערקענט: אויף 
דער ערד איז נעלענן אָנגעשיט שטרוי, דער שפּינ? אויף דער װאַנט 
---איבערגעדרייט, דער העננ-לייכטער פאַרהאננען מיט א טישטעך, 
און די מאַמע איז נעזעסן אין די זאָקן אויף א קליין בענקעלע 
אויף דער ערר... 

אַז זי האָט מיך דערזען, האָט זי אַרױסנעלאָזט א שרעקלעך נע- 
וויין, און האָט אָננעהויבן שרייען : ,דער יתום, דער יתום !"... 

אויפ'ן פענצטער האָט זיך נעברענט א קאַגעניק, דערנעבן איז 
געשטאַנען א גלאָז װאַסער און געהאנגען א שמאַטע... 

מען האָט מיר געזאָנט, אַז מיין טאַטע אין נעשטאָרבן; אַז 
זיין נשמה ואַשט זיך אינ'ם נלאָז און װישט זיך אִפּ מיט דער 


אָדם והוה 79 


לֵיי שיינע לידער, --- האָב איך מיך דאָס אויך אויסגעלערנט, און 
איך זינג אַוודאי אַזױי נוט װי גנענד?, און אפשר בעסער פאַר איר, 
און קען מער לידלעך פון איר. און נעכטן ביינאַכט, אַז איך האָב 
גענעכטינט אונטער'ן בלויען הימל, איזן נאָך צו מיר נעקומען די 
מלכה שבא און האָט מיך אויסנעלערנט טאַנצן -- און א גאַנצע 
נאַכט האָב איך אַרומנעטאַנצט מיט דער מלכה שבא נעגן דער 
לבנה. 

און דו, מיין ליבער שמוא? משה, האָסט נאָר א מקח טעות 
געהאַט! ווארום איך בין בעסער פאַר ננענדל'ען. ווארום, איך 
נעדענק גאַנץ נוט, אַז זי האָט געהאַט צוויי פעפערלעך, איינעם 
אויפ'ן לינקן אויער און א צווייטן אויף דער רעכטער באַק, און--- 
א נעז? א ביס? א פאַדרייטס. און איך, ווייסטו דאָך, האָב א ריין 
לייב, אָן א שום פעפערל, חס ושלום. -- דו האָסט געמיינט, אַז 
נאָר גגענדל קען זינגען, און יעדן פּרייטאָנ צו נאַכטס טאַנצן, אַז 
זי אַליין קען זיך לאָזן װאַקסן צעפּ, אַנדערע קענען נאָר נישט די 
תורה ! נאָר איך בין. חס ושלום, אויף דיר נישט אין כעס ! האַלט 
דיך אָן איר! מיר אין נענוג, אַז איך האָב דעם קינד'ם קבר'ל, 
איך גיין אַהין, איך װעל מיר דאָרט אויסבויען א קליין שטיבעלע 
און זיצ; דאָרט ביז האַלבער נאַכט, ביז דער האָן װעט קרייען. דעם 
קינד װעל איך דערציילן זיס און שטי? פון זיין טאַטן שמואל 
משה'ן, װעט ער שטאַרק הנאה האָבן! און, אַז דו וועסט אַלֵיין 
קומען, אָדער שיקן א שליח מיוחד, נאָכ'ן קינד, װע? איך אייך 
מיט די נעגל די אוינן אויסקראַצן, ווארום דאָס קינד אין מיינס, 
נישט ננענדל'ס -- ימח שמה וזכרה, זאָל זי ווערן מיט דיר אין 
איינעם -- =- -- 


דער בריוו איז קענטיג נישט קיין נעענדינטער ! מען האָט אים 
געפונען צוזאַמען מיט די אַנדערע בריוו אין קעשענע ביי דער 
משונענער חנה. 


78 י. ל. פ רץ 


האָסט געזאָנגט! זאָלסט אפילו אויס דער הויט שפּריננען, װעסטו 
נישט שיקן קיין שליח מיוחר נאָכ'ן קינד, זאָלסט עס צונעמען פון 
מיר צו דיר קיין אַמעריקע. ווארום דאָס קינד אונזערס איז, אין 
זיין זכות און זכות פון דיינע אבות -- לאַנג שוין נישטאַָ} מען 
האָט עס באַהאַלטן ערנעץ אויפ'ן בית-עולם, אין א קליין שטיבע- 
לע אָן א טירל, אָן א פענצטערל, --- שריי חי-וקים, וועסטו נישט 
וויסן, וואו זיינע ביינדלעך לינן ! קיין שום מצבה, קיין שום סימן, 
נאָרנישט! זוך דעם ווינט אויפ'ן פעלד! 

די אסכרה האָט עס צונענומען אונטער אירע פליגל.. 

און ווייל דו ביזט דער גרויסער בעלל-זכרון און געדענקסט 
אַלץ, װאָס איך האָב גערעדט, און אַלץ װאָס איך האָב געטאָן, װעל 
איך דיר דערציילן אַ מעשה, אפשר וועסטו זי אויך געדענקען ! עס 
איז א מעשה מיט א שאַל, װאָס איך האָב נישט געוואוסט, װאָס 
מיט אים צו טאָן ; צי זאָל איך אים כאַפּן אויף מיר און אַרױיס- 
לויפן זוכן א דאָקטאָר צום קינד, אָדער איך זאָל פאַרשטאָפּן מיט 
דעם שאַל די צעבראָכענע שויב, דער שניי זאָל נישט אַרין צום 
קראַנקן קינד אין שטוב אַרײן, אָדער איך זאָל צודעקן מיט דעם 
שאַל דאָס הייזעריגע קינד, װאָס עס שטיקט זיך, נעבעך, -- און 
די קעלט איז נאָר גרויס, נאָר נרויס! אַ סך מאָל בין איך אַהין 
און צוריק נעלאָפן: פון קינד צום פענצטער, צו דער טיר, און 
צוריק פון טיר צום פענצטער, צו דער וויג.. אַבי געלאָפן! 
דו זועסט שוֹין, מיין געטרייער מאַן, מיין איך, די מינוט נישט 
פאַרנעסן. ווארום, װוי דו מיין טייערער מאַן זאָגסט, בין איך צו- 
נגעבונדן צו דיר, דו צו מיר און ביידע צום קינד, און אַצינד, אַז 
דאָס קינד איז נישטאָ, קאָנען מיר ביידע שוין אויך נעלם ווערן,-- 
נאָר, װאָס װעט גנענדל זאָגן? דעם אמת זאָננדיג, איז ביי מיר 
געבליבן, איך זאָל זיך לאָזן װאַקסן לאַנגע האָר אוּן אָנטאָן זיך 
וי מען טראָנט זיך אין אַמעריקע. אויך, ווייסטו דאָך, אַז איך 
האָב א זיס קול, אַז איך פלענ נאָכזינגען אַלֶַע תפילות, און אַצינד, 
אַז איך בִין געווען ביים ברודער מנחם מענדל, זאָל נעזונט זיין, 
אין נאַסט-הױיז האָב איך נאָך נעהערט פון שכור'ע פּויערים אַלֶער- 


אָדם והות 77 


האָבן געקנאַקט, און האָט מיך באַלד אַרױסנעשיקט אין מאַרק 
אַריין דינגען א פור. 

נצָך דעם זעלבן טאָג איז מנחם מענדל, זאָל געזונט זיין, אַװעק- 
געפאָרן אין א מזל'דינער שעה צום צדיק. 

און אוֹיף מאָרגן האָט מיר חוה גיט? אן עצה טובה גענעבן, 
איך זאָל צוזאַמעננעמען מיינע זאַכן און גיין צו אַלדי נוטע יאָר... 
ווארום, װיבאַלד זי אַלֵיין איז דאָ, און ביילע סאָשע העלפט איר 
צו, בין איך דאָס פינפטע ראָד ביים װאָנן, און װעל נאָך, חלילה, 
משונע ווערן פון ליידיג גיין. זי האָט מיר געראָטן, ענטוועדער 
איך זאָל פאָרן צוריק, פון װאַנען איך בין געקומען, אָדער דצָ 
בלייבן און טאָן װאָס מיין האַרץ װעט נלוסטן. זי זאָגט מיר, 
חלילה, קיין דעה נישט. 

נאָך די זעלבע נאַכט, האָב איך שוין אין איר שטוב נישט 
גענעבטיגט. 

א שיינע נאַכט איז געווען, האָב איך זיך דורכנעשפּאַצירט אין 
אַלע נאַסן מיט'ן פּעקל אונטער'ן אָרעם. 

זעסטו דאָך, מיין טייערער, כשר'ער מאַן, אַז מיר איז, ברוך 
השם נאַנץ נוט, אַז דו דאַרפסט מיר מער קיין געלט נישט שיקן, 
װי דו פלענסט אַמאָל שיקן. גיב בעסער -אָס נעלט לייב חזן, ער 
זאָל דיר קויפן ש"ס, אָדער גנענדל-סאָפיע'ן, זי זאָל דיר לאָזן מאַכן 
העמדער, און זע, למען הִשֵם, זי זאָל דיר אַליין די העמדער אָנ- 
מעסטן, און זען װי זיי ליגן, די העמדער,---עס איז דאָך אַמעריקע. 

זעסטו, מיין ליבער, טייערער מאַן, אַז איך בין שוין מער קיי- 
נעם נישט חושד אומזיסט. איך זאָג שוֹין נישט, אַז גנענדל, לייב- 
חזנ'ס טאָכטער, האָט ביי מיר צונע'גנב'עט א לעפל, אָדער דעם 
מאַן, חס ושלום ! און אויב איך האָב נישט, נישט דעם 5ע8ל, 
נישט קיין מאַן, ווייס איך, אַז זי איז בודאי גאָר נישט שולדיג. 
איך גלויב באמונה שלמה, אַז השם יתברך האָט דיך און מיך 
געװאָלט מזכח זיין, האָט ער דיר צוגעשיקט אויף דער שיף לייב 
חון מיט דער טאָכטער, זיי זאָלן דיך פאַרזאָרגן ! כהויה -- אַלִץ 
וי דו האָסט מיר געשריבן. נאָר איין זאַך װועט נישט זיין וי דו 


78 ! 5 פהף; 


דאָכ האָט ווייטער דערזען מנחם מענדל, זאָל געזונט זיין, האָט 
ער מיר אָנגעזאָגט זהיר והזהר, איך זאָל מיך נישט מאַכן וויסנדיג ! 
ווארום, ווערט מען, ח"ו, געװאָר, װעט מען, חלילה, ווייכן זיין 
שטוב. יוסל גאַסט-הײזער פון געגנאיבער וועט באַלד זאָגן שווינד- 
זוכט און פּטור! אונזער זייט נאַס, װעט מיט גראָז פאַרװאָקסן 
ווערן! 


ביילע סאַשע איז אָבער קלינער פאַר אים. זי האָט באַלד פאַר- 
שטאַנען, אַן עס איז נישט קיין שווינדזוכט, נאָר, אַז איך האָב 
נעמוזט כאַפּן א שטיק? פיש און איינשליננען, און צעראַצט זיך 
דעם האַלז מיט א ביינד?. און , כדי איך זאָל, חס ושלום, נישט 
דערשטיקט ווערן, האָט זי מיר דערלאַנגט אין די פּלײיצעס: דאָס 
ביינד? זאָל אריין אָדער אַרױס און נישט בלייבן, חס ושלום, שטע- 
קען אין האַלז. פאַר גרויס ליבשאַפט, האָט זי מיר צו א שטאַרקן 
קלאַפּ געטאָן, דאָס ביינד? פון פיש איז אודאי אַראָפּ, נאָר דערביי 
האָבן מײגע ביינער א ביסל געליטן... 


דאָס אַלְץ אין איבערגענאַנגען בשלום, און, חוה ניטל, זאָל 
נעזונט זַיין, איז צוריק נעקומען פון װאַסער טרינעקן. 


נעקומען איז זי, געלויבט השם יתברך, פריש און געזונט, א 
מחיה געווען צו קוקן ! נעלויכטן וי די זון! היינט האָט זי אָנ 
געברענגט מתנות, --- נאָר פיינע זאַכן ! פאַר זיך, פאַר'ן מאַן, פאַר 
דער טאָכטער מיט'ן איידעם... טייערע מתנות, נאָר מיר האָט זי 
קיין מתנה נישט נעברענגט! איך בין, זאָגט זי, חס ושלום, קיין 
דינסט נישט, מען זאָל מיר שענקען מתנות, מען צאָלט מיר דען 
שכירות ? איך בין דאָך געווען באַלעבאָסטע ! 


חוה גיטל אַליין האָט כמה פּעמים געזאָנט, אַז איך בין געוועזן 
די נאַנצע באַלעבאָסטע, און האָב נעטאָן, װאָס מיין האַרץ האָט 
נעגלוסט ! 

און קוים איז חוה ניטל געקומען, איז זי נעװאָר געװאָרן, אַז 
מנחם מענדל? איז איבער דער נאַנצער צייט, נישט געווען ביים 
רבי'ן, האָט זי פאַרבראָכן די הענט, אַז די ביידער פון די פיננער 


אָדם ותוה 78 


און אפילו נאָך דער חתונה ! האָבן זיי מיך אויך, חס ושלום, 
נישט באַלד אַרױסנעטריבן. 

תיכף נאָך דער חתונה, איזן די שװענערין, זאָל געזונט און 
שטאַרק זיין, געפאָרן קיין לובלין צו א דאָקטאָר, זיך אן עצה צו 
האַלטן, צו וועלכן דאָקטאָר זי זאָל פאָרן קיין װאַרשע. 

דערנאָך איז זי געפאָרן קיין װאַרשע, און איז אויסגעווען ביי 
אַלע גרויסע דאָקטוירים ; פון דאָרט איז זי געפאָרן ערנעץ אַנ- 
דערש, וואסער טרינקען, -- מינעראַליװאַסער הייסט עס, -- און 
איבער דער נאַנצער צייט, לערך זעקס חדשים, בין איך געווען די 
נאַנצע באַלעבאָסטע אין שטוב. ‏ השם יתברך, זאָל עס זיי גערענ- 
קען און זאָל זיי דערפּאַר באַלױנען ! 

קיין קעכין איז נישט געוועזן, האָב איך נעקאָכט... און דערפון 
האָב איך פיל נחת געשעפּט, װי פון א ברונעם ! 

ערשטנס, האָב איך קיין צייט נישט נעהאַָט צו קלערן און צו 
טראַכטן, און בין, חס ושלום ! נישט משונע געװאָרן אפילו נישט 
אַריינגעפאַלן אין א מרה שחורה ! און קיין צייט האָט נישט נע- 
קאָנט זיין, יוארום די שפע, איז ביי מיין ברודער, ברוך השם, נרויס. 

די שענק איז ברוך השם, פול; מען לייזט שטיקער נאָלד, 
הן פון אידן און הן פון נוים, להבדיל ! 

און מיין שווענערינ'ס, חוה ניטל תחיה'ס, געפילטע פיש האָבן, 
ברוך השם, א נאָמען אויף דער וועלט און אן עולם זיצט, ברוך 
השם ! עסט און טרינקט. 

האָט זיך אַמאָל פּאַסירט, אַז איך האָב פאָרט אָנגעהויבן עפּעס 
איבערצוקלערן און האָב מיך געװאָלט פאַרטראַכטן; אין אויף 
דעם נעוועזן אונזער ביילע סאָשע, זאָל לעבן, זי האָט מיך באַלד 
דערטאָנט! און אן אוינ האָט זי. קיין עין-הרע, א גוטס, באַלֶר 
דערזעט זי ! 

און אַזױ איז אַלץ גענאַנגען בדרך הישר... 

פֿאַר גרויס נחת, װאָס איך בין דאָ די נאַנצע באַלעבאָסטע, האָב 
איך איינמאָל? אַרױסגעװאָרפן א טראָפּן בלוט פון האַלז, איין טראָ- 
פּען נישט מער. 


44 י. ל. .פ רץ 


זאָלן ביידע דערלעבן משיח'ס צייטן, האָבן מיר אַלצדינג מוח? 
געווען, אוֹן האָבן מיך אַראָפּנעברענגט, אין א מז?'דינער שעה, צו 
זייער טאָכטער אויף דער חתונה--אויף סאַשע ביילע'ס חתונה. 


א חתונה איז געווען גאָר א שיינע, שענער קען שוין נישט 
זיין ! נעלױיבט איז השׂם יתברך, װאָס איך האָב זוכה געװועזן 
און דערלעבט צו זען אַזאַ חתונה! עס איז נעווען מכ? המינים 
פליישן, עוף און רינד-פלייש ! היינט -- פישן, אַזױנע פיש און 
געפילטע פיש, און נאָך אַלערלײ מאכלים! א חוץ ויין, בראָנפן, 
הכל כאשר לבל... 


און אַלץ איז נעווען אַזױ געראָטן, אַזױ פיין ! און איך אַליין 
האָב דאָס פלייש נעקאָכט, די פיש נעפילט, דעם צימעס נעמאַכט, 
צום טיש נענרייט. און פריער נאָך אַלץ אַליין איינגעקויפט ! 


איך בין, ברוך השם, די נאַנצע באַלעבאָסטע נגעװעזן! די 
סאַרווערקע אויך ; ווארום, געקומען בין איך נישט צוליב דעם 
נחת אַליין. 


איך האָב מיין ביסל ציבעלעס פאַרקויפט, נעמאַכט מיר א 
שטיק? מלבוש און נעקומען, אויף מיינע קרובים'ס פאַרלאַנג, נאַנ- 
צע אַכט טעג פאַר דער חתונה! ווארום עס האָט נישט געהאַט 
ווער צוֹ טאָן, מחמת די כלה אַלין איז פאַרטאָן געוועזן אין די 
מלבושים, זי האָט פאַרברעננט ביז צום חופּה-טאָג ביים שניידער, 
ביים שוסטער, אפילו ביים נאָלרשמיד ! 


און חוה ניט? ,נגעבעך, די שווענערין מיינע, -- הוסט! און 
די מילץ, זאָגט מען, איז ביי איר נישט װי עס דאַרף צו זיין ! 


בין איך טאַקע געווען די נאַנצע מחותנת'טע, פּאַר דער חתונה, 
און גאָך דער חתונה, נאָר נישט אויף דער חתונה. בשעת החתונה 
בין איך געווען זייער מיד און פאַרמאַטערט. בין איך מיר געזעסן 
אין א ווינקעלע און געוויינט פאַר גרויס נחת, װאָס איך האָב זוכה 
געווען, חתונה צו מאַכן מיין ברודער'ס טאָכטער; אויך -- װאָס 
זי האָט געהאַט אַזאַ לייטישע חתונה. 


אָדם והוה 78 


זאָלסטו קומען! דורכאויס קומען! און דו װעסט קיין חרטה, 
חס ושלום, נישט האָבן ! עס ועט זיין, אם ירצה השם, א שיינע 
חתונה. עס קען נאָך מענלעך זיין, אַז ער אַליין, זאָל מאריך ימים 
ושנים זיין, װעט קומען אויף דער חתונה. עס װעט מיך קאָסטן 
א מטמון, נאָר עס איז כדאַי! פאַרשטייסטו, אַז אויף אַזאַ חתונה 
איז כדאַי צו קומען ! 
פון מיר, אחיך, 
מנחם מענדל. 


זונתי חוה גיטל, אין בזו הרנגע געקומען פון מאַרק, און זע א 
סימן, אַז עס איז שוין אַזױ מן השמים באַשערט --- זי אַלֵיין האָט 
מיר נעזאָגט, אַז איך דאַרף מיך פאַר איר מיט'ן בריוו נישט צו 
באַהאַלטן, אַז זי האָט אויף דיר קיין פאַראיב? נישט. איר עצה 
איז, זאָלסט פאַרקויפן די ציבעלעס, מאַכן זיך א מלבוש, און קומען 
לייטן נלייך, װי א טייערע מחותנת'טע, אויף דער חתונה. 

קיין מתנה, זאָגט זי אויך, דאַרף מען נישט. און האַנדלען 
מיט ציבעלעס קען מען, זאָגט זי, ביי אונז אויך. 

איך זאָג דיר, אַז זונתי חוה גיטל, איז א נוטע און א חכמה, 
און, אַז דוו וועסט נאָר נישט זיין איינגעשפּאַרט, װעט זיך אַלִץ ענ- 
דינן בכי טוב ! וועסט, מיט נאָט'ס הילף, זען! 


אחיך הנ"ל, 


6 
א נישט'געענדיגטער ברי פן חנהין צום מאַן. 4 


מז? טוב דיר, מיין טייערער כשר'ער מאַן, מז? טוב דיר ! 

נאַ דיר, הער פון אונז ישועות ונחמות ! גאָט זאָל געבן, איך 
זאָל פון דיר אויך הערן אַזױנע נוטע בשורות, אַזױינע ישועות 
ונחמות ; אֶמֿן, כן יהי רצון ! סיר זיינען דאָך, װי דו האָסט גע- 
שריבן, א זוונ אויף דער וועלט און אויף יענער װועלט! 

ערשטנס קום איך דיר, מיין טייערער מאַן, צו מעלדן, אַז דער 
ברודער מיינער מנחם מענדל שיחיה ואשתו הוה גיט? שתחיה, 


:5 ול שרי 


מוה? זיין, און, אַז עס װעט זיין שלום ושלוה, און זי װעט פאָרן 
באַלד, אם ירצה השם, נאָך דער חתונה, קיין װאַרשע,.--וועסטו 
בלייבן באַלעבאָסטע. און אַז זי װעט, אם ירצה השם, בשלום 
און געזונט צוריקקומען, װעט זיך אויך נאָך געפינען פאַר דיר 
אַן אָרט ביים טיש, וי אויך אין שטוב -- א בעט צו שטעלן. עס 
זיינען שלעכטע צייטן, נאָר א שוועסטער איז א שוועסטער, שניירט 
מען דינערע שטיקלעך הערינג. 

נאָר אָן דעם אַלעם האָבן מיר דאָך א נרויסן נאָט, ברוך הוא ! 
ער זאָל נישט קענען שפּייזן איין בשר ודם---א אידענע ! 

נאַרישקײטן ! 

און אויף דער חתונה זאָלסטו, ל?מען השם, קומען פרי, זאָלסט 
קענען חוֹה ניטלען אַביסל? צוהעלפן. אויף דעם איז מען אויך א 
שװועגערין ! דו דאַרפסט זען, מען זאָל נישט מוזן, אין היינטינע 
שלעכטע צייטן, צונעמען נאָך א סאַרװער צי א קעכין... נאָר למען 
השם, פון דעם װאָס איך שרייב דיר דאָ, דער עיקר ווענן איבער- 
בלייבן פון דעם װאָס איך שרייב דיר דאָ, ביי דיר בסוד, חוה ניטל 
זאָל נישט וויסן, אַז איך האָב אַזױנס נעשריבן. דאָס דאַרף זיך 
אַלֵיין מאַכן, פון זיך אַליין... דו ווייסט, אַז חוה ניט? האָט פיינט, 
מען זאָל איר אין שטוב-זאַכן עצות נעבן... און בטוח בין איך, 
אַז עס װועט זיך מאַכן,. א אידענע בלייבט א אידענע, כאָטש זי 
מיינט, אַז זי נייט אין ספּאָדיק ! דעריבער טאַקע שרייב איך דעם 
בריוו, ווען זונתי חוה ניטל איז נישטאָ אין דער היים! זי אין 
אַרױסגענאַנגען אָפּשטעלן מיט'ן בדחן, מיט קלעזמער. איך וויל 
איר אפילו נישט זאָנן, אַז איך האָב דיר געשיקט א חתונה-בריוול ; 
לאָז זי מיינען, אַז דו ביזט אַזױ נוט און פרום נעוועזן, אַז דו ביזט 
אַלײין געקומען ! 


און השם יתברך זאָל טרייסטן דיך מיט אַלע אבלי-ישראל, 
און לאָז אױיסשפּרײטן די פלינ? פון רחמנות אויף אַלֶע עגונות, 
אָמן! כן יהי רצון! 

אחותי הנה ! דוֹ װעסט דיך מישב זיין, בלייבן דאָרט אָדער 
קימען צו אונז אויף שטענדינ, -- למען השם, אויף דער חתונה 


אָדם והוה 71 


נייען אונטער, רחמנא לצלן} ויפי? בריוו-טרענער קענען אומ- 
קומען אויף אַזא מהלך ? און אפשר מוזן נאָך די שיפן דורכגיין 
אויף דעם אָרט, וואו, דער ספר הברית שרייבט, אַז דאָס װאַסער 
שטייט װי א באַרג און עס איז טאַקע סכנת נפשות. דאַנק זיין 
ליבן נאָמען, װאָס דיין שמוא? משה איז בשלום אַריבער! דאָס 
פּאָרן למדינת הים האַלט איך טאַקע פאַר אן עולה, עס איז א סימן 
פון ווענינ בטחון, װאָרום ער עס האָט בטחון ווייסט, אַז יואו 
נאָט װויל, דאָ העלפט ער, און עס אין נישט כדאי איינצושטעלן 
דעם גוף סיט דער נשמה ! ווארום, לויט מענטשן דערציילן, איז 
אַמעריקע פאַר דער נשמה א סך מסוכנ'ער, װי דער ים צום נוף. 
דאָס אידישקייט, זאָנגט מען, ניט מען באַלד אָפּ אויף דער שיף, 
װי דער ים ניט זיך נאָר א שאָקל! באַלד עסט מען פּת עכו"ם, 
מען קליידט זיך דייטש, ווייבער טראָגן שייטלען ! און יש אומרים 
---אפילו איינענע האָר. און, א והא ראיה, --- מען זאָנט, אַז אין 
נאַנץ אַמעריקע איז קיין איינצינער נוטער איד נישטאָ. און איך 
ווייס טאַקע נישט, װי אַזױ מען לעבט דאָך, וי אַזױ מען גיט זיך 
אן עצה ביי פּרנסה זאַכן, אָדער אַז מען װוערט, חס ושלום, קראַנס, 
צי װאָס א מענטש קען זיך טרעפן! איך זאָג דיר, אַז ער עס 
פאָרט אין א טומאה אַרין איז טאַקע מתחייב בנפשו, גייט ער 
טאַקע װוי א נאַריש פויגעלע אַלֵיין אין דער נעץ אַרײין ! און בפרט 
א איד א לסדן. ווארום, װאָס גרעסער דער מענטש איז, אין 
גרעסער די סכנה, מער לצַקערט אויפ'ן, רחמנא לצלן די קליפּה, 
און װי? אים נובר זיין, צי מיט עשירות, צי מיט נשים יפות ; די 
קליפּה האָט שוין אירע כלים צו דער אַרבעט... 

דעריבער איז מיין עצה פאַר דיר, אַז כ? זמן דו ווייסט נישט, 
װאָס דאָרטן טוט זיך, פאַרגעס אָן דער זאַך! האָסטו פּרנסה פון 
די ציבעלעס, איז מה טוב; חס ושלום, -- נישט, האָב איך פאַר 
דיר אן אַנדערע עצה. אם ירצה השם, אַז דו וועסט קומען אויף 
דער חתונה, װע? איך שוין זען שלום צו מאַכן צווישן דיר און 
אשתי חוה'לע תחיה. פאָרט איין פלייש און בלוט. אוֹן בטבע, 
זיי וויסן, איז זוגתי חוה גיט? זייער א גוטע; זי װעט בודאי 


0 5 פהא 


השם, צו קומען אויף דער חתונה און מקב? תענונ זיין, נאָר, למען 
השם, בעט איך דיך, אַז זאָלסט מיר נישט שטערן דעם נחת פון בתי. 
תחיה, און באַהאַלטן אַלע טענות ותביעות אויף נאָך דער חתונה. 


קיין כלה-מתנה ביזטו נישט מחויב צו ברעננען. אויב עס 
גייט דיר וועגן דער בושה, וועט זיך נאָך, אם ירצה השם, נעפינען 
עפּעס אין שטוב פאַר דיר פאַר א מתנה; איך װעל דיר נישט 
קאַרגן. בלוט איז קיין װאַסער נישט און א שוועסטער בלייבט 
א שוועסטער. 

און װאָס דו שרייבסט, דו קענסט דיך נישט טרייסטן נאָכ'ן 
ילד װאָס איז נפטר נעװאָרן.---זיי וויסן, שוועסטער לעבן, אַז-- 
ה' נתן וה' לקח. קינדער זיינען א פּקדון פון נאָט, ברוך חוֹא, און 
אַז עד וויל אָפּנעמען דאָס פּקדון, טאָר טמען אפילו נישט מהרהר 
זיין, נישפ איבערקלערן, חס ושלום ! 

און װאָס דו שרייבסט, אַז דו האָסט מורא, דיין שמואל משה 
זאָל נישט געװאָר ווערן, אַז דאָס קינד לעבט נישט און דורך דעם, 
זאָל ער זיך, חס-ושלום, פון דיר איננאַנצן נישט אָפּרײסן, -- איז 
אויך אן אומזיסטער חשר... נלויב מיר , שװועסטער חנה, אַז עס 
איז נאָר נאַריש. װאָרום -- ממה נפשך : איז אמת, װאָס לייטן 
זאָנן, אַז שמואל משה איז נעװאָרן אויס שמוא? משה, חס ושלום, 
אַז ער איז אַװעק נאָר אין אַנדערע דרכים, --- איז אַלץ איינס, צי 
דאָס קינד לעבט, צי ניין; נישט ער דאַרף דיך, נישט דו קענסט 
האַלטן אָן אים ! 

אויב ווייטער, וי איך האָף צו זיין ליבן נאָמען, דאָס אַלץ איז 
נישט געשטויגן, נישט נגעפלוינן, נאָר א בלבו? פון בייזע מיילער, 
און, װי איך נלויב באמונה שלמה, שמוא? משה איז טאַקע שטואל 
משה, דער מופלג, דער פרומער איד, האָפטו נישט װאָס מורא צו 
האָבן! פֿאַרקערט, ביי האַלב הוצאה וװעט אים אַצינד לייכטער 
זיין דיך אַראָפּצונעמען אַהין, און איר װעט לעבן בשלום ושלוה 
כנהונ בישראל... 

און װאָס דו האָסט פון אים אַזױ לאַנג קיין ידיעה נישט,-- 
מה רעש ? עס איז דאָך, דאַכט זיך, מעבר לים! ויפיל שיפן 


אָדם והוה 69 


פאַרבלייב געזונט און פאַרגעס דיין מאַן ! אין אַמעריקע, איז ער 
אודאי אַרױס לתרבות רעה. אַזױ טוען זיי שטענדיג, ימה שמם, 
אַז זיי קומען קיין אַמעריקע ! 
אין דער התחלה שרייבן זיי צוקער-זיסע בריוולעך, שיקן געלט ; 
דערנאָך װוערט עס װאָס אַמאָל ווענינערר; שרייבט מען און מען 
שיקט שוין געלט א מאָל א יאָר, דערנאָך --- איינמאָל אין א יובל... 
זיי ברויכן דאָרט נישט זייערע ווייבער ! זיי האָבן דאָרט, רחמנא 
לצלן, אַנדערע, בעסערע, פלינקערע ווייבער. 
איך זאָל נישט זינדיגן מיט די רייד, ביי אונז אין לובלין איז 
אין דער אידישער גאַס, נישטאָ קיין הויז אָן אן ענונה! שרייב 
דריי פאי'ן, זאָג איך דיר, פאַרנעס ! זאָל זיך דיר דאַכטן, אַז דו 
ביזט אן אלמנה, חס ושלום, אָדער א גרושה ! 
זע בעסער צו טאָן אין דיינע ציבעלעס. זאָל דיר השם יתברך, 
שיקן הצלחה אין דיין עסק, זאָלסט מצליח זיין, וואו דו וועסט זיך 
נאָר קערן און ווענדן. וי עס ווינטשט דיר דיין קרובה, 
(די אונטערשריפט אין נישט צום איבערלעזן). 
איך בעט דיך, למען השם, דו זאָלסט מיר װאָס צום געשווינד- 
סטען אָפּשיקן דעם רובל, ווארום מיין מאַן, דער זול? וסובא, האָט 
שוין פאראיב? אויף מיר, צו װאָס איך האָב אויסנעלענט דעם רובל. 
(די זעלבע נישט לעזבאַרע אונטערשריפט). 


צווייטער בּריןן 


לאַחותי הצנועה, הנגידה, החשובה מרת חוה תחיה. 


ערשטנס מעלד איך דיר, טייערע שוועסטער, אַז מיר זיינען, 
ברוך השם, אַלע בקו-הבריאה, חוֹץ אשתי חוה'לע, תחיה, װאָס 
דער חוכט, לא עליכם, לֿאָזְט זי נישט אִפּ א רנע, און תיכף, אם 
ירצה השם נאָך דער חתונה, װעט זי מוזן פאָרן קיין װאַרשע צו'ן 
א דאָקטאָר. 

רצוף בזה, שיק איך אייך א חתונה-בריוול. זאָלסט זען, למען 


68 י. ל פרץ 


פלייש, פון אַלעם נוטן, און איך --- באַקום מילכינע ציקאָריע ! 

זיצט ער אין סוכה, מוז איך אים אַריינשיקן דאָס שענסטע און 
דאָס בעסטע, און פאַר זיך לאָזן די ביינער ! 

3 װאָכן, 9 טעג, און אַלע תעניתים האָב איך נלייך מיט אים ; 
שמחת תורה איז זיין ! 

ער נייט צום רב, אים גיט מען מער מיט עפּ?! און װאָס 
וועט זיין דאָרטן, מישטיינס געזאָנט --- דער גן-עדן מיינער }4 איך 
װעל זיין דעם משונענעמ'ס פוס-בענקל, ער וועט זיך דאָרט זיצן 
אויף א פאָטער-שטול, און איך װע? זיין, זיין פוס-בענקל! 

דאָ אויףה דער וועלט איז ער לכ? הפּחות א שוואכער בשר ודם, 
האָט ער פאַר מיו מורא ; אָבער װאָס אין נץדעדן וועט זיין, פרעג 
מיר בחרם ! און, זאָגן זאָג איך דיר אויסדריקלעך, זאָל ער מיר 
דאָרט א שטויס טאָן מיט'ן פוס, ווייסט דער אויבערשטער, װאָס 
דערפון װועט אַרויסקומען ! 

און צוריק געשמועסט ; װאָס טויג מיר א נט} גליב מיר, 
אַלֶע הינט האָבן איין פּנים! אַלע -- נישט װערט א דררייער! 
ווייסט דאָך --- מיין שוועסטער מרים האָט צען נייענדינע יאָר גע- 
ליטן פון איר מאַן, איידער זי האָט פון אים אַרױסגעקראָגן א גט ; 
דערפאַר האָט זי אים אַװעקנענעבן דאָס נעלט, די מלבושים, מיט 
איין װאָרט --- הכ? כאשר לכל. נו, דאַכט זיך, מזל אוֹן ברכה ! 

האָט זי ווייטער התונה, טוישט זי שופרות אויף קאַנע-ביינד- 
לעך, א נייער בטלן צום קאָרמען ! זי שרייט ווייטער א גט; ער 
הערט זי ווי'ן רב און זי האָט שוין נישט מיט װאָס צו באַצאָלן ! 

בקיצור, שוועסטער חנה, אונזער מוטער חוה האָט נעזינדינט 
און טיר ליידן פאַר אירע זינד ! און אייבינ וועלן מיר אַזױ ליירן ! 
דען -- פאַר א מאַן קען מען אפילו אין קבר נישט אנטרינען. 
לעבדים ולשפחות האָט מען אונז פאַרקויפט, אפילו אוֹיף יענער 
וועלט אויך ! --- אַזױ איז געוועזן פאַרצייטנס, אַזױ איז היינט; 
און ?עתיד ?בוא װועט אויך אַזױ זיין, מען מון ליידן ! ווארום 
װאָס זאָל מען טאָן, אַז עס איז דעם רבונו של עולם'ס רצון אַזוֹי. 

דעריבער, שוועסטער חנה, האָב בטחון אויף נאָט, ברוך הוא, 


אָדם והוה 67 


מיין שכל, טאָן אַלְץ װאָס דו װוילסט, האָט ער זיך מיר געשטעלט 
נעגנאיבער און נעשאָק?ט מיט'ן קאָפּ אין דער ברייט, לא מיט אן 
אלף -- הייסט עס ! 

און תיכף איז ער צונענאַנגען צו דער שאַנק, האָט זי געעפנט, 
און אַרופגענומען א בוך, נֹצֶך א בוך ; אַרײַנגעקוקט און אַװעק- 
נעלעגט, אַריינגעקוקט און אַועקגעלענט, און דורכגעװאָרפן אַזױ 
כמח וכמה ביכער, קליינע און נרויסע און נאָך גרעסערע ; איינער 
איז געווען א נראָבער, איך זאָל נישט זינדינגן מיט די רייד, װוי א 
דבר אחר, און דאָרט, אפּנים, האָט ער געפונען, װאָס ער האָט נע- 
זוכט, ווארום ער האָט נעקוקט און נעקוקט. 

און דערנאָך זאָנט ער מיר, אַז אויב עס װועט פאַרבייניין פינף 
יאָר זייט דיין מאַן איז אנטלאָפן, און דו וועסט ברעננען א פּאַפּיר 
פון װואָיט פון דיין שטאָט, אַז אין די גאַנצע פינף יאָר האָט זיך דיין 
מאַן נישט געוויזן, װעט ער, דער אַדװאָקאַט, איינגעבן פאַר דיר 
א פּראָזשבע אין סאָנד אַרײן, און דער פאָנד װועט דיר נעבן רשות 
צו פּראָצעסירן אָן דעם מאַן. 

אַזױ האָט ער אויסדריקלעך געזאָגט, אוּן איך ניב דיר איבער 
זיינע דיבורים װאָרט ביי װאָרט. 


איך האָב אים נגענעבן א רובל, האט עו זיך טפילו געקרימט, 
אַפּנים, וועניג, נאָר נענומען האָט ער; זאָלסטו מיר, חנה'שי 
קרוין, דעם רוֹבל, למען השם, באַלְד אָפּשיקן, ווארום די פּרנסה 
איז זייער נעשלאָנן, און סמאָלע איז היינט נאָר קיין נאַנגבאַר אַר- 
מיק? נישט... 

אַצינד צוריק צו דער ואַך : 

עס קומט אויס אויף מיינע רייד ! איך זאָג שוין דאָס אַלֶע מאָל, 
אַז די תורה הקדושה (זייערע זאַסאָנעס, להבדיל, אודאי !) האָט 
אונז איבערגעגעבן אין גזלנ'ישע הענט אַרײן. א מאַנסביל, א 
גולם, א לא יוצלח, מעג נט'ן דאָס ווייב ווען ער װוי?; אַלֵיין, צי 
דורך א שליח, און אַזאַ אשת חיל, למש?, װי איך בין, קען נישט 
פּטור ווערן פון א מאַן א בטלן, בשום אופן וצר ! 

נייען מיר ביידע אויף א ברית, שטאָפּט מען אים מיט פיש און 


66 ול 8 רז 


א באַלעבאָסטע, און איך מוז שטיין מיט איר אין איין שורה ! איך 
טאָר אפילו א מויל נישט עפענען, א װאָרט נישט רעדן, ווארוּם 
באַלד גיט דער סודיאַ א קלונג מיט'ן גלעקל?ל און פאַרשרייבט 
שטראָף ביז דריי רוב?. דעריבער ניי איך טאַקע נישט אליין אין 
סאָנד אַריין, און האָב מִיר אויסגעזוכט א גוטן אַדװאָקאַט, א מויל 
--שוועב? און פּעך, און ער פירט מיר שוין אויס די זאַך, װי עס 
נעהער צו זיין. ער האָט מיר אַלײן נעזאָגט, אַז דער סודיא האָט 
מיך שוֹין וויפיל מאָל נעװאָלט איינ'ישב'ען פאַר א בלבול, פאַרװאָס 
איך רייס א דינסט ביי די האָר, אָדער אַזױ פאַר א מתנת יד! קען 
ער אָבער נישט, ווארום דער אַדװאָקאַט מיינער האָט ביי זיך אַלע 
סאָנדאָווע ביכער, ווייסט אַלע, אָבער טאַקע אַלע זאַקאָנעס, און 
קלייבט אויס פאַר מיינעטװעגן די בעסטע זאַקאָנעס, און שטעכט 
אים דערמיט די אוינן אויס און ער בלייבט זיצן וי א נולם---וויל 
יאָ, װויל נישט, שרייבן מוז ער : פּטור, פּטור ! 

און תיכף ומיד, -- אַז איך האָב דיין בריוו באַקומען, און האָב 
דעם פריערדיגן נעפונען ביים בטלן מיינעם אין קעשענע -- בין 
איך געלאָפּן צום אַדװאָקאַט, און ער האָט מיך אויפנענומען מיט 
נרויס כבוד, טאַקע ביי זיך אין פיינעם קאַבינעט, און האָט מיר נע- 
בעטן זיצן אויף דער פּלושענער סאָפא. 

איך האָב אים דערציילט דיין גאַנצן עסק, פון אלף ביז תיו, 
טאַקע ביז דער האָר; און ער האָט אַלצדינג געלאַסן אויסנגעהערט, 
הנם דאָס פאָרצימער איז נעווען פול און פול מיט מענטשן. ער האָט 
אויסגעהערט און איז זיך אַרומנענאַנגען אין זאַל אויף און אֶפּ. 

-דערנאָך האָט ער אָפּגעזיפצט און געזאָגט, אַז לויט די זאַקאָנעס, 
האָט א טאָכטער דעם אייגענעם דין װאָס א זון, און קריגט א נלייך 
חלק ירושה וי ער. איז דאָך, דאַכט זיך, גוט? איז אָבער פאַראַן 
א שלעכטער פּונקט, אַז א ווייב קען נישט מאָנען אין סאָנד, אָן 
דעם מאַנ'ס ידיעה. זי איז אין זיין רשות און מוז האָבן זיין פּלע- 
ניפּאָטענציע... 

און אַז איך האָב אים נעזאָנט, אַז דו ביזט, לא עליכם אן ענונה, 
אַז דער מאַן דיינער האָט דיך אַװעקגעװאָרפן, און רו מעגסט, לויט 


אָדם ותוה 68 


במילא, קען איך נאָרנישט פאַרטראָגן זיינע תנועות און העויות, 
אַז ער קומט צו מיר אין געוועלב אַרײן. 

א אידענע, ענטפערט ער נישט, דער חסיד! נעמט נישט אויס 
דער האַנט! און, זאָנט ער אַמאָל א קונה, א מאַנסביל, א מקח, 
איז עס טאַקע אונטער'ן קרן! נעמט ער געלט, נאַרט מען אים 
אַריין פאַלשע און אָפּנעריבענע מטבעות ! טוט ער סיר שוין די 
טובה, און נעמט א שטיק? קרייט אין האַנט אַרין, און מאַכט א 
חשבון! זאָל מען מיר אַזױ רעכענען מיינע זינד אויף יענער 
וועלט, װי ער באַרעכנט מיין סחורה ! 

און דאָס, װאָס דיין מאַן, האָט דיר נישט איבערגעלאָזט קיין 
נט, איז סיר נאָר קיין נרויס וואונדער נישט ; ווארום מיין מאַן 
דער משונענער, לעקט ביי מיר נישט קיין האָניג, ווי?ל מיר אויך 
קיין נט נישט נעבן! און צו װאָס זאָל ער מיר געבן א גט? עס 
פעלט אים עפּעס ביי מיר ? ער האָט זיך זיין פיינע דירה, קומט 
ער אַהיים, איז גרייט א װאַרעמעס, דאָס בעט איז געבעט צו דער 
צייט, משבת לשבת -- א ווייס קלאָר העמד } פיל מאָל איך בעט 
אים מיט נוטן, ער זאָל ניין צו אלדי רוחות, און ער---גאָרנישט ! 
ער זאָל זיך עס א ריר טאָן ! און אַז איך שילט אים אָדער װאַרף 
אים עפּעס אין קאָפּ אַרײין, רוקט ער זיך אָפּ אין א ווינקל, מאַכט 
א רחמנות פּנים, נעמט נאָך אַמאָל מים אויף די עינים ; און איך 
נאַר קריג אויפ'ן רחמנות ! ניב אים נאָך עסן און טרינקען, און 
ער גייט זיך אַװעק! 


און װאָס דו שרייבסט מיר ווענן דיין משפּט, זיי וויסן, שוועס- 
טער חנה, אַז איך האָב דאָ אן אַדװאָקאַט גאָר א מפורסם, ווארום, 
צו מיין בייז מזל, האָב איך אַלץיאין-איינעם ספּראַװעס מיט די 
קעכינס די חצופות ; הערסטו, חנה'לע, אַזעלכע רינסטן, וי מיר 
האָבן דאָ אין לובלין, איז אויף דער וועלט נישטאָ ! װאָס זאָל איך 
דיר זאָגן, פרעסערקעס און זויפערקעס, גנב'ענען מיט די אוינן, 
אנטלויפן נאָך פאַר'ן קװאַרט? און ניבן מיר נאָך אין סאָנד אַרײן, 
איך זאָל זיי באַצאָלן פּאַר א קװאַרט?! און אין סאָנד איז היינ- 
טינע צייטן, רחמנא לצלן, קיין חילוק נישט צווישן א דינסט און 


64 י. ל. פרץ 


דיר, בלי נדר ובלי מסקנא, אַז באם דו וועסט מיר נישט ניך און 
באַלר שרייבן א בריוו, װוי א כשר אידיש ווייב? דאַרף שרייבן, וועלּ 
איך דיר פּשוט נישט ענטפערן ; איך װעל שיקן א שליה מיוחר 
נאָכ'ן קינד אָן דיר... הערסט ?4 אַז נישט... װועל איך מיך װאַרפן 
אין ים אַרײן !... עס איז א פאַל, חס ושלום, משונע צו ווערן ! 
דיין מאַן, הנ"ל, 


ג) צוויי בריוו, װאָס חנה האָט באַקומען פון איר קרובח 
פון לובלין און פון איר ברודער. 


ערשטער בריןן 


ידידתי, שארת בשרי, האשה הצוועה והחשובה, מרת חגה תחיח. 


ליבע חנה! דו ביזט געוועזן א נאַנצער נאַר און א האַלנער 
נביא, אַז דו האָסט מיר געשיקט א צווייטן בריוו! ווארום דער 
ערשטער בריוו איז אַרייננעפאַלן מיין זו?? וסובא אין דער האַנט 
אַריין ; ער האָט אים אַרייננעלענט צו זיך אין קעשענע, און, ברוך 
השם, פאַרגעסן, אָפּצוגעבן ! אַזױ איז זיין שטיינער, אַחוץ פרעסן 
און זויפן לינט אים נאָרנישט אין זינען. נאָר, אַז איך האָב 
באַקומען דעם צווייטן בריוו, איז מיר באַלד איינגעפאַלן, צו זוכן 
ביי אים אין קעשענע. און, אַז מען זוכט, נגעפינט מען. 

חנה'לע קרוין ! לעזנדיג דיינע צוויי ביטערע בריוו. האָב איך 
געמיינט, אַז מען שלאָנט מיך מיט א האַק אין קאָפּ אַרײן. פֿאַר 
נרויס צער האָב איך נישט נעוואוסט, וואו איך בין אין דער וועלט. 
תיכף ומיד האָב איך מיר אָבער באַרואינט. איףך האָב מיר אַזױ 
געטראַכט : למשל, ווען מיין משונענער מאַן װאָלט נעװאָלט עוקר 
זיין קיין אַמעריקע --- נו? װאָלט איך דאָך מיר געמאַכט סעודת 
פּורים, נעלאָזט זיך קלעזמער שפּילן ! 

ווארום באַרעכן : די גאַנצע פּרנסה מיינע איז, װוי דו ווייסט, 
פון פעסל?ל סמאָלע. דאַרף איך, ברוך השם, נישט זיין לאַסקע. 


יט ,2 .שץצ}עצש22,"- - ---ייייייםע}, ...יי יי עי ,עי 


אָדם והוה 3 


אָפּט שלאָף איך נישט ביינאַכט. דאַכט זיך מיר דעמאָלט, אַז 
איך זע בחוש, װוי דוֹ זיצסט דאָרט ביים טיש און שרייבסט צו מיר 
א בריוו, דו שרייבסט און מעקסט, שרייבסט און מעקסט, און איך 
זע דעם בריוו. אָבער פון ווייטן דערקען איך נישט די אותיות 
און איך האָב גרויס צער דערפון, װאָס איך קען דעם בריוו פון דער 
ווייטן נישט לייענען, און דו נעמסט די פעדער, לעגסט זי דעם קינד 
אין דער הענט? אַרײן, -- אויף דער שויס אַרױף האָסטו עס גע- 
נומען, --- און פירסט מיט זיין הענטל ! 

און דו זעסט, מיין ליב ווייב, אַז איך שיק דיר ואָך ביי װאָך 
פינף דאָלאַר; אַז איך קום אויס מיט אַזױ וועניג. און איננאַנצן 
האָב איך נישט מער, װוי דריי העמדער ; ווארום בעטן סאָפיע'ן, זי 
זאָל מיר קויפן, קען איך נישט. און די שוחט'קע איז א יולדת און 
גייט נאָך פון בעט נישט אַראָפּ, און מאָרנן װעט זיין, אם ירצה 
השם, דער ברית מיט מזל... 

יאָ... נישט דאָס אָבער מיין איך. דער עיקר אין --- זיי א 
מענטש, פאַר זיך און פאַר מיר, דיין מאַן, 

שמואל משה. 


א בצושריפט אי דער זײט איבער דער גאַנצער לענג פון בריו : 


די מינוט באַקום איך פון דיר ווידער א בריוו. אצינד מיין 
חנה'לע זאָג איך דיר שׁוֹין בפירוש און בפרוטרוט, אַז דאָס אין א 
פּשוט'ער שגעון, רחמנא לצלן ! טאַקע, וי מען זאָנט, מויל און 
אויערן אויפצושטעלן, אויף וואונדער צו לויפן ! דוֹ שרייבסט, אַז 
ד קענסט דיר אויך לאָזן װאַקסן צעפּ און רעדן מיט פּריצים, אַז דו 
קענסט אויך זינגען און טאַנצן -- און, אַז דו וועסט צופוס אַװעק- 
גיין צום רבי'ן און אָפּגעבן א קוויט?, ער זאָל שיקן א מיתה משונה 
אויף מיר און אויף זיי -- -- -- 

װאָס שרייבסטו 4 װאָס איז עס פאַר א דיבורים ? 

רבונו של עולם, װאָס איז מיט דיר געװאָרן ? 

איך קלער און קלער און ווייס שוין נישט װאָס צו קלערן ! איך 
זאָג דיר מיין עצה : זאָלסט אַװעקװאַרפן דיין לשון הרע, מיט'ן 
רכילות מיט די קללות ! עס פּאַסט נישט פאַר דיר ! און איך זאָג 


62 : י. ל. פרץ 


װאָרן ; עפּעס האָט מיר אָנגעהויבן שווינדלען פאַר די אויגן. איך 
האָב אָנגעהויבן חלש'ן. אַז איך בין צו זיך נעקומען, בין איך 
שוין געלעגן ביי מיר אין שטוב אויפ'ן בעט. ביים בעט אין נע- 
שטאַנען א דאָקטאָר. געזאָגט האָט ער, אַז עס איז א פיבער,-- 
אַזױ רופט מין דאָ קדחת. אָפּנעלעגן בין איך א טאָג צען. און 
איבער דער גאַנצער צייט איז לייב חזן נישט אָפּנעטראָטן פון מיין 
בעט, און האָט מיך געראַטעװעט װי אן איינן קינד. שפּעטער 
בין איך געװואָר געװאָרן, אַז, ווע} איך בין נעלענן אין היץ, פלענט 
סאָפיע אויך קומען מיך מבקר חולה זיין... און פּונקט דעמאָלט 
אין איינמאָל אָנגעקומען דיינס א קאַרטל, אין וועלכן דו האָסט 
אױיסגענאָסן דיין ביטער האַרץ אויף דער אומשולדינער סאָפיע... 
זיי האָבן אודאי און אודאי די קאַרטע נעלייענט, ווארום איך בין 
דאָך געלענן אין דער היץ... 

און, ווען דו האָסט נגעשריבן דיינע מיאוס'ע רייד, דיינע 
זלזוליט, די בלבולים דיינע, האָבן זיי דאָ פאַר מיר כמעט דאָס לעבן 
געשטרעקט... גערופן דאָקטוירים, נעבעט און איבערנעבעט, 
רפואות דערלאַנגט און עטלעכע אייגענע חפצים פאַרזעצט, עס זאָל 
זיין מיט װאָס צו ראַטעװען. א פלאַש וויין אפילו האָבן זיי מיר 
געבראַכט. איך האָב זי אפילו נישט אָנגערירט מיט'ן מויל: אמת 
נסך! נאָר זיין מיין איז דאָך גוט געוועזן... אַחוץ דעם פלעגן זיי 
מיר דריי מאָל אין טאָג מעסטן מיט א נלעזערן רערל די היץ, אַזױ 
הייסן דאָ די דאָקטוירים... און װער האָט מיר דאָס אַלץ דער- 
ציילט? טאַקע דער שוחט מיט'ן ווייב ; זיי האָבן מיר דאָס אַלץ 
דערציילט. וען נישט לייב חזן און סאָפּיע, װאָלסטו שוין היינט, 
חס ושלום, אן אלמנה געוועזן ! שרייבסטו אין דער איינענער צייט 
אַזױנע נאַרישע הבלים. פע, א חרפּה און א שאַנד! איך וייס 
נאָר נישט, װוי דו וועסט קענען קומען קיין אַמעריקע, וי דו וועסט 
נאָר קענען זיין אין אַמעריקע ! 

איך האָף, מיין ליבע חנה'לע, אַז דו וועסט אַװעקװאַרפן די 
נאַרישקײטן, און פון היינט מאָל אָן, וועסטו מיר שוין דאָס לעבן 
מיט אַזױנע בריוו נישט פאַרביטערן. 


אָדם וחוה 61 


דערמאַנט. מיט גרויס מי האָב איך מיר נגעדוננען אן אַנדער דירה, 
בּיי א הינן שוחט און האָב זיי שוין כמה װאָכן נישט געזען. און 
דו הערסט נאָך אַלץ נישט אויף צו שברייבן גנענד? און גנענרל, 
און סאָפיע און סאָפּיע ! אוּן װאָס ווילסטו פון איר} װאָס ? 
איך זאָל אַזױ נעזונט זיין, אויך זאָלן מיר אַזױ זוכה זיין צו זען 
זיך, צוזאַמען מיט'ן קינד, אין פריידן, װי איך האָב אַליין געזען, 
וי סאָפיע איז אַרייננעקומען צום פאָטער אין פאַבריק, און עס איז 
צונעגאַננען דער דירעקטאָר אַליין, און האָט אָנגעהויבן מיט איר צו 
צו איר צוגענאַננען דער דירעקטאָר אַליין, און האָט אָנגעהויבן מיט 
איר צו רעדן, חנ'דלעך צו מאַכן ; און, הגם איך האָב נישט פאַר- 
שטאַנען, װאָס ער רעדט צו איר, ווייס איך דאָך, אַז ער האָט געמיינט 
נישט קיין מצוות און מעשים טובים, און האָט זי נאָך געװאָלט אָנ- 
נעמען ביי א באַק. נו, װאָס קלעערסטו? איך בין נבה? ונשתומם גע- 
װאָרן, אַזאַ פּאַטש האָט זי אים דערלאַנגט איבער דער האַנט! און, 
האָסט נאָך געװאָלט זען, מיט װאָס פאַר א נאוה זי האָט זיך פון אים 
איבערנעדרייט און אַװקנענאַנגען. איך האָב מיך פּשוט מחיה 
געוועזן... 

זעסטו דאָך בחוש, אַז נאָך אַלע זאַכן איז גנענדל א כשר קינר, 
און דו ביזט אויף איר מוציא לעז בחנם. דו שרייבסט, אַז זי וויל 
מיך אַרײנכאַפּן וי א פיש אין א נעץ אַרײין און נאָך אַזעלכע נאַ- 
רישקייטן, -- שווערן קען איך דיר, יום-כפּור ביי א ספר תורה, אַז 
עס איז א שקר. אוֹן דאָס דיר צוליב דערווייטער איך מיך פון איר, 
מייד זי אויס װוי ווייט מעגלעך איז. טרעפט מען זיך, ענטפער איך 
איר אוֹיף הונדערטער ווערטער מיט א שאָקל מיט'ן קאָפּ. און 
ווייטער דאָס זעלבע : באמונה שלי, אַז דו ביזט זי חושד נאָר אום- 
זיסט; דו זינדינסט, חס ושלום, פאַר נאָט! נאָר דאָס איז נאָר- 
נישט, איך װאָלט עס, וי אַלע מאָל, פאַרשווינן, איז אָבער דערפון 
אַרױיסנגעקומען א מעשה, װאָס--נאָט זאָל שומר ומצי? זיין ! איך 
װאָלט בעסער נעװאָלט, די ערד זאָל מיך איינשלינגען, איידער אַזאַ 
בושה ! 


ביי דער אַרבעט איז מיר איינמאָל, יענע װאָך, נישט גוט נע- 


60 י. ל. פּרץ 


ווארוט דאָס לשון קען איך נאָך נישט, קוים איינצינע ווערטער 
און ווייס נאָך נישט, וואו אויס און וואו איין. 

און אַצינדערט בעט איך דיך, און בעט דיך זייער, טיין ליבע 
חנה, זאָלסט נעמען דאָס קינד ביים הענטל, און זאָלסט מיט'ן הענ- 
טעל איבערניין אויפ'ן פּאַפּיר, ער זאָל מיר עפּעס צושרייבן ; לא- 
מיך פון אים זען כאָטש א צורת אות ! רבונו של עולם, וויפיל מאָלּ 
שטעל איך מיך אַװעק אין א זייט, איינער אַלֵיין אין א ווינקעלע, 
און וויין מיך נאַנץ גוט אויס ! און אויף װאָס וויין איך ? אויף 
דעם, װאָס איך בין נישט זוכה צו לערנען מיט מיין קינד תורה ! 
האָב איך וועניג האַרצװײטאָג דערפון, קומען נאָך די בריוו דיינע, 
און שיטן מיר זאַלץ אויף די וואונדן. אָט, היינט האָט מיך לייב 
חזן נעבעטן, אוֹן ננענד?, דאָ הייסט זי סאָפיא, האָט אויך צונע- 
שאָסלט מיט'ן קאָפּ, איך זאָל ניין מיט זיי הערן װי זי זיננט, און 
זען װי זי טאַנצט, און איך האָב נישט געװאָלט; האָט לייב חזן 
ווייטער געזאָגט: נאַרישער חסיד, זי האָט פאַרצוינן מיט'ן נעזל; 
נאָר מיין דאנה ;. איך על מיר ניין אין מיין דרך און װע? נישט 
אַראָפּ אויף א האָר ! 

בלייב נעזונט, דו און אונזער קינד, װוי עס װוינטשט דיר, 
דיין מאַן, 


שמואל משה. 


זע למען השם, די זאַך ווענן די קליידער זאָל בלייבן בסוד. 
עפ זאָל דערפון ביי אונז אין שטעטל, קיין ילור איש ניט וויסן, איך 
װאָלט מיך נעשעמט די אויגן אויפצוהויבן. 


בעלך שמואל משה הנ"ל. 


פערטער בריןון 


אל אשתי הצוועה מרת חגה תחיה. 


אין צען בריוו, האָב איך ננענדל'ס נאמען נישט געברעננט . 
איבער'ן מויל, איך האָב אפילו, דעם פאָטער אירן, לייב חזן, נישט 


אָדם והוה 59 


וחלילה, זי זאָל זיך דערפון נישט דערוויסן ! זי באַהאַנדלט מיך 
ממש וי אן אייגן קינד ; פרענט מיך אַלע מאָל, צי איך ברויך נישט 
א ווייס העמד, צי ווי? איך נישט נאָך א נלאָז טיי ! 

און באמת איז זי א וואויל קינד. אַלְץ װאָס זי פאַרדינט, גיט 
זי אַװעק דעם פאָטער; היינט װאָלסטו זען, װי זי האַלט אים 
בכבוד, הגם ער איז עס נישט װערט! כאָטש ער קומט אַמאָל 
אַהיים פריילעך, נאָר פריילעך און רעדט פאַר פייער, פאַר װאַסער ! 


אויך האָט מיר לייב חזן בפירוש נעזאָנט, אַז ער זאַמלט איר 
נדן, און קומט ער צום ערשטן טויזנטער, זוכט ער איר אויס א 
חתן, און פירט זי אונטער דער חופּה כדת משה וישראל?ל! און זי 
װעט זיך שוין נישט רייסן דעם האַלז פאַר א פרעמדן עולם! איך 
ווייס נישט, צי ער מיינט עס ערנסט, נאָר -- הלואי! זאָל אים 
גאָט העלפן, ער זאָל עס דערגרייכן; זאָל זִי אַװעקװאַרפן די 
מיאוס'ע פּרנסה. 

ננענדל איז אפילו דערביי נעוועזן און זי האָט זיך גערויטלט 
פאַר בושה, וי עס פּאַסט פאַר אן אמת-אידישער טאָכטער ; אפּנים 
זי איז אויך מסכים. 

בעט איך דיך דעריבער זייער, מיין ליבע חנה'לע, דו זאָלסט זיִך 
דערווייטערן פון לשון הרע און רכילות. דאָס איז נאָר קיין מנהנ 
נישט, קיין יושר נישט; דאָס פּאַסט פאַר קליינשטעטלדינע ויי- 
בער,. און דו, נאָלדענע חנה'שי, דאַרפסט קומען אין אַמעריקע. 
דאָ זיינען די ווייבער נאָר אַנדערש ; געזעצטער, ערנסטער און -- 
פאַרנומענע מענטשן װוי די מאַנסבילן. 

און, צוריק נעשמועסט, איז דיין שמואל משה קיין שניירער 
נישט, קיין שוסטער נישט, ער זאָל אַװעקװאַרפן א ווייב פאַר אן 
אַנדערטװענן. דו טאָרסט עס נאָר נישט טראַכטן ! דאָס איז פאַר 
מיר גלאַט א חלול הכבוד! און זיי וויסן, אַז דיינע רייר שטעכן 
מיר וי מיט מעפער ; און לייב חזן מיט דער טאָכטער זאָלן זיך 
דאָס דערוויסן, װאָלטן זיי מיך פאַרלאָזט. איך װאָלט געבליבן איי- 
נער אַליין וי אין א מדבר. עס װאָלט א פאַל געוועזן אומצוקומען, 


08 ייכ נפה? 


הגם מען שרייט דאָ אַלְץ אין איינעם: פרייהייט, פרייהייט, אין 
דאָס אַלְץ ווערט א ציבעלע! מען האָט דאָ אויך פיינט א איר! 
דאָ איז מען אפשר נאָך מער מבזה דעם צלם-אלהים פון א איך! 
הינט, װאָס זאָלן אַרומלויפן אין נאַסן, זאָלן בילן און רייסן אירישע 
פּאָלעס איז נישטאָ, אָבער קיין לאָביסעס פעלן דאָ אויך נישט. 
קוים דערזעען זיי א קאַפּאָטע, ווערט א נעשריי : דזשיו, דזשיו! 
אויף זייער לשון איז דאָס פּונקט דאָס איינענע, װאָס ביי אונז 
,זשיד". און זיי װאַרפן נאָך שטיינער און בלאָטע; בלאָטע 
פעלט דאָ אויך נישט, ברוך השם ! װואָס האָב איך נעזאָלט מאַכן ? 
האָב איך נעטאָן דאָס זעלבע, װאָס אַלע אידן טוען דאָ. איך האָב 
אַרונטערגעמאַכט די פּאות אונטער די אויערן, האָב מיר נעקויפט 
אויף אױיסצאָלן ראַטעס-וייז (אַזאַ מנהג איז דאָ), דייטשע בנדים. 
--האָפטו אן עק פון נעלט! און אויך דו, חנה'לע, אַז דו וועסט, 
אם ירצה השם, קומען, וועסטו דיר אויך מאַכן אַנדערע קליידער ; 
ווארום א מנהג איז סמבט? א דין, און דאָ איזן מען זיך אַזױ נוהנ ! 

און װאָס דו שרייבסט, אַז גנענד? געפעלט דיר נישט, פאַרשטײ 
איך נישט פֿאַרװאָס ? װאָס דו האָסט דאָ צו איר 4 אויך בין איך 
נישט מחויב די וועלט מחזיר למוטב צו זיין. חוץ דעם, בין איך 
זיכער, אַז זי טוט דאָס אַלץ דער ביטערער פּרנסה צוליב! בטבע 
איז זי אַזאַ כשר'ע נשמה, וי אַלֶע אידישע טעכטער. א נאַנצן טאָנ, 
אַז איך מיט לייב חזן זיינען סיר אין פאַבריס, קאָכט זי און װאַשט 
און קערט די שטוב. אוונט-צייט, נייט זי ערשט, צוזאַסען מיט'ן 
פאָטער, אין זייערע ערטער, וואו זי זינגט און שפּילט, און טאַנצט, 
פאַר'ן עולם. איך זיץ מיר אין דער היים, לערן תורה און שרייב 
צו דיר. נענן האַלבער נאַכט קומען זיי. טרינקען מיר צוזאַטען טיי 
און מען נייט שלאָפן. 

און דאָס, װאָס דו שרייבסט, אַז דיר דאַכט זיך, אַז ננענד? האָט 
דאָס נעמוזט צו'ננב'ענען דעם לעפל, װאָס האָט אונז דעמאָלט נע- 
פעלט, דאָס איז שוֹין נאָר קיין ווערטער נישט. 

נגענד? איז אפשר נישט אַזױ פרום אין אמונה זאַכן. אָבער 
אַזױֹי, א פרעמדנס, חס ושלום, װעט זי נישט רירן! און, חלילה 


יי ריע = 


אָדם והוה 57 

אגב, האָב איך טאַקע נעװאָלט, זיי זאָלן װאָס ניכער אַרױס פון 
שטוב, איך זאָל מיך שוין קענען זעצן שרייבן צו דיר דעם בריוול. 
נו, זאָג אַליין, איז דאָס נישט א משונעת ? 

נאָך זייערע רייד נאָך קומט אויס, אַז עס וועט ווערן פּרעזידענט 
דער, װאָס זיי ווילן, װע? איך פאַרדינען צען דאָלאַר, און, חס 
ושלום, וערט אן אַנדערער פּרעזידענט, װעל איך פאַרדינען נאָר 
ניין, און אפשר אַכט ! 

און לייב הזן זאָגט, אַז ער פאַרשטייט די פּאָליטיק! אַז אין 
דעם שטעקט א שכל?ל! או, אַז איך װעל דאָ זיין, זאָגט ער, א 
לענגערע צייט, װע? איך קרינן א ידיעה אין פּאָליטיק. מילא, זאָל 
זיין אַזױ, שאָק? איך אים אויך צו מיט'ן קאָפּ, טראַכט איך מיר : 
נכנם יין יצא שטות -- האָט נענומען אן איבערינן טראָפּן, רעדט 
ער פון װענ! האָט ער מיר אָבער נעשװאָרן, אַז בשעת קלפי, 
לעבט ער דערפון און עס בלייבט אים נאָך וועלכער גראָשן אויף 
שפּעטער ; פאַרשטיי איך טאַקע נישט, וי אַזױ ! 

נאָר אַלע נאַרישקייטן אַװעקגעלעגט;: נישט אונזער זאַך! 
זאָל זיין דער, זאָל זיין יענער פּרעזידענט, פון דעם װועט אונזער 
מזל נישט אויפשיינען. 

די מעשה אין: אַז נאַנץ אָפט פאַל איך אַרײן אין א מרה- 
שחורה און די טרערן קאַפּען מיר פון די אויגן אויף די צינאַרן- 
בלעטער, װאָס איך שנייד ; און ביינאַכט שלאָפּט זיך נישט, וי עס 
דאַרף צו זיין ! | 

טייל מאָל הויבט מיר אָן קלינגען אין די אויערן ; גאַנצע טעג 
האָב איך קאָפּיװוייטאָג... און צו דעם אַלֶעם איז קיין בעסערע 
רפואה נישטאָ, נאָר צו נעמען פּאַפּיר, טינט אוֹן פעדער, און צו 
שרייבן א בריוועלע צוֹ מיין נאָלדענער חנה. 

מיין טייערע ווייבעלע ! איך קען פון דיר קיין זאַך נישט האַל- 
טען בסוד. איך מוז דיר אַלץ דערציילן : איך לערן נאָך דעריייי= 
משניות ; קיין ש"ס האָב איך נאָך נישט נעקויפט ! און װייסטוּ 
פֿאַרװאָס ? - ווייל איך האָב נעמוזט מאַכן נאָר אַן אַנדער הוצאה. 

זיי װויסן, מיין נאָלדענע חנה, אַז אומעטום איז איין וועלט, 


96 : ה"ל גיק 


װאַטענמאַכער און יוס? דער נאַרבער, און זאָגן, אַז דער רב אונ- 
זערער איז נישט קיין למדן ; ווייס איך, אַז ער איז נישט בקי אין 
נטין וקדושין ; אָדער נאָר, אַז זיי נעפעלט נישט דער ראש הקהל ! 
הכלל --- זיי ווילן אן אַנדער רב, צי אן אַנדער ראש הסהל?! נו, 
נו, װאָלט מען זיך נישט נעהאַלטן ביי די זייטן ? 

און דאָ, אין אַמעריקע, האָבן אַרבעטער, צינאַרן-שניידער, 
אַזױנע װי איך, אין אַלעם א דעה! -- זיי מאַכן מיט ביי דער 
קלפי, מישן זיך ביי די בוררים, און טרעף װאָס זיי קלייבן אויס ?4 
--א פּרעזידענט ! 

און װאָס, מיינסטו, איז א פּרעזידענט ? 

א פּרעזידענט איז, נישט מער, נישט וויינינער, װוי א ראש 
וראשון איבער דער נאַנצער מדינה! און, װי איך האָב דאָ נע- 
הערט, איז אַמעריקע צען מאָל אַזױ נרויס װי נאַנץ אײיראָפּע! 
פאַרשטייסט אן עסק ? היינט שטע? דיר פאָר מיין שרעק, אַז איך 
זיץ מיר אַזױ נעכטן ביינאַכט אין שטוב, האָב אִין זין די היים, 
און מיטאַמאָל עפנט זיך די טיר, און עס קומען אַריין צוויי אַרבע- 
טאָרער, װאָס שטייען מיט מיר ביי איין מאַשין, אוןך--אחינו בני 
ישרא?! און זיי לענן מיר פאָר צוויי נעמען, איך נעדענק שוין 
אפילו נישט װאָס פאַר א נעמען, און זאָגן מיר, אַז איך בין אויך 
אַן אַרבעטער, און מוז זען, מען זאָל אויסקלייבן א פּרעזירענט, 
װאָס זאָל זיין נוט פאַר אונזער קלאַס. 

און זיי דערציילן מיר, אַז איין פּרעזידענט האַלט פאַר די רייכע 
לייט, און טרעט מיט די פיס די אַלע, װאָס לעבן פון זייערע צען 
פיננער ; און דער צווייטער, טאַקע דער װאָס זיי ווילן אויסקלייבן, 
אִיז נאָר א דימענט; ער האַלט שטאָל און אייזן פאַר אַרבעטער, 
און די גראָבע בייכער רודפ'ט ער מיט א שרעקלעכער שנאה! און 
נאָך אַזעלכע נאַרישקײיטן, װאָס איך האָב שוין נאָר נישט פאַר- 
שטאַנען. 

אין האַרץ האָב איך זייער נעלאַכט, נאָר פון שלום וועגן, -- 
עס פּאַסט דאָך נישט, מבייש צו זיין קיין מענטשן, -- האָב איך 
זיי געטאָן די טובה און צונעשאָקלט מיט'ן קאָפּ אויף יאָ ! 


שָׁדם והוה 58 


שוֹין נישט מער אין כעס אויף דיין ברודער דעם נזלן ; וייטער 
דאָס איינענע : איך זאָג, אַז דאָס איז אויך מן השמים ! אַנדערש 
קען נאָר נישט מענלעך זיין, אַ מענטש זאָל האָבן אַזאַ נזלנ'יש 
האַרץ נעגן אן איינענער שוועסטער. 

נאָר דאָס אַלִין האָט נעפירט, איך זאָל אנטלויפן קיין אַמערי- 
קע, און דיך אַהער נעמען. און אַז נאָט וועט מיר העלפן, איך װעל קו" 
מען צו עפּעס נעלט, װע? איך אים נאָך, דעם ברודער דיינעם, 
אויך באַהילפיג זיין. ער איז א קבצן, זאָג איך דיר, איך זע דאָך : 
װאָס ביי אונז הייסט א נביר, הייסט דאָ, אין אַמעריקע--א שלע- 
פּער ! 

איך ענדינ דעם בריוו, איך מאַך דאָס מאָל בקיצור, הנם, איך 
האָב נאָך א סך, א סך צו שרייבן. ווייל איך האָב מורא, לייב חזן 
טיט ננענדל'ען זאָלן נישט אַריינקומען צו מיר אין שטוב; איך 
וויל נישט, זיי זאָלן זען, װאָס איך שרייב דיר. און איך שרייב 
דיר, און איך בעט דיך זייער, דו זאָלסט מיינע בריוו נישט וייזן 
קיין שום בן אדם ! װאָס דאַרף א פרעמדער וויסן, װאָס ביי אונז 
קומט פאָר { 

און איך האַלז און קוש דאָס קינד, זאָל לעבן! ניב אים אויך 
אויף טיין חשבון צען טויזנט הייסע קושן,--הערסט ? 

שמואל טשה. 


דריטער בריוו 
אשתי האהובה ! 


איך נעדענק, דאָס ערשטע מאָלּ, אַז יוחנן שוסטער איז אַװעק 
פון אונז קיין אַמעריקע, האָט מען אָננגעהויבן שטאַרק וועגן אַמע- 
ריקע צו שמועסן ; וי אַזױ מען פירט זיך דאָרט, װוי עס גייט צוֹ. 

מען האָט נעפרעגט, אויב מען גייט דאָרט נישט אויפ'ן קאָפּ. 
און, אמת איז, אַז דאָ איז א פּאַרקערטע וועלט ! קיין שום סדר; 
בלויז קולות סיט נעװאַלדן, װי ביי אונז אין קצב'ישן מנין! 

שטעל? דיר פאָר, אַז ביי אונז, למשל, זאָל קומען פּלטיא? דער 


54 יל פרץ 


האָבן מיך אויפגעהערט צו פּייניגן, איך האָב אָנגעהויבן אִפּצו" 
אָטעמען. 

דאַרפסטו פאַרשטײן, װאָס פאַר א חשובה די גנענד? איז געווען 
ביי די לייט! און עס אין קיין וואונדער נישט; ערשטנס, איז 
ביי זיי דער עיקר א יפת תאר ; פאַר א יפת תאר װאָלטן זיי אין ים 
אַרייננעשפּרונגען. צווייטנס, איז ננענד? זייער א נוטע בטבע, און 
האָט חן ביי לייט, דעם זיבעטן חן! 

אַצינד, מיין נאָלדן ווייבעלע, װע? איך דיר אָנזאָגן א בשורה 
טובה : 

לייב חזן זאָנט מיר צו, אַז איך װע? פאַרדינען, לכ? הפּחות, 
ביז צען דאָלאר א וװאָך. 

איך רעכן זיך אַזױ צו פירן: א העלפט,--פינף דאָלאַר, װעל 
איך דיר שיקן, און פינף על איך מיר באַהאַלטן. דערפון על 
איך ל?עבן, און װעל מיר נאָך אָנזאַמלען צו קויפן ש"ס ; טשניות'- 
לעך האָב איך מיטגענומען. עס איז ביי מיר נעבליבן, איך זאָל 
יעדע װאָך לערנען, לכל הפּחות, צען בלאַט נמרא. קיין טלית על 
איך דערוויי? נישט קויפן, וויי? איך דאַװון לעת עתה אין לייב חזן'ס 
טלית... ווארום לייב חזן האָט מיטנענומען א טלית. 

צו װאָס, אפילו, ווייס איך נישט. דאַװונען דאַװנט ער נישט 
א װאָרט ! 

איך רעד מיר איין אַז דאָס איז אויך מן חשמים ; מען האָט'ן 
געהייסן פירן פוֹן מיינעטווענן א טלית. 

און אפשר רעכנט ער צו דאַװנען דאָ ימים נוראים פאַר'ן 
עמוד? עס נייט צוֹ ימים נוראים! איך וייס?} אין אַטעריקע 
איז אַלץ מענלעך ! דאָ איז א פאַרקערטע װעלט! 

און דער עיקר --- איין דאָלאר װועל איך באַהאַלטן, און זאַמלען 
מיט השם יתברך'ס הילף, פאַר דיר מיט'ן קינד אויף הוצאות, איר 
זאָלט דאָ ביידע קומען אַהער. װאָרום איך זע בחוש, אַז עס איז, 
השם יתברך'ס רצון, איך זאָל שוין בלייבן דאָ אין אַמעריקע, און 
דער רבונו של עולם ווייסט בעסער װאָס עס איז גוט פאַר א מענטש. 

ווייסט, װאָס איך על דיר נאָך זאָנן? אַז אַצינד בין איך 


אָדם והוה 3 


א װאַסער. תיכף, אַזױ וי איך בין נאָר נעקומען, האָט ער מיך 
אַרייננעפירט אין א צינאַרן-פאַבריק, און--איך אַרבעט און פאַר- 
דין שוין ! 

דערוויי? וואוינען מיר אפילו אין איין דירה. ווארום, פרעג מיך 
בחרם, וי אַזױ מען גייט דאָ דינגען א דירה ! 

אויך זיינען זיי, --- טאַקע נאָט'ס חסד, בנונע צו מיר, נאָר אַנ- 
דערש געװאָרן, 

ננענד? מאַכט שוין נישט חוזק אויס מיינע באָרד און פּאות, 
און האַלט זיך פון מיר פון ווייטנס, וי עס פּאַסט פאַר א אידישער 
טאָכטער. זי קאַכט פאַר אונז ,און דאָס איז זייער וויכטיג, הנם 
קיין פלייש עס איך נישט, נאָר אייער, און טיי טרינק איך אָן מילך. 
װאַשן װאַשט זי אויך. 

פון דעם איז זיך באמת א מוסר אַרויסצולערנען, אַן טאַקע 
װאָס דער רבונו ש? עולם טוט, טוט ער צום גוטן. 

און ווייסט, וי אַזױ עס האָט זיך אַלץ איבערגעדרייט צום נו- 
טן? נאָר פּשוט: אין דיין זכות ! 

נאָך אויף דער שיף, אַז איך האָב געזען, אַז איך װעל עס פון 
זיי נישט אויסהאַלטן, האָב איך מיר נעמאַכט א האַרץ און בין צו- 
גענאַנגען צו גנענדל'ען, און נעזאָגט איר, אַז איך בין דיין מאַן. 
איך האָב איר דערמאָנט דעם נאָך יום-כפּור, ווען זיי זיינען ביי אונז 
אין שטוב געוועזן, װוי אַזױ דו האָסט זי מקרב געוועזן, גענומען 
אויף דער שויס, און אַזױ ווייטער... 

תיכף ומיד איז זי אַנדערש געװאָרן. זי האָט אויף מיר רחמנות 
נעקראָגן, די אוינן זיינען איר מיט טרערן פאַרלאָפן. זי איז באַלֶד 
צונעלאָפן צום פאָטער און האָט מיט אים איבערנעשמועסט די זאַך, 
און באַלד איז געװאָרן א שלום. 

תיכף האָבן זיי געבעטן דעם שיפס-קאַפּיטאַן, ער זאָל מיך הייסן 
בעסער באַהאַנדלען. און אַזױ איז געווען ! 

איך האָב אָננעהויבן צו באַקומען ברויט, וויפי? מיין האַרץ 
האָט גענלוסט, און טיי, וויפיל איך האָב געװאָלט. די שיפס-לייט, 


52 ו. ל פֿרץ 


פּאַטשן מיט די הענט פאַר נחת, און שרייען, דאָס נוטע-יאָר ווייסט 
זיי װאָס! און עס גייט צו אויסנעלאַסן און פאַרשייט, אַן -- 
חלשות ! 

צום אַלֶעם ערשטן, װאָס זאָל איך לייקענען, האָב איך מיך מיט 
זיי זייער דערפרייט. פאָרט, טראַכט איך, היימישע מענטשן, איך 
וועל שוין נישט אַרומניין אַזױ עלנט, אַזױ איינער אַלֵיין. האָב איך 
דערנאָך אָבער געהאַט גרויס שברות הלב ; איך האָב נישט געסאָנט 
צוזען זיין התנהנות מיט דער טאָכטער. און טייל מאָל האָט מיך 
נעשניטן אין האַרץ, װי א איד א בע?-תפילה, װאָס פלענט שטיין 
פאַר'ן עמוד, זיין א שליח פון כנסת-ישרא? פאַר'ן רבונו של עולם, 
רעדט נאָר פַּשוט נבול-פּה, אַז די נאַל קערט זיך איבער. און א קול 
האָט ער, איז עס דורכנעברענט פון בראָנפן... 

איז דאָך נוט, נעמען זיי זיך נאָך צו מיר און ווילן מיך מאַכן 
פאַר א לייט ! חוזק מאַכן זיי פון מיר אויף דער שיף ! מען הערט 
נישט מער נאָר : בטלן, שוטה... ער צופּט מיר די פַּאות, זי רייסט די 
ציצית פון טלית-קטן און די נאַנצע שיף האָט מיט מיר צו טאָן ! 

און װאָס פאַרדריסט זיי ? װאָס איך בין אַזױ אָפּגעהיטן פוֹן 
טדפות, װאָס איך וויל בעסער פאַסטן, איידער עסן פּת עכו"ם. 

דו ווייסט דאָך, אַז איך האָב מיך פיינט צו קרינן, רוק איך זיך 
אָפּ אָן א זייט, באַהאַלט מיך אין א ווינקעלע ! און וויין מיר אויס 
דאָס האַרץ אין דער שטיל... 

דער עולם נעפינט מיך אָבער און מאַכט פון מיר לייטן-נעלעב- 
טער. איך האָב געמיינט, עס איז קיין עק ! 

ערשט אַצינד, אין אַמעריקע, זע איך, אַז דאָס אַלץ איז געוועזן 
א נאָט-זאַך ! 

אַז דאָס האָט מיר נאָט, מיט זיין נרויס חסד, אָנגעגרייט לייב חזן 
מיט דער טאָכטער אין אַמעריקע, װוי ער האָט אָנגעגרייט יוסף'ן 
פאַר זיינע ברידער אין מצרים. 

ווארום, װאָס װאָלט איך אָן זיי נעטאָן ! א מענטש אָן לשון, 
אָן א מלאכה, נישט וויסנדיג, וואו א טיר עפנט זיך ! 

און לייב חזן איז דאָ א נאַנצער בן בית. ענגליש רעדט ער װוי 


אָרם ותוה 51 


דו האָכט מיר נעזאָגט: לייב חזן צעשרייט זיך וי א לייב און 
צעוויינט זיך װי א קינד... 

אויף מאָרגן, איז געװאָרן עפּעס א מחלוקת אין שטעטל. מען 
האָט לייב חזן נישט אין זינען געהאַט, נישט רעכט באַצאָלט; און 
ער איז, נעבעך, אַרומַגענאַנגען אין די הייזער... גערענקסט מיט 
א קליין מיידעלע, גנענד? האָט זי נעהייסן. זי האָט נאָכגעזונגען 
דעם פּאָטער'ס נינונים מיט איר קינדיש קול'כל... אַז זיי זיינען 
אַריינגעקומען צו אונז; האָסטו אויף איר גרויס רחמנות באַקומען, 
האָסט זי גענומען צו זיך אויף דער שויס, געקושט אין קאָפּ, האָסט 
איד עפּעס נעשענקט, איך געדענק שוין נישט װאָס, און האָסט 
זיך נאָך צעוויינט פאַר רחמנות אויף דער אָרימער יתומה אָן א 
מאַמען... דיך וואונדערט אפשר, װאָס איך נעדענק אַזױ אַלץ? 

זיי וויסן, חנה'לע קרוין, אַז איך געדענק אַלע דיינע זיסע רייד, 
אַלֶע דיינע תנועות, װאָס האָבן טויזנט חן געהאַט; שטענדי: 
שטייסטו מיר פאַר די אוינן ! פאָרנדיג אויפ'ן ים, האָט זיך מיר 
אויך װאָס אַמאָל נעדאַכט, אַז דו שטייסט לעבן מיר, דאָס קינד 
האַלט זיך אָן ביי דיין פאַרטוך, און איך הער דיין קול און דעם 
קינד'ס קו?, און עס קליננט מיר אין די אויערן מיט אַזאַ זיסקייט, 
װאָס איז נאָר נישט צו באַשרײבן.--- 

און אַצינדערט הצָב איך זיך מיט דעם איינענעם לייב חזן 
אויפ'ן וועג געטראָפּן. נישט צו זינדיגן מיט די רייד, איז דער לייב 
חזן נאָר אין נאַנצן אַראָפּ פון װענ! נאָר, גאָר... 


אויף דער שיף האָט ער נישט שטאַרק נעקוקט, יאָ כשר נישט 
כשר ; טרינקען טרינקט ער וי נישט קיין איד... איבער דער גאַנ- 
צער צייט האָב איך אים נישט נעזען אין טלית און תפילין... אָדער 
ער זאָל בענטשן נאָכ'ן עסן... ניין גייט ער אַרום נאַנצע טעג אָן 
א היטל... און לא די, װאָס ער אַליין איז אַזױ, פירט ער נאָך די 
טאָכטער אין זיינע דרכים... די דעמאָלטינע גנענדל װעט היינט 
אַלט זיין א יאָר זיבעצן, װאָלסטו זען -- א פּאָרטרעט ! און ער 
הייסט איר, זי זאָל זינגען און טאַנצן פאַר די פּאַסאַזשירן פון שיף, 
און זי זיננט אויף כמה וכמה לשונות, רחמנא לצלן, לייט הערן און 


50 י 7 פרץ 


צווייטער בּריון 


אשחי היקרה והאַהובה. 


װאָס זאָל איך רעדן, װאָס זאָל איך זאָגן ; איך זע בחוש, אַז מן 
השמים האָט מען מיך געהייסן פאָרן. אַז דאָס איז געווען א גאָט-זאַך. 
דאָס האָט ער מיר איינגעגעבן שכל, איך זאָל אַװעק קיין אַמעריקע ; 
אַלץ װאָס השם יתברך טוט לאָזט זיך אויס צום גוטן. 

מיין ליבע חנה! בשעת איך מאַך צו די אויגן, דאַכט זיך מיר, 
אַןְ איך בין אין דער היים, און עס חלומ'ט זיך מיר פון עק וועלט ! 
ווארום באמת, ווער װאָלט געגלויבט, אַז אַזאַ בטלן, אַזאַ מענטש 
אָן א צונג אין מויל וי איך,--א מענטש, װאָס קען קוים א צורת 
מטבע, זאָל פאָרן מיט דער באַן, לאָזן זיך אויף א שיף איבער'ן ים 
און קומען בשלום קיין אַמעריקע ! אצבע אלהים !---גאָט'ס השנחה 
איז עס... זיין װוילן נאָר האָט נובר געוועזן, אַז איך האָב נעקענט 
איבערלאָזן דיך מיט'ן קינד, זאָל לעבן. השם יתברך זאָל געבן, מיר 
זאָלן נאָך זוכה זיין אים מגד? צו זיין, לתורה לחופּה ולמעשים 
טובים ! 

חנה'לע קרוין ! איך האָב מיך פריער אָנגעזען גרויס וואונדער 
אויף דער יבשה. דאָס איז אָבער נאָר נישט געגן דעם, װאָס איך 
האָב נעזען אויפ'ן ים. אויפ'ן ים, האָב איך פאַרגעסן אַלְץ װאָס 
איך האָב פריער נעזען אויף דער יבשה, און אַצינד, ביי די וואונ- 
דער אין אַמעריקע, פאַרנעס איך ווייטער דעם ים ! 

און אויף דער שיף האָב איך, אין דער התחלה, גרויס צער און 
ענמת נפש געהאַט; טאַקע אין לשער, נאָר דאָס אַלץ איז אויך נע- 
ווען לטובה, און איך נלויב, אַז איך האָב דאָס אַלְץ איבערנעלעבט 
אין דיין זכות און אין זכות פון אונזער איינציג קינד! 

חנה'לע, דו מוזט אדאי נעדענקען לייב חזן, װאָס אין אַמאָל, 
פיט עטלעכע יאָר צוריק, נעקומען צו אונז אין שטעט? אַריין, און 
האָט ביי אונז נעדאַוונט ימים נוראים. מוצאי יום-כפּור, נערענק 
איך, האָסטו מיר נעזאָנט, אַז, צייט דו לעבסט, האָסטו נאָך אַזאַ 
דאַװונען נישט נעהערט. איך נעדענק נאָך אפילו דאָס לשון, װי 


אָדם ותוה 49 


א טענטש שפּירט אַמאָל אין איין רגע יסורים פון הונדערט יאָר ! 

חנה'שי קרוין, איך ווייס נאַנץ נוט, אַז איך בין א נזלן, א רוצח, 
װאָס איך האָב דיר נישט נעלאָזט קיין נט, על כ? פּנים אויף א 
תנאי ; אָבער נאָט אין הימ? איז מיין עדות, אַז איך האָב דערצו 
קיין כה נישט געהאַט, קיין האַרץ נישט נעהאַט, מיר דאַכט זיך, אַז 
ווען איך װאָלט דיר איבערגעלאָזט א נט, װאָלט איך. חס ושלום, 
נעשטאָרבן אונטערווענס פאַר יסורים ; מיר זיינען דאָך א נע- 
טרייער, כשר'ער זווג ; השם יתברך אַליין האָט אויפ'ן זווג מסכים 
געווען. און איך בין צו דיר אָנגעבונדן מיט'ן נאַנצן האַרצן : 
איין נשמה אין צוויי נופים. און איך ווייס נישט, וי איך וע?ל 
לעבן אָן דיר און אָן דעם קינד, זאָל געזונט זיין, אפילו איין מינוט. 
און טאָמער זאָנט דיר אימיצער, אַז איך האָב דיך נעלאָזט, חס 
ושלום, אן ענונה, נלויב נישט ! דען איך שמואל משה, בין דיין 
מאַן, און װאָס איך האָב נעטאָן האָב איך נעמוזט טאָן, װאָרים 
װאָס טוט נישט א מענטש פאַר נוֹיט... 

חנה'שי, קרוין, ווען איך װאָלט פאַר דיר נעקאָנט אויפרייסן 
מיין האַרץ, דו זאָלסט זען, װאָס דאָרט טוט זיך, װאָלט מיר אפשר 
א ביס? נרינגער נגעװאָרן.---אצינד, מיין כשר'ע נשמה, לייד איך 
נרויסע צרות ! די טרערן ניסן זיך מיר פון די אוינן, אַז איך זע 
נישט, װאָס איך שרייב, און דאָס האַרץ קלעמט, און אין מוֹח דרייט 
זיך װוי א מיל... און עס קלאַפּט מיר א צאָן אָן א צאָן, און דער 
באַלעגאָלע, דער עם הארץ, שטייט איבער מיר און האַקט אין טיש 
אַריין און שרייט : פאָרן, פאָרן ! 

רבונו של עולם, האָב שׁוֹין אַמאָל רחמנות אויף מיר, אויף מיין 
ווייב חנה, זאָל נעזונט זיין, און אויפ'ן קינד, איך זאָל נאָך פון אים 
אַמאָל נחת דערלעבן. 

פון מיר, דיין טרייער מאַן, װאָס שרייבט אויפ'ן וװעג אין 
קרעטשטע, 

שמואל משה. 


48 : | י. ל פרץ 


דיין מוי? נישט געהאַט,.--האָב איך בשעת מעשה דערפילט, וי 
ווייט איך זינדיג נעגן דיר ! עסנדיג פון ברויט, האָב איך געפילט, 
אַז איך עס פון דיר דאָס פלייש, חס ושלום ; און דערנאָך, ביים 
גלעז? טיי, אַז איך טרינק, אַז איך זויג אויס, חס ושלום, דיין בלוט. 
עפ האָבן זיך מיר מיטאַמאָל די אויגן געעפנט; איך האָב ערשט 
דערזען, װאָס פאַר א פּושע-ישרא? איך בין ! און אױיסזאָגן האָב 
איך פאָרט מורא געהאַט; בין איך אנטלאָפן אָן דיין ידיעה.--- 


ביי יחיאל דעם מלוה האָב איך פאַרזעצט די אויבערשטע קאַ- 
פּאָטע מיט'ן טלית, נאָר, למען השם, דאָס זאָל קיינער נישט וויסן--- 
און האָב גענומען אויף הוצאות. אַז עס װעט מיר פעלן, זיינען 
אומעטום דאָ אידן בני רחמנים און מען װעט מיך, חלילה, נישט 
לאָזן פאַלן אין נאַס. װעל איך אָנקומען צו מתנת בשר"ודם ! און 
א נדר האָב איך געטאָן, אַז איך װעל, אם ירצה השם, שפּעטער, אַז 
זיין ליבער נאָמען װועט זיך מרחם זיין, און איך װעל װאָס עס איז 
פאַרדינען, װעל איך אַלץ אָפּנעבן אויף צדקה, מיט רוחים,---אם 
ירצה השם ! 

דאַרפסט פאַרשטיין, מיין נאָלדענע חנה'לע, װוי מיר איז שווער 
און ביטער דאָס אַװעקפֿאָרן... אַז אונזער איינציג טייער קינד, 
איז געבוירן נעװאָרן, איז מיר אודאי אין זינען נישט אַריינגעקו- 
מען, אַז איך װעל אים מוזן איבערלאָזן, כאָטש אויף א צייט, אָן א 
טאַטן... 

די נאַכט, װאָס איך בין אַװעק, בין איך אָפּנעשטאַנען, אודאי א 
שעה אויפ'ן זיינער איבער דיין בעט; דו ביזט נעשלאָפן. ביי דער 
שיין פון דער לבנה, האָב איך ערשט געזען, װי דו זעסט, נעבעך, 
אויס ! װוי דאָס קינד, נעבעך, איז נע? װי א װאַקס... פאַר פּהד 
און גרויס רחמנות האָט סיר דאָס האַרץ געשטיקט; איך האָב 
שיר נישט אַרױסגעלאָזט א געוויין ; אויס מענטש בין איך אַרױס 
פון שטוב. איך האָב אָנגעקלאַפּט ביים בעקער, נעקויפט א ברויט, 
שטילערהייט אַרייננע'גנב'עט זיך אין שטוב און דיר איבערגעלאָזט. 
איך בין ווייטער געשטאַנען א וויילע און האָב קוים כח געהאַט 
אָפּצורײסן די פיס פון דער ערד... װאָס זאָל איך דיר זאָגן, חנה, 


אָדם וחוה 4 


ער גאָר בענטשן דיין מסחר דאָרט אין די ציבעלעס, און װעט אונז 
צוריק צוזאַמענפירן, אָדער מיך צו דיר אָדער דיך צוֹ מיר ! אמן, 
כּן יהי רצוֹן. 

און איך בעט דיך זייער, ליבע, נוטע חנה, זאָלסט דיך נישט 
אַזױ מצער זיין, נישט אַזױ פיל וויינען. דו ווייסט, אַז מיין נאַנצער 
מיין מיט'ן אַװעקפאָרן איז נאָר---פּרנסה, נאָר דאָס שטיק? ברויט ! 
דו ביזט זונתי חנה און איך בין דיין מאַן שמואל משה, און ביידע 
זיינען מיר צוגעבונדן צום קינד, זאָל לעבן און געזונט זיין. ווען 
איך װאָלט געהאַט כאָטש א שטיק? טרוקן ברויט, װאָלט איך עס, 
חס ושלום, נישט געטאָן... אפשר וועט זיך דערוויי? השם יתברך 
מרחם זיין, און, אַז דיין ברודער, דער נזלן, װועט דערהערן, אַז איך 
האָב דיך חס ושלום געלאָזט אן ענונה, װעט ער פאָרט אפשר 
רחמנות קריגן, דאָס שטיינערנע האַרץ װעט וייכער ווערן, און 
ער װעט דיוד ניכער אפשר שיקן עטלעכע רוב? אויף פּרנסה... 

װאָפ זאָל איך רעדן און װאָס זאָל איך זאָגן, מיין גאָלדענע 
חנה?! איך מוז דיר זאָגן, אַז די מחשבה אַװעקצופאָרן און דיך 
איבערצולאָזן מיט'ן קינד, איז מיר שוין א סך מאָל אַרויפגעקומען 
אויפ'ן זינען. איך האָב שוין לאַנג נעזען, אַז איך האָב נישט קיין 
אַנדער ברירה. טאָג אַזױ נאַכט האָב איך דערינען געקלערט, אי 
ביים דאַוונען, אי ביים לערנען. איך האָב נאָר געװאַרט, דעם קינד, 
עס זאָל אים זיין לרפואה שלמה, זאָל בעסער ווערן. אַז דעם קינד, 
זאָל לעבן, איז בעסער נעװאָרן, האָב איך דאָך נישט געהאַט דאָס 
האַרץ דיר צו זאָנן, אַז איך װוי? אַװעק, וואו די אוינן וועלן מיך 
טראָגן... איך האָב מורא געהאַט, אַז דו וועסט זאָגן, אַז דו ווילסט 
נישט, און איך װעל נישט קענען טאָן גענן דיין רצון. האָב איך 
אַלץ אין מיר געהאַלטן, אָפּנענעסן זיך אין דער שטיל דאָס האַרץ. 
נאָר, אייערנעכטן, אַז דו האָסט אַהיים נגעברעננגט א פונט ברויט, און 
צעטיילט פּאַר מיר און פאַר'ן קינד, זאָל נעזונט זיין, און געזאָגט, 
אַז דו האָסט שוין גענעסן ביים שכן, און איך האָב דערקענט אָן 
דיין פּנים, װאָס האָט באַקומען אַלערלײ קאָלירן,---וויי? דו קענסט 
בטבע נישט זאָגן קיין ליגן---אַז דו נאַרסט מיך, אַז דו האָסט אין 


46 ו. ל. פרץ 


נאָר איר זאָלט זי לייטיש פירן, נישט חס ושלום, פאַרגעסן, וואו 
איר זייט אויף דער וועלט, און נישט אָנטאָן קיין חרפּוֹת ובושות. 
גריס בעלך, שיחיה, מיט'ן קינד לרפואה שלמה 
פון מיר, דיין שוועגערין, 
חוה גיטל. 


ב) פיר בריוו װאָס חנה האָט באַקומען פון מאן שמואל משה 


ערשטער בריןן 


זוגתי האהובה מרת חנה תחיה. 


ווען מיין בריוו וועט קומען צו דיר אין דער האַנט אַרײן, װעל 
איך, בעלך שמואל משה, שוין זיין אין מרחקים. און איך בעט ביי 
דיר סליחה ומחילה אויף דעם. איך בין אַװעק פון דיר נישט מיט 
מיין גוטן ווילן, איך האָב שוין לענגער נישט געקאָנט אויסהאַלטן ; 
איך האָב געזען בחוש, אַז עס איז כלו כל הקיצין, אַז עס איז שוין 
די צרות נישט צו דערטראָגן; דעם נדן האָבן מיר אויפנענעסן, די 
ירושה האָט דיין ברודעד דער גזלן, איינגעשלוננען, ער האָט באַנוצט 
די צייט, װוען די בריוו זיינען צווישן אייך געגאַנגען, און האָט פאַר- 
שריבן דאָס הויז אויפ'ן מחותנ'ס נאָמען,--צושלאָנן זיך צו'ן א 
שטיקל עסק האָב איך נישט געקאָנט. נישט געהאַט מיט װאָס; 
איזן מיר קיין אַנדערע עצה נישט געבליבן נאָר, אָדער זיך, חס 
ושלום צו העננען, װוי משה דער שניידער האָט געטאָן, אָדער אנט- 
לויפן קיין אַמעריקע --- האָב איך אויסנעקליבן אַמעריקע; זאָל 
איך כאָטש יענע וועלט נישט פאַרלירן. און אין אַמעריקע וועל איך 
שוין נישט ויין קיין בטלן, קיין , כלי-יקר" ; איך װעל מיט גאָט'ס 
הילף מיט'ן שווייס פון שטערן, מיט מיינע צען פיננער פאַרדינען 
אויף א שטיק? ברויט, ביז השם יתברך װעט זיך מרחם זיין און 
וועט אַריינשיק| די ברכה אין מיינע צען פיננער, און אפשר װועט 


אָרם וחוה 49 


איך ממש אויס מענטש. און אַז מיר כאַפּט אָן דער הוסט, איז 
טאַקע סכנות נפשות, מיין איך, אַז עס עקט זיך מיין וועלט. איך 
בין, װי מען זאָגט: א פוס אין שטוב א פוס אין גרוב. און אַז די 
דאָקטוירים וועלן מיר נאָך הייסן פּאָרן קיין אויסלאַנד װאַסער טרינ- 
קען, בלייב איך אָן א העמד, חס ושלום ; און אויף וועמעס הענט 
לאָז איך איבער די שטוב, די פּרנסה, די זעקס קינדערלעך, װאָס 4 
דו ווייסט, דאַכט זיך, אַז אויף מיר שטייט דאָס נאַנצע הויז, אַז 
אַלְץ לינט אויף מיין קאָפּ, אַן װי אחיך מנחם מענדל? ניט זיך נאָר 
א ריר, איז באַלד א שאָדן ; ליימענע הענט האָט ער, דאָס שלים- 
מזל! א מענטש זאָל נישט טויגן, נישט צו גאָט, נישט צו לייט ; 
זאָל נישט אַרײנטאָן א האַנט אין קאַלט װאַסער אַרײן, גאָרנישט ! 
פעלט מיר נאָך, עס זאָל קומען דער דאָקטאָר און זאָגן, אַז עס 
װאַקסט ביי מיר די מילץ אין דער ברייט, אַז די סכנה איזן חס 
ושלום, זייער נרויס, אַז איך ברויך גרויס רחמים !---קומסטו און 
מאַכסט מיך פאַר א גליקלעכער נגידה, איך זאָל דיר העלפן. 
ליבע שװועגערין, איך זאָג דיר בפירוש, אַז דו האָסט א האַרץ 
פון א טאָטער, נישט פון א אידישער טאָכטער; ביזט פּשוט א 
מענטש אָן רחמנות ! שוין צייט, זאָלסט נאָר איננאַנצן אויפהערן 
מיט דיינע ליב-האַרצינע בריוולעך! און זע, למען השם, צו 
קומען אויף דער חתונה, װאָס וװועט זיין, אם ירצה השם, נאָר 
קירצלעך. ווען, ווייס איך נאָך אַליין נישט, ווייל איך װיל עס 
נישט נעמען אויף מיין אחריות. זאָל מנחם מענד? פאָרן צום 
צדיק, און אָפּשטעלן אויף זיין באַראָט, ווען די חתונה, זאָל זיין 
אין א מזל'דינער שעה, און איך װועל דיך שוין מודיע זיין. מתנות 
ברענגען דאַרפסטו נישט. און, אַז דו װעסט, אם ירצה השם, 
קומען עם בעלך המופלנ, שיחיה, װעט איר ביי מיר זיין פון די 
געהויבענע נעסט, איך על אייך זעצן אויבןאָן; און די כלה 
בעט אייך אויך זייער און זייער, איר זאָלט קומען אויף דער חתונה, 


44 א"ל צרן 


טייערע שווענערין חנה! עס איז שוין צייט זיך אױיפצוכאַפּן 
פון שלאָף, צוֹ פאַרנעסן די פּוסטע חלומות, און צו זען איף װאָס 
פאַר א וועלט מען איז. דער שווער, זכרונו לברכה, איז שוין לאַננ 
אויפ'ן עולם-אמת ; נישטאָ קיין קעסט, אויסנערונען! א בת- 
יחידה קענסטו נאָר זיין ביי דיין איינענעם מאַן, נישט ביי קיין 
אַנדערן, און איך ווייז דיר צוויי מאָל פינף פינגער! 


און דעם בריוו-טרעגער האָב איך זהיר והזהר אָנגעזאָגט, ער 
זאָל דיינע בריוו אָפּנעבן מיר צו דער האַנט, נישט מיין כשר 
בהמה'לע. זיי וויסן, ליבע שוועגערין, אַז די גאַנצע וועלט בלאָזט 
אוֹיף די נעגל פון דיין שנעון! װער עס הערט, זאָנט נישט אַנ- 
דערש, נאָר א דיבוק, רחמנא לצלן! סערל די ננידה האָט מיר 
בפירוש געזאָגט, אַז דו ביזט ווערט, מען זאָל דיך קורע-כדג זיין ! 
אוֹן איך קען נאָר נישט פאַרשטיין, װאָס דו ווילסט האָבן פון מיר ! 
נישט איך הוה ניטל האָב, חס ושלום, נעשריבן די תורה; נישט 
איך, חוה ניטל, בין, חס ושלום, אַראָפּ מיט דונער און בליצן אויפ'ן 
באַרג סיני, אַועקצו'נזלן פון דיר דעם דין פון ירושה; און אַז 
דער שווער דיינער, זאָל מיר עס דאָרט מוח? זיין, איז געווען אַזאַ 
בטלן, וי דיין מאַן דער תם, און אַז מען האָט דיר נישט גענעבן 
קיין שטר חצי זכר, בין איך שולדינ? און דער רבוֹנו ש? עוֹלם 
איז נישט,. חס ושלום, אין מיין רשות ; די שליס? פון שערי 
רחמים, ליגן נישט ביי מיר.---עס איז דאָ צו וועמען צו שרייען! 
האָסט נישט קיין סידור, קיין מחזורים, קיין תחנות? דאַװן, 
בעט רחמים ! און אויב דאָס קינד דיינס איז טאַקע חולה מסוכן, 
איז דאָרט אויך דאָ אן צָרון קודש איינצורייסן, קברים צו מעסטן, 
און מאיר בעלינס אויף צדקה פעלט אויך נישט ! דו ווייסט אָבער 
נישט מער, נאָר---חוה ניט?; חוה ניט? און ווידער חוה ניטל! 
פעלט דיר פּרנסה, װער איז שולדיג ? חוֹה ניטל! ניסטו צו איר 
אויס דיין ביטערע האַרץ; איז דיר קראַנק דאָס קינד, ווער איז 
שולדיג } ססתמא חוה ניטל, און פאַרשרייסט מיר דעם קאָפּ! 
און איך, איין נאָט אין הימ? ווייסט דעם אמת, בין חולה-מסוכן, 
איך פאָכע מיט דער נשמה און ביי'ן א ליאַדע ענמת-נפש, ווער 


אָדם והות 2 


איר געמאַכט נאָר א שיינעם הספּד. אַצינד רעדט מען אים שידוכים, 
איך װעל מיך אויך אַריינלעגן אין דער זאַך. עס איז א מצוה 
אַזאַ שיינעם יונגן מאַן א טובה צו טאָן. אנב, טאָמער באַשערט 
השם יתברך א רייכן שידוך װעל איך נישט צולעגן. 

אחיך הנ"ל. 


זונתי חוה ניטל, שתחי', לאָזט דיך נריסן נאָר פריינטלעך. 
וכן בתי הכלה שתחיה. פיט נאָט'ס הילף וועסטו, אם ירצה השם, 
די טעג באַקומען א חתונח-בריוו?ל. עס זאָל אונז אַלע זיין צו מזל 
און צו ברכה. 

מנחם מענדל הנ"ל. 


גיסתי האהובה, המיוחסח והצוועה האשחה הכשרה הלא היא 
מרת חנה תחיה. 


ראשית בין איך דיר מודיע, ליבע שוועסטער און שוועגערין, אַז 
מהיום והלאחה, אַז נאָט וועט שענקען דאָס לעבן, װעל איך אָפּנעמען 
דיינע בריוו, נישט מיין בע?-בכי און אשפּה װעל איך פון זיי מאַ- 
כען ! צווייטנס, ליבע שװעגערין, איז דאָס פון דיין זייט, צווישן 
אונז נגערעדט, א גרויסע חוצפּה, װאָס דו האָסט זיך אָן אונז אָנ- 
נעכאַפּט און דוקא פאַר א חתונה, און מאַכסט אונז די טעג פינצ- 
טער װי די נעכט, און ווילסט נאָך אָנמאַכן א שװאַרץ-פינצטער 
לעבן צווישן מאַן און ווייב. דו מוזט, אפּנים, מיינען, ליבע שווע- 
נערין, אַז דו ביזט נאָך ביים שווער, זכרונו לברכה, אויף קעסט, 
אַז דו ביזט א פאַרצוינענע בת-יחידה, אָן שום דרך ארץ; און 
אַז מען ניט דיר נישט דעם טעלער? פון חימל, װוילסטו אַלֶעמען 
אויסשטעכן די אוינן, די וועלט אומברענגען, און די קולות דיינע 
נייען עד ?ב-השטים. איך געדענק נאָך דיין טופּען מיט די פיסלעך, 
דיין זעצן מיט די פויסטן אין טיש אַרײן, בשעת, ווען דער תם 
דיינער שטעלט זיך אין א ווינק? אַריין שאָקלט מיט'ן שאָפענעם 
קעפּל, אַז די פּאות ואַרפן זיך אים, װי די לולבים; דער שווער, 
זאָל ער מיר עס דאָרט מוח? זיין, זאָנט דאָך אודאי, אַן די בת- 
יחידה איז נערעבט. 


42 י. ל. פרץ 


עזור.--א בשר-ודם קען קוים זיך אַלײן דערטראָגן... א מענטש 
מוז האָבן בטחון. 

און איך בין בטוח, אַז נאָט װעט דיך, חס ושלום, נישט פאַר- 
לאָזן ; ער פאַרלאָזט נישט קיין שװאַכע פליג! נאָר פון רבונן 
של עולם קענסטו געהאָלפן ווערן, צו'ן אים זאָלסטו מתפּלל זיין, 
און איך פון מיין צד, אַז איך װעל, אם ירצה השם, זיין ביי אים, 
זאָל לעבן, װעל איך אָפּנעבן פון דיינעטוועגן א קוויטל מיט א באַ- 
זונדערן פּדיון : 2 צי 3 מאָל ח"י און עס מון פּועלן! 

און בנונע צום אַרבעס, האָט זיך אױיסגעלאָזט א בוידעם, איי- 
דער װאָס, איידער ווען, האָט זיך נבריא? דער פּאַכטער אַראָפּנע- 
ברענגט פון אייער נעננט עטלעכע פורן אַרבעס. פאַרדינט האָט ער 
א מטמון ! ער מאַכט שוין חתונה א זון און ניט שוין נדן... װאָס 
קלערסטו, אַז נאָט װויל, פעלט דיר אויף א מאַרקע, פאַרשפּעטיגט 
זיך דיין תשובה אויף מיין בריוו, און נבריא?ל ווערט דער חכם ! 

און װאָס דו שרייבסט, אַז דאָס קינד דיינס איז נישט בקו- 
הבריאה, זאָל טאַקע דער רופא חולים העלפן; אין סכנת-נפשות, 
נלויב נישט ; נאָר אָן מרה-שחורה ! איך האָב געטאָן מיינס. איך 
בין אויפנגעשטאַנען נאַנץ פרי, גענאַנגען אין גרויסן בית-הטררש 
אַריין, אַריײינגעװאָרפן אין טאיר בע? הנס, אויפגעשריבן אויף דער 
מזרח װאַנט , לרפואה שלמה" מיט גרויסע אותיות. און, אויב עס 
װועט זיַן אם ירצה השם, א לעזונג, װעל איך נאָך שיקן ליכט אין 
שו? אַריין. דעם רבי'ן זאָל לעבן װוי? איך אויך מודיע זיין. און 
נישט דערמאָנען, אַז בעלך איז נישט זיין חסיד, און דו ווייסט, אַז 
ביי אים, זאָל לעבן, בין איך א בן בית... 

פון מיר, אַחיך 
מנחם מענדל. 


עיקר שכחתי. מירל-פינא, דעם דינ'ס טאָכטער איז, לא עליכם, 
נגעווען מקשה לילד, האָט מען אַראָפּגעברענגט א דאָקטאָר פון טאָ- 
מאַשאָוו אוֹן דער מאַן איז תיכף אַװעקגעלאָפן צום רבי'ן, זאָל 
לעבן. צי דער דאָקטאָר האָט קאַליע געמאַכט, צי װאָס, נאָר אַז דער 
מאַן איז נעקומען, האָט ער זי שוֹין נעטראָפּן אף דער מטה. ער האָט 


אָדם וחוה : : 41 


הרע, א נרויסער גולם, שהלך אחרי אשתו... איר זענט, זאָנט מען, 
אין א מוצאי-שבת אנטלאָפן, לייטן-געלעכטער אָנגעמאַכט. דער 
טאַטע, עלָיו השלום, האָט געהאַט דערפון גרויס שבירת-הלב און 
קצור:ימים, (אַזױ האָט ער בפירוש נעזאָגט; שכנים האָבן נע- 
והערט !) און דו לעגסט אַלְץ אַרױף אויף חוה ניטל תחיה ! מאַכסט 
איר נלאַט א בלבול! 


נאָר! מאי דהוה הוה -- דער טאַטע עליו השלום איז שוין 
אויפ'ן עולם-אמת ! אויס קעסט, אויס טענות! שריי חיוֹקים 
נעגן נאָט, ברוך הוא ! 

און זיי וויסן, אַז בתי הכלה ביילע-סאָשע, איז נאָר, חלילה, 
קיין חצופה נישט! זי איז נעבעך נאָר נישט שולדינ! צו די 
זיידענע מלבושים נויט מיך דער מחותן, דער תקיף. איינמאָל האָט 
זי אפילו געוויינט, אַז זי שטעלט אונז בדלות. װאָס זאָל מען אָבער 
טאָן, אַז אין די תנאים שטייט בפירוש , בנדי משי וסאַמעט", און 
ער טרעט נישט אֶפּ פון די תנאים. אַ נישט, זאָגט ער, איז אויס, 
צערייסט ער די תנאים! און מער פעלט מיר נישט, נאָר בתי, 
תחיה, זאָל, חס ושלום פאַרזיצן ! 

און זיי וויסן, אַז דער נדן איז אויך נאָך נישט נע'סלוק'ט אין 
נאַנצן במזומנים. צונעזאָגט האָב איך זעקס, נעגעבן דרי ; אוֹיף 
נאָך שתי מאות האָב איך נעמוזט נעבן אן אַקט אוים'ן הוין. 
ווייסטו דאָך, אַז דאָס הויז אויפ'ן טאַטענ'ס, עליו השלומ'ס נאָמען, 
---קאָסט ווייטער געלט, איידער מען קען פאַרשרייבן, וד"ל... אויף 
דער ועשט האָב איך נענעבן א זאָלאַיוועקס? אויף סטעמפּעל, 
וליתר תוקף-ועוז---נאָך א חרם-קוויט?. און אַצינד בין איך ערשט 
אין דער קלעם, אַז דער רבונו של עולם זאָל זיך מרחם זיין. 

נאָר רעד מיט א אידענע! נישט אומזיסט האָבן אונזערע 
חכמים געזאָנט: ,נשים דעתן קלות" און מענטשן זאָנן: לאַננע 
האָר---מיידלווייז מיין איך, און קורצער שכל... איך שרייב דערי- 
בער באַזונדער לבעלך, שיחיה ; ער איז א מאַנסביל, א בן תורה, 
א מופלג בתורח, און ער װועט וויסן, אַז א בשר-ודם טאָר זיך נישט 
אַרויפלענן אויף אן אַנדערן בשר ודם, ווארום: וכש? עוזר ונפל 


40 ער א 


צווייטער בּריןן 


הזײט וחשלום לאחותי מרת חוה תחיה. 


איך האָב דיין צווייטן בריוו דערהאַלטן. ער איז נגעווען דורכ- 
געווייקט פון טרערן, און פול זלזולים נעגן מיר, זונתי חוה גיטל, 
שתחיה, און אפילו בתי הכלה, ביילע-סאָשע, שתחיה. אוֹן איך 
האָב דערפון פיל שפיכות דמים געהאַט, ווארום פאַרװאָס ? אחותי 
חנה, דו זאָגסט, אַז איך בין, חס ושלום, א נזלן. אַז איך האָב דיך 
נעטראָפן, חס ושלום, אין ואַלד, און איך האָב דיך נע'הרנ'עט, 
חס ושלום; אַז דורך מיר און זונתי חוה ניט?, שתחיה, ביזטו 
פאַרװואָגלט געװאָרן פון דער היים, אַז מיין טאָכטער ביילע סאָשע 
איז, ביי דיר אין די אוינן, א חצופה, ווייל זי מאַכט זיך זיידענע 
מלבושים... מה אומר ומה אדבר, אַז איך מוז הערן און שוויינן, 
ווייל איך ווייס, אַז דיר איז אַזױ שלעכט... אַז נישט דו רעדסט, 
נאָר דיין שווער נעמיט רערט... 

די זאַך איז אָבער נישט אַזױי. איך בין, חס ושלום, קיין רוצח 
נישט! און זאָל קומען איינער פון נאַס, און זאָנן, אַז די קאַפּאָטע, 
װאָס איך טראָג אויפ'ן לייב, איז זיינע, און ער װוי? האָבן א דין- 
תורה, רעד איך מיט אים נישט דאָס אַנדערע װאָרט, און ניי מיט'ן 
צום רב. און, אם ירצה השם, אַז דו װועסט קומען אוֹיף ביילע- 
סאָשע'ס חתונה, האָב איך מיט דיר א דין-תורה, בפירוש א דין- 
תורה, פון קיין פּשר האַלט איך נישט ! 

און זע אַליין! בנונע צו די קעסט, װאָס דו האָסּט נישט דער- 
עסן, ביזטו דאָך אַלֵיין מודה אין דיין בריוו, אַז די סיבה איז נע- 
וועזן א מחלוקת צווישן דיר און זונתי, תחיה. ווער עס האָט אָנ- 
נגעהויבן איז נישט מיין זאַך. איך זע נאָר, אַז בעלך איז, קיין עין 


אָדם והוה 39 
טובה פאַרלאַנג איך, חס-ושלום, נישט אומזיסט; זאָל זיך נאָר 
עפּעס מאַכן, שיק איך אייך אויף הוצאות, זאָלסט קומען עם בעלך 
המופלנ, שיחיה, אויף סאָשע-ביילא, שתחיה'ס, חתונה, איך װעל 
נאָך פאַר דיר א מתנה געבן--ררשה געשאַנק מצר הכלה! 

חוה ניטל, שתחיה, גריסט דיך נאָר פריינטלעך. אַליין שרייבט 
זי נישט, וויי? עס איז היינט ביי אונז יריד ; זיינען געקומען צוויי 
סוחרים פון די זאַמושציער אַכל'ער און ווילן דוקא געפילטע פיש. 
די כלה, שתחיה, איז געגאַנגען צום שניידער אָנמעסטן א מלבוש, 
און מיך האָט מען דאָ אַליין איבערנעלאָזט פאַר א שומר ביים 
קוימען. 

און זע, למען השם, אחותי חנה, נישט צוצולאָזן זיך צום האַרץ, 
אַװועקטרײבן די מרה-שחורה און לעבן מיט בטחון. וװער עס 
שפּייזט א וועריםל? אויף דער ערד און א פוינעלע אין נעסט, װועט 
דיך אויך נישט פאַרלאָזן. 

נריס בעלך, וכו' 

פון מיר אחיך -- 
מנחם מענדל. 


38 י. ל. פרץ 


ווי? ער זיין. װאָס פאַר א צער איך האָב דערפון, קענסטו טשער 
זיין. װאָרים ,תורה מה תהיה עליה"? ווער װועט זיצן און לערנען, 
אַז נישט אַזױנע טייערע קעפּ װי ער?! 

ער דאַרף וויסן, אַז דער טאַטע, עליו השלום, האָט זיך מיט'ן 
יטשדך נעוועזן נישט אויף דעם תנאי ! און בפרט היינטינע צייטן, 
ווען די אומות-העולם נעמען זיך צום מפחר און די עסקים פאַלן 
פון טאָנ צו טאָג, איז אודאי א יושר, נשים זאָלן האַנדלען, און 
די מענער זאָלן טאַקע יושב ועוסק בתורה זיין, און דער רבּונו של 
עולם װועט זיך אפשר טאַקע מרחם זיין... זאָל ער זיך כעסער 
אַרױיסנעמען א כתב-רבנות, זאָל ער ווערן שוחט, מלמר, -- װאָס 
ער וויל, נאָר נישט קיין סוחר, חס ושלום... איך זאָל נאָר וויסן, 
אַז ער װועט מיר נישט אָפּרעדן מיין קינד פון מיין רבי'ן, װאָלט 
איך אים מיין משה'לען געשיקט אויף לערנען מיט קעסט! 

זע, אַז דיין מאַן זאָל אַװעקלעגן די נאַרישקײיטן, דו מאַך דיר 
א נעוועלב?, א שטעל... און זכות אָבות, הן פון דיין צד, הן פון 
בעלך נר"ו'ס צד, װעט אייך בודאי ביישטיין. 

און פאריצָנ, ראט איך דיר, די מרה-שחורה, מיט וועלכער דיין 
בריוו איז אויסגעװייקט, אַז עס שניידט ביים האַרץ. א בשר ודם 
שֶן בטחון, איז ערגער װי א בהמה, רחמנא לצלן. ער דרייט זיך 
אַרום אויף דער וועלט, װי א יתום אָן א טאַטן; א נאָט, כרוך 
הוא, אין הימל האָבן מיר, פאַרלאָזן פאַרלאָזט ער נישט. 


אַז דער מענטש פאַלט אַריין אין מרה-שחורה, איז א סיטן, אַז 
ער האָט, חס ושלום, קיין אמונה, קיין בטחון נישט, און דאָס איז 
נישט ווייט פון ערגערע זאַכן, רחמנא לצלן ! װאָס איך ווי? אַפילן 
איבער מיין מוי? נישט ברענגען! 

נם שרייב מיר, אחותי חנה, װי עס שטייט ביי אייך מיט אַר- 
בעס? אונזערע צוויי נרויסע סוחרים, דו געדענקסט דאָך זיי, 
דער לאָמער יוֹחנן און יונה סני-נהור, האָבן אויפנעהויבן דעם 
סמקח, און דער פּריץ אונזערער האָט נישט אויף זריעה... אפשר 
וועט זיך, אם ירצה השם, מאַכן א שטיק? עסק... עס איז אפשר 
סן השמים, איך זאָל האָבן צושטייער צו חתונה-הוצאות. ריין 


אָדם והוה 37 


אויסער דעם, ראט איך דיר, זאָלסט, חס ושלום, נישט אַרױס- 
װאַרפן קיין געלט אויף אַדװאָקאַטן ; אן עם לא היה זיינען זיי די 
אַדװאָקאַטן, נאָר גיב און ניב אוֹן הערסטו אויף צו נעבן, ווייסט 
ער שוין נישט ווער דו ביזט. 

און דערמאָנען מוז איך דיר נאָך די טאָמאַשאָווער מעשה, װאָס 
דער טאַטע, עליו השלום, פלענט דערציילן. אפשר האָסטו זי פאַר- 
געסן, װעל איך דיר נאָכאַמאָל דערציילן. אַמאָל איז דאָרט נפטר 
געװאָרן א באַלעבאָס ; איז די טאָכטער זיינע, א גרושה, געלאָפן 
צום אַסעסאָר, ער זאָל איר אויסטיילן א חלק ירושה, װי עס איז 
בּדיניהם. דערוויי?, אַזױ וי זי איז נעשטאַנען און גערעדט מיט'ן 
אַסעסאָר, איז ביי איר אין שטוב אַראָפּנעפאַלן א קויל פון קוי- 
מען... אין דער רגע האָט זיך אונטערגעצונדן די שטוב, און עס 
איז איר, נישט פאַר אונז נעדאַכט, נישט פאַר קיין שום אידן נע- 
דאַכט, א קינד פאַרברענט געװאָרן ! 


און איך ראט דיר, שוועסטער חנה, זאָלסט זען חרטה האָבן 
און תשובה טאָן אוֹיף דעם, װאָס דוּ האָסט געשריבן. אין אִדם 
נתפּס על צערו, דאָס הייסט, וי מענטשן זאָנן --- צרות נעמען דעם 
שכל צו{; נאָר א קטרוג קען, חס ושלום, זיין דערפון, און דו 
דאַרפּסט עפּעס אויף זיך נעמען, כאָטש א תענית איבער א טאָנ ! 


איך פון מיין צד בין דיר מוח? מיט'ן נאַנצן האַרצן. און, אַז 
דו וועסט קומען, אם ירצה השם, אויף מיין טאָכטער'ס חתונה, 
װעט אַלץ ווערן אויסנגעהיילט, וװועסטו זיך מיט אונז משמח זיין 
אין א מזל'דינער שעה. נאָר זע, למען השם, נישט צו דערמאָנען 
פון פּראָצעסן, חס ושלום !--- 


און דער עיקר פּאַרדריסט מיך אויף בעלך, נר"ו, המופלנ, 
װאָס שׂרייבט נאָרנישט פון זיין געזונט. אויב ער איז אויף מיר 
אין כעס, זינדינט ער, און ער דאַרף דאָך וויסן, אַז כ? חכועס וכו'. 
חוץ דעם האָט זיך אַרױסנגעלאָזט א קו? אין אונזער שטעטל, אַז 
ימים נוראים איז ער נישט געוועזן ביים רבי'ן אוֹן האָט געדאַװונט 
נאָר אין בית. המדרש. נאָך זאָגט מען, אַז ער וויל אַװעקלעגן דאָס 
לערנען און זיך צו עפּעס צושלאָנן. א נהנה מיניע כפּו, זאָגט ער, 


35 ו. ל. פּרץ 


איך באוואוין די דריי שטובן רעכטס אין איינעם מיט'ן איינ- 
פאָר-הויז און מיט דער שענק ; די צייט דערווייל איז זייער שלעכט, 
די דערפער אַרום האָבן זיך פאַרשװאָרן, נישט צו טרינקען קיין 
בראָנפן. איז נאָך וועניג, האָט דער פּריץ נעעפנט אין די אַרומינע 
דערפער שפּייזיגעוועלבלעך מיט טיי-הייזער, -- װאָס זאָל איך דיר 
זאָגן} מען דאַרף רחמים ! מען קוקט זיך די אוינן אויס, איידער 
מען דערזעט א פּױער ! 

און װאָס דו שרייבט, אַז װער עס קומט זאָגט דיר, אַז איך 
האָב שיין פּרנסה, --- זיי וויסן, אַז מענטשן האָבן נצָר נרויסע 
אוינן. איידער מען פאַרדינט א דרייער, איז קריעת ים-סוף. דער- 
ווייל מוז מען ביילע-סאָשע'ן חתונה מאַכן, און איך ווער נראָ און 
אַלט דעריבער. די הוצאות זיינען אין לשער, אויף חוב וויל? מען 
נישט נעבן, צו די מלבושים פעלט נאָך א זיידן אויבער-מלבוש, 
ואחרי ככלות-הכל, מוז חוה גיט? מיינע, באַלד נאָך דער חתונה 
פאָרן צו א דאָקטאָר. אַז שמואל רופא הייסט שוין פאָרן, פאַר- 
שטייסטו שוין, װי עס האַלט, רחמנא לצלן... איך האָב נעפרעגט 
דעם רבי'ן, זאָל לעבן, הייסט ער, זאָל לעבן, אויך פאָרן קיין װאַר- 
שע. און דעף הוסט ווערט שטאַרקער פון טאָג צו טאָנ, --- נלייך 
מען װאָלט האָלץ געהאַקט ! 


און דאָס, װאָס דו װוילפט מיך איבערשרעקן, אַז אויב איך װועל 
דיר נישט באַלד ענטפערן װי עס נגעהער צו זיין, וועסטו שרייבן 
צו אונזער קרובה אין לובלין, און זי װועט ניין צו איר אַדװאָקאַט, 
מען זאָל מיך איבערנגעבן אין נוי'אישע הענט אַרין, --- זיי וויסן, 
שוועסטער, לעב, אַז דערפאַר האָב איך נאָר קיין פּחד נישט ! ערש- 
טענס, פאַרשטיײי איך, אַז עס איז נלאַט נערעדט, אַז אַזאַ כשר'ע 
צנועה, ווי מיין שוועסטער איז, ווייסט, װאָס א בית-דין איז, און 
װאָס א פאָנד, להבדי?, איז... אַזאַ שטות וװועסטו נישט טאָן. א אי- 
דישע טאָכטער טוט נישט אַזױ! און, דו זאָלסט אפילו װעלן, 
האָסטו דאָך א מאַן צו הונדערט און צװאַנציג יאָר, און ער װועט 
אַזאַ עולה נישט דערלאָזן ! ער װאָלט זיך שוין נישט נעטאָרט וויי- 
זען ביים רבי'ן זיינעם, אפילו נישט אין שטיב? אַרײן קומען ! 


אָרם והוה 36 


יאָ גערעכט, נישט גערעכט, מען דאַרף זיך פירן לפנים משורת- 
הדין, בפרט נעגן אן איינענער שוועסטער. נאָר װאָס העלפט עם ? 
ווי? יאָ, וויל נישט, אַז מען קען נישט! דאַרפסט וויסן, שוועס- 
טער-לעבן, אַז דער פאָטער אונזערער, זכרונו לברכה, האָט פאַר 
דער פּטירה געמאַכט א צואה, ער האָט אַװעקנגעגעבן דאָס גרויסע 
ש"ס דעם גרויפן בית-המדרש ! דאָס קליינע ש"ס--דעם קליינעם 
בית-המדרש, די משניות'ן מיט די עשרים:וארבע'ס האָט ער 
געהייסן שיקן אין שטיב? אַרין, וואו ער, עליו השלום, האָט גע- 
דאַװונט... קבורהיגעלט, נישט אויסגערעדט זאָל עס זיין, האָט 
געקאָסט צוויי הונדערט נילדן, מיד ליד האָב איך אויך צעטיילט 
א פופציג נילדן, װאָס רעד איך, מער, א סך מער װוי פופציג ניל- 
דען! דעם טאַטן, עליו השלומ'ס, מלבושים האָב איך אויך צע- 
טיילט אָרימע לייט, חוץ דער זיידענער קאַפּאָטע, װאָס איך האָב, 
לויט צואה, איבערגעלאָזט פאַר מיין משה'לע, שיחיה, ער זאָל אין 
איר ניין אין א מזל'דינער שעה, צוֹ דער חופּה, במהרה בימינו, 
אמן. װאָס דען בלייבט בסך הכל? 


עס בלייבט נישט מער, נאָר דאָס הייזל, נו, קיין שרפּ"ט איז 
עס נישט װערט. דער דאַך איז, לא עליכם, א חולח-נופ?; אויף 
א האָר הענגט ער. דער ואָיט הייסט אַראָפּנעמען די אַלטע פייער 
מויער, און אין גאַנצן איז עס בחזקת סכנה. 


נישט מער, שוועסטער לעבן, דו מיינסט, איך האָב פּרנסה ! 
אַז דער טאַטע, עליו השלום, איז נפטר געװאָרן און איך בין אַראָפּ 
פון קעסט, האָב איך פאַרדוננען די דריי שטובן לינקס נרונם דעם 
סוחר, מען רופט אים גרונם צאָפּ (דו מוזסט אים אודאי געדענקען 
און דאָס ווייב זיינס---זלאַטע), מיט דעם געלט קוועל איך מיך און 
באַצאָל קוים פּאָדימנע און אַנדערע פּאָדאַטקעס, װאָס װאַקסן פון 
טאָג צו טאָג. שולדיג בין איך בסך הכ? פאַר א יאָר אָנדערהאַלבן 
מיט א שמיץ ! דערוויי? טו איך מיר עצות, גיב א טרונק בראָנפן, 
--קום שפּעטער, קום מאָרגן, כנהוג, נאָר דער שטריק אויפ'ן האַלז 
יאַקסט, און װאָס דער סוף דערפון װעט זיין, ווייסט איין רבונו 
של עולם. 


4ט 2 פרז 


קיין בנים-זכרים נישט געװוען. אָבער, קוים זיינען דאָ בנים- 
זכרים, באַקומען די טעכטער קיין ירוֹשה נישט. און קיין שטר 
זוֹצי זכר האָסטוֹ נישט. איי, װאָס דו זאָגסט, אַז דער טאַטע, עלְיוּ 
השלום, האָט דיר דעם גאַנצן נדן נישט נע'סלוק'ט, איז אודאי קיין 
טענה נישט. װאָרים, צוריק נעשמועסט, װוער קריגט דעם נאַנצן 
נדן? מיר האָט מען, וייסטו, אויך אָבגעריסן, און איך האָב, 
חלילה, קיין טענה נישט צו קיינעם. --- און, בכלל, איז דער שבל 
מחייב, אַז אויב דער טאַטע, עליו השלום, האָט נישט געהאַלטן 
זיין התחייבות, האָט דאָס צווייטע צד אויך אַזױ געטאָן, און 
מען איז דערויף באַשטאַנען ; די צדדים האָבן איינער דעם צווייטן 
מוח? געווען, װי ביי אונז אידן דער 'מנהג איז. און איך האָב נישט 
געװאָלט שטעלן אויף מיין דעה, און איבערגעשמועסט די זאַך מיט 
אונזער רב און מיט די דיינים, און אַלע זאָגן פּהיאחד, אַז עס 
איז אַזוֹי. 

און, בנונע צו דער טענה, װאָס דו שרייבסט, אַז דו האָסט נאָר 
א האַלב יאר געגעסן קעסט, נישט א נאַנץ יאָר, -- פון דעם ווייס 
איך שוין נאָר נישט! לא פּקדני אבא -- דערפון האָט מיר דער 
טאַטע עליו השלום, נישט געזאָגט, און ווייסן ווייסטו, אַז איך בין 
דעמאָלט געווען א פּרוֹש, בין געזעסן ביי דער גאַנצער צייט ביים 
רבי'ן, זאָל לעבן, און נעלערנט... און חוה גיטל מיינע דערציילט, 
אַז עס איז אַזױ געוועזן: עס איז געװאָרן א שטיק? מחלוקת צווי- 
שען אייך וועגן דער מאַמע עליו השלום,'ס שטאָט אין דער וויי- 
בערישער שול, און איר האָט אייך אַרומגעריסן ביי די קעפּ, און 
דער טאַטע, עליו השלום, האָט דערפון גרויס צֶער געהאַט און 
גרויס ענמת-נפש ; און איינמאָל שבת-צונאַכטס, האָסטו געכאַפּט 
דאָס פּעקל? מיט'ן מאַן און ביזט מיט'ן אַװעק אין זיין שטעטל 
אַריין, --- אויב אַזױ, ווער איז אייך שולדיג ? אויף וועמען שריי- 
סטו'? װער האָט אייך נעהייסן אנמלויפו? אַז מען דאַרף עסן 
קעסט, עסט מען... 


נאָר --- איך מיין נישט, חס-ושלום, דיר אָנצוטאָן ענמת-נפש. 
איך וויל דיו נאָר אויסווייזן, וי ווייט אומגערעכט דו ביזט; אָבער 


אָרם וחתוה 33 


האשה מרת חנה 


(א פּעקל בריוו) 


א) צוויי בריו, װאָס חנה האָט באַקומען פן איר 
ברודער מגחם מענדל, טון אײן ברין פון איר שוע- 
געוין חוה גיטל. בסך הכל דרי ברין. 


ערשטער בריון 


החײם וחזשלום לאחותי הצוועה מרת חנה תחיה. 


דיין בריוו האָב איך דערהאַלטן. װאָס קלערסטו איך האָב 
גענוג טרערן פאַרנאָסן און א נאַנצע נאַכט געזיפצט און געקרעכצטן : 
װאָס קומט מיר אָבער אַרױס נאָט אין הימ? איז מיין עדות, אַז 
איך בין דיר נישט אימשטאַנד צו העלפן. און װאָס דו שרייבסט 
וועגן דער ירושה, מוז איך דיר, ליבע שוועסטער, זאָנן, אַז דאָס 
איז נאָר קיין ווערטער נישט ! נאָכ'ן אידישן דת האָסטו קיין שום 
טענה-ומענה אוֹיף דער ירושה ; פרעג דיין מאַן, ער איז דאָך א 
איד א לסדן, װעט ער דיר אוֹיך זאָגן דאָס איינענע. און דו 
דאַרפסט נאָר נישט פרענן דעם מאַן, ער זאָל דיר ערשט זאָגן; 
אַזאַ אשה כשרה װוי דו! עפנט אויף דאָס דייטש-חומש און זעט, 
אַז צלפחד'ס טעכטער האָבן באַקומען ירושה, נאָר ווייל עס זיינען 


32 י. ל. פרץ 


העננען בשלום ! עס וויל שוין ציען... ציען װויל עס... אָט! ספם 
וועסטו ציען פון דער ברוסט! סם! 

-- נאַ, פרעסער, נאַ ! -- שרייט זי אויס אין איין אָטעם, און 
שטופּט דעם קינד די אויסגעדאַרטע ברוסט אין מוי? אַרײן : 

-- נאַ, צִי, ביים !... 


אָדם והוה 31 


פֿאַרצווייפלט קול... העננען, יאָ. נאָר דאָ! --- באַלד! אַלץ איינס ! 
נאָך װאָס װאַרטן ? 

דאָס קינד הויבט אָן העכער צו ויינען, נאָר זי הערט אַלץ 
נישט. 

-- א שטריק! א שטריק! -- שרייט זי אויסער זיך, און 
זוכט מיט פאַרבלאָנדזשעטע אוינן א שטריק אין אַלע ווינקעלעך, 

-- א שטריק וואו נעמט מען ! זִצָל ער שוין מיין געביין דאָ 
נישט טרעפן ! לאָמיך כאָטש דאָס ניהנום פּטור װוערן! זאָל ער 
װיסן! זאָל ער זיין א מאַמע! זאָל ער! א כפּרה בין איך! 
א מלאך המות! אן עק! אן עק זאָל זיין! א שטריק! 

און דאָס לעצטע װאָרט רייסט זיך איר פון האַלז אַרױס וי א 
רוף אויף הילף ביי א שרפה. 

זי דערמאָנט זיך, אַז עס לינגט ערנעץ א שטריק... יאָ, אונ- 
טער'ן אויוון... מען האָט געזאָלט אויפ'ן ווינטער דעם אויוון אי- 
בערבינדן, ער מוז נאָך דאָרט ליגן... 

זי לויפט צו און געפינט דעם שטריק: א פרייד -- זי האָט 
געפונען דעם אוצר ! זי ואַרפט אן אויג אויפ'ן סופיט -- דער 
האַקען זיצט... זי דאַרף נאָר אויפ'ן טיש אַרױף. 

זי שפּרינגט אַרױף -- 

נאָר פון דער הויך דערזעט זי, אַז דאָס דערשראָקענע, פאַר'- 
חלש'טע קינד איז אויפנעזעצט, עס בויגט זיך איבער'ן וויג?; עס 
וויל אַרױס! אָט, אָט, פאַלט עס אַרױס... 

-- מאַמע! -- האָט דאָס קינד קוים אויסגעריסן פון שװאַכן 
העלזל. 

עס כאַפּט זי אָן א נייער כעס,--- 

זי װאַרפט אַװעק דעם שטריק, שפּריננט אַראָפּ פון טיש, לויפט 
צו צום קינד, און װאַרפט אים דאָס קעפּ? אויפ'ן קישן צוריס, 
שרייענריג : 

-- ממזר ! אפילו העננען לאָזט עס מיך נישט ! אפילו נישט 


2 י. ל. פרץ 


פאַרשיטן מיט שטיינער! שרפה -- פירט ער ווייטער און וואונ- 
דערט זיך אַליין אויף זיין העזה --- שרפה, דאָס הייפט : אַרינ- 
ניסן אין די נעדערים א לעפ? הייס-קאַכעדינ-זידנדיג בליי! הרג / 
איז בסיף.. דאָס הייסט: מען האַקט אָפּ דעם קאָפּ מיט א 
שווערד... אָט אַזױ ! און ער מאַכט א באַווענונג מיט דער האַנט 
אַרום האַלז, היינט -- חנק... ווערגן... הערסט --- ווערנן ! פאַר- 
שטייסט --- בטול תורה ! אַלְץ פאַר בטול תורה ! 


דאָס האַרץ טוט אים שוין וויי פאַר רחמנות אויף זיין קרבן, 
נאָר עס איז אים דאָס ערשטע מאָל, ער זאָל אַזױי נובר זיין... עס 
פאַר"שכור'ט אים ! אַזאַ נאַרישע אידענע! ער האָט ביז אַהער 
נאָר נישט געוואוסט, אַז מען קען זי אַזױ איבערשרעקן. 

-- אָט דאָס איז כטול תורה! -- שרייט ער ענדלעך אויס. 
ער האַקט דאָך אָפּ, זי קען דאָך צו זיך קומען און כאַפּן א בעזים ! 
ער שפּריננגט צו צום טיש, פאַרמאַכט די נמרא און לויפט אַרױס... 

--- אין בית המדרש ניי איך ! --- שרייט ער צו איר, שוין מיט 
א ווייכערער שטימע און פאַרמאַכט נאָך זיך די טיר. 

דאָפס געשריי מיט'ן קלאַפּ פון דער טיר, האָט אויפנעװועקט 
דאָס קרענקלעכע קינד. עס הויבט לאַננזאַם אויף די שווערע ברע- 
מען, דאָס װעקסן-געל פּנים פאַרקרימט זיך, און עס הויבט אָן צו 
פייפן אונטער'ן געשװאָלענעם נעזל. נאָר זי שטייט אַלְץ אויף איר 
אָרט, אויסער זיך, װוי פאַרשטיינערט און הערט נישט דעם קינד'ס 
קול. 

-- האַ ! -- רייפט זיך איר ענדלעך א הייזעריג קול פון דער 
פאַרענגטער ברוסט אַרױס -- אַזױ -- נישט די וועלט, נישט יענע 
וועלט... העננען --- זאָגט ער --- ווער --- זאָגט ער --- הייסע סמאָ- 
לע -- בליי -- זאָגט ער! בטול תורה! 

--- גאָדנישט... מיר נאָרנישט... -- העשעט איר אין צעריסע- 
נעם האַרץ: דאָ הוננער... אָן א קלייד... אָן א בענטש-לייכטער... 
אַלץ נישט... דאָס קינד הונגעריג... קיין טראָפּן מילך... און דאָרטן 
---הענגען... הענגען אויה דער צונג... בטול תורה---זאָגט ער.--- 

--- הענגען... כאַ! כאַ! כאַ ! -- רייסט זיך ראַפּטום אויס איר 


אָדם וחוה 29 


פאַר פּסח... דאָנערשטאָנ... ס'קינד קראַנק... קיין טראָפּן מילך ! 
האַ! 

עס פאַרפעלט איר אָטעם, די אייננעפאַלענע ברוסט שלאָגט 
כװאַליעס, פון די אוינן יאָנן בליצן. 

ער בלייבט װי פאַרשטיינערט, בלייך איז ער אויפגעשפּרונגען 
פוֹן בענק?, אָן אָטעם פאַר שרעק, און האָט זיך הינטערוויילעכטס 
גערוקט צו דער טיר. 

זיי שטייען איינס געגן אַנדערן און קוקן זיך אָן; ער מיט 
נלעזערנע אוינן פאַר שרעק, זי --- מיט ברענענדיגע -- פאַר כעס... 
ער באַמערקט דאָך באַלד, אַז זי האָט פאַר כעס קיין שליטה נישט, 
נישט איבער דער צונג, נישט איבער די הענט. די אוינן וערן 
אים אַלע מאָל קלענער; ער כאַפּט אן עק פאַטשײלע אין מויל 
אַריין, רוקט זיך נאָך אַ ביס? אָפּ, אָטעמט טיפער אֶפּ און מורמלט : 

--- הער, דו, אשה... ווייסטו, װאָס אי? בטו? תורה, נישט 
לֿאָזן ריין מאַן לערנען, האַ ? אַלץ פּרנסה, האַ? ! און ווער ניט 
דעם פוינעלע 4 אַלץ נישט גלויבן אין נאָט! אַלְץ יצר-הרע, אַלְץ 
נאָר די וועלט... נאַרישע אשה... מרשעת ! נישט לאָזן לערנען א 
מאַן... דערפאַר קומט ניהנום..." 

אַז זי ענטפערט נישט, ווערט ער שטאַרקער ביי זיך ! איר פּנים 
ווערט בלייכער און בלייכער, זי ציטערט אַלע מאָל מער, און װאָס 
טער זי ציטערט און ווערט בלייכער, -- פעסטער און ראַשער 
ווערט זיין קול : 

--- ניהנום ! פייער! העננען אויף דער צונג! אַרבע מיתות 
בית-דין ! 

זי שוויינט, דאָס פּנים אירס איז שוין װוי א קרייד. 

ער פילט, אַז ער טוט נישט גלייך, אַז ער דאַרף זי נישט אַזױ 
קרענקען, אַז ער רעדט נישט ערלעך ; נאָר איינהאַלטן קען ער זיך 
שוין נישט. אַלעס שלעכטע װאָס ער האָט ביז אַהער אין זיך גע- 
האָט, שיטן זיך אים אַרױס, ער קען זיי נישט איינהאַלטן. 

--- ווייסט װאָס טייטש 4 --- גייט זיין קול איבער װוי אין א 
בייזן דונער : סקילה -- דאָס הייסט : װאַרפן אין גרוב אַריין און 


28 יו ל. פרץ 


קאַפטן -- --לער, דער העננל-לייכטער -- פאַרקויפט, --- הויבן 
אָן די שפּיזלעך נאָר מערדעריש צו טאַנצן! דער װאָלקן אויפ'ן 
פּנים ווערט טונקל-בלאָ, אָנגעלאָדן... אין די קליינע, גראָע אויגן, 
װאָס מען זעט קוים אַרױס פון אונטער'ן טיכל? אויפ'ן קאָפּ, באַװיי- 
זען זיך---בליצן : 

ער--זיצט נאָך אַלץ און לערנט; ער באַמערקט נישט, אַז עס 
מאַכט זיך א נעוויטער, אַז עס ווערט אַלע מאָל געפערלעכער... אַז 
זי לאָזט אַרויפ דעם זאַק מיט די שפּיזלעך פון דער האַנט און הויבט 
אָן קנאַקן די אױיסגעדאַרטע פיננער, אַז זי קנייטשט איין דעם 
שטערן פאַר װייטאָג, איין אויג ווערט צוגעמאַכט, און דאָס צווייטע 
קוקט אויף אים, מעסער-שפּיציג אויפ'ן מאַן, דעם למדן, אַז עס 
װאָלט אים, ווען ער זאָל עס זען, קיל נעװאָרן אין אַלע אברים ; 
דאָך ער זעט נישט, װוי אירע בלאָע ליפּן ציטערן, װי די נאָמבע 
ציטערט, װוי עס קלאַפּט איר א צאָן אָן א צצָן... װי זי האַלט זיך 
איין מיט אַלע כחות, נישט אויסצוברעכן... װי דער דונער רייסט 
זיך און רייסט, און עס דאַרף נאָר א קלייניגקייט, ער זאָל אַרױס 
פון מוֹיל. 

דאָס קלייניגקייט האָט זיך געטראָפן : 

ער לערנט און זאָנט! , שמע מיניה -- -- -- תלת.." און 
טייטשט זיך אויס בנעימות : ,אין פון דאַנען געדרונגען.." ער 
ווי? זאָגן : דריי --- נאָר דאָס װאָרט , געדרונגען" איז שוין נענוג 
נעוועזן... אין דעם װאָרט האָט זיך אָנגעכאַפּט דאָס פאַרביטערטע 
האַרץ, דאָס איז געוועזן דער פונק צום פּולװער ! 


איר שטאַרקער ווילן פּלאַצט. דאָס אומנליקלעכע װאָרט האָט 
נעעפנט אַלע פאַרהאַמערטע טויערן, אויפנעהאַקט אַלע רינלען... 
אויסער זיך איז זִי צונעשפּרונגען צום מאַן פּיענע אין מויל, מיט 
נענל אין פּנים אריין. 

--- געדרוננען, זאָגסטו, נעדרונגען? אוי! א דריננעניש 
זאָל אויף דיר קומען, רבונו של עולם! -- האָט זי אויסנגעשריען 
פון א הייזעריג קו? פאַר כעס -- א דרינגעניש, רבונו של עוּלם! 
יאָ! יאָ! האָט זִי וייטער מיט א שלאַנגען-קול געסיטשעט ; 


אָדם והות 21 


מיט א פיננער די לינקע זייט נאָז, מאַכט מיט דער רעכטער זייט 
א קינסטלעכע פאָנטאַנע, װאַרפט איבער דעם קאָפּ רעכטס, די 
פאָנטאַנע שפּריצט פון דער לינקער זייט נאָז !... אין מיטן כאַפּט ער 
א שמעק טאַבאַק, צעהוידעט זיך בעפער, דאָס קול קלינגט, דאָס 
בענק? קנאַקט, עס רודערט דער טיש! 

דאָס קינד װעקט זיך נישט! עס איז נעוואוינט צו דער מוזיק. 

און זי, דאָס יונגערהייט איינגעשרומפּטע וייב, זיצט און 
שעפּט נחת פון מאַן, זי לאָזט פון אים קיין אויג נישט אַראָפּ; איר 
אויער פּאַרלירט קיין איינציגן טאָן פון זיין מויל.... אַמאָל זיפצט 
זי: ער זאָל אַזױ -- טראַכט זי -- טוינן צו דער וועלט וי צו 
יענער, װאָלט איר דצ אויך וואויל געוועזן... דאָ אויך... 

-- מאַ ! -- טרייפט זי זיך -- ווער שמועסט פון א כבור! 
נישט יעדער איז זוכה צו ביירע טישן. 

זי הערט זיך איין... איר אייננגעשרומפּן פּנים ענדערט זיך, 
דאָס אויך װאָס א מאָל; זי איז אויך נערוועז: 

ערשט איז דערויף אױיסנענאָסן געוועזן א ווילדע הנאה ; אַזױ 
פיל נחת האָט זי פון זיין תורה געשעפּט... דערמאָנט זי זיך, אַז 
היינט איז דאָך שוֹין דאָנערשטאָג, אַזן עס איז דאָך קיין דרייער 
אויף שבת נישטאָ, און דאָס גןדעדן ליכט אויפ'ן פּנים, װוערט װאָס 
אַמאָל טונקעלער און טונקעלער, ביז דער שמייכ? פאַרשװוינדט פון 
נאַנצן פַּנים... דערנאָך װאַרפט זי א בליק דורכ'ן פאַרגרינטן 
פּענצטער, קוקט אויף דער זון --- עס מוז שוין זיין שפּעט און עס 
איז נאָך אין שטוב קיין לעפ? װאַרעם-װאַסער נישטאָ, -- און די 
שפּיזלעך בלייבן איר שטיין אין דער האַנט, א טונקעלער שאָטן 
האָט שוין דאָס פּנים באַדעקט. זי װאַרפט אן אויג אויפ'ן קינד; 
עס שלאָפּט שוין אומרואיג, עס װעט זיך באַלֵר אויפכאַפּן, עס איז 
פאַר'ן קראַנקן קינד קיין טראָפּן מילך נישטאָ -- און פון שאָטן איז 
שוין א װאָלקן געװאָרן, די שפּיזלעך הויבן אָן אין דער האַנט צו 
ציטערן, צו װאַרפן זיך... 

און אַז זי דערמאָנט זיך נאָך, אַז אויסער דעם, גייט צו פּסח... 
אַז די אוירינגלעך מיט די בענטש-לייכטער זיינען פאַרזעצט, דער 


26 א"ל רא 


נעפאַרבט געוועזן, היינט איז טונק?ל ברודינ... רעכנט נאָך צו: א 
שאַף, א פּאָמיעס-שאַף, א פאַס װאַסער, א קאַציובע מיט א לאָפּאַטע, 
וװועט איר פאַרשטיין, אַז מען קען שוין, אין שטיב? פון ד' על ר', 
קיין שפּילקע ניט אַרײנװאַרפֿן... 

און דאָך זיינען דאָ: אן ער און א זי. 

זי--א אידענע אין די מיטעלע יאָרן--זיצט אויפ'ן קאַסטן, 
װאָס פילט אויס דעם אָרט צווישן הימ?-בעט און דער וויג. 

זי האָט אין דער רעכטער האַנט דאָס איינצינע, קליינע, פאַר- 
גרינטע פענצטער; לינקס -- דעם טיש. זי אַרבעט א זאָק, שאָ- 
קעלט צו דאָס וויג? מיט'ן פוס און הערט זיך איין, װי ער לערנט 
ביים טיש. ‏ און ער לערנט מיט א זיננענדינ-װאָלאַכיש-ויינענדינ 
קול. ער לערנט און באַװעגט זיך אומרואיג, אָפּנעריסן און נער- 
וועז. טייל ווערטער שליננט ער, טייל ציט ער, טייל כאַפּט ער, טייל 
היפּערט ער איבער ; טייל אַקצענטירט ער און דריקט אויס מיט 
ליבשאַפט, טייל שיט ער נלייכגילטיג אַרױס, וי אַרבעס פון א זאַק ; 
דערביי רוט ער נישט א רנע: דאָ כאַפּט ער אַרױס פון קעשענע 
אן אַמאָל דויט און גאַנץיגעװעזענע פאַטשיילע, װוישט זיך די 
נאָז, דעם שווייס פון פּנים און שטערן, באַלד לאָזט ער זי אַראָפּ 
אויף דער שויס און כאַפּט זיך קרייזלען די פּאות, צופּן דאָס שפּו- 
צינע, ערטערווייז קוים נראָליכע, בערדל... אָט, באַהאַלט ער אן 
אױסגעצופּטע האָר אין ספר און הויבט זיך אָן פּאַטשן אויף דער 
קני, די הענט דערפילן דערוויי? די פאַטשײילע, כאַפּן זי און װאַרפן 
א שפּיץ אין מוי? אַרײן; ער בייסט, ואַרפט איבער איין פוס 
אויפ'ן צווייטן און טוישט אַלַע מינוט די פיס. 

ביי דער גאַנצער צייט קנייטשט זיך אים זיין בלאַסער שטערן 
אין דער לענג און אין דער ברייט, עס קנייטשט זיך אוים א סמץ 
איבער דער נאָז. די לאַנגע ברעמען ווערן, אונטער דער איבער- 
נגעלענטער הויט פון שטערן, כמעט פאַרלוירן, דערווייל גיט אים--- 
דאַכט זיך---עפּעס א שטאָך אין דער ברוסט ; כאַפּט ער און דער- 
לאַנגט זיך מיט דער רעכטער האַנט אויף דער לינקער זייט אן 
על-זחטא"... האַפּטום פאַרלענט ער דעם קאָפּ לינקס, דריקט צו 


אדםב והוה 


א כעס פון א אידענע 


דאָס קליינע שטיב? איז פאַר'חושכ'ט װי אין אים דער דלות, . 
אויף וועלכן עס וויינען אַלע פיר ווענט... אינ'ם אָפּגעריסענעם 
סופיט שטעקט א האַקן -- א יתום נאָך א געוועזענעם הענגל-לייםב- 
טער. דער גרויסער, אָפּנעשײלטער אויוון איז ‏ אַרומגענאַרטלט 
ביי די לענדן" מיט א נראָבן זאַק, שטייט איבערגעבוינן אין א זייט, 
און קוקט אַריכער צו זיין פינצטערן שכן -- צום לעדיגן שװאַרצן 
קוימען, אויף וועלכן עס לינט אן איבערגעדרייטער טאָפּ מיט אן 
אָפּגעברענטן ראַנד, און אין א זייט, אן , עליו השלום", א צעבראָ- 
כענער לעפל. דער בלעכענער נבור האָט נעהאַט אן ערלעכן טויט : 
ער איז געפאַלן אין דער מלחמה מיט אויסגעדאַרטער, איינגע- 
שפּאַרטער, נעכטיגער קאַשע ! 

דאָס שטיב? איז איבערפולט מיט כלים; עס שטייט א הימל- 
בעט, פאַרהאנגען מיט צעריסענע פֿאָרהענגלעך... דורך די לעכער 
קוקט אַרױס דאָס בעטגעװאַנט. אָן ציכלעך, מיט רויטע פאַרפַּע- 
דערטע אוינן. עס שטייט א ווינל, פון וועלכן עס שיינט אַרױס א 
גרויס געלבלעך קעפּל פון א שלאָפּעדיג קינד... עס שטייט א קאַס- 
טען, באַשלאָגן מיט בלעך, מיט אן אָפּענעם הענגל-שלאָס, -- עס 
מוז שוֹין דאָרט קיין גרויס עשירות נישט זיין, --- עס שטייט נאָך א 
טיש מיט דריי בענקלעך ! דאָס הילצערנע מעב? איז אַמאָל רויט 


24 פחץ 


אַלֶע מאָל מער! זי איזן אים מבטיח, אַז ער װעט נאָך אַלץ דער- 
לעבן! 

איינמאָל זיצט ער אין בית-המדרש ביים עין יעקב אוֹן דער- 
הערט א נעשריי ; עס דאַכט זיך אים --- זיין טאָכטער ; נאָר ניין, 
װוי קומט זי אויפ'ן שו?-הויף ?4 און א כלה-מיידל וויינט נישט... 
עפּעס לויפט מען אויף די טרעפּ, מען שרייט: טאַטע! טאַטע! 
פאָרט איר קול; עס איז אָבער דאָך נישט מעגלעך ! 

ער וװוי? איבערקלערן, נעמט אַרוױס א שמעק טאַבאַק, נאָר איי- 
דער ער האָט אים אַריינגעזעצט אין די נאָזלעכער, האָט אים שוין 
די טאָכטער נעריסן ביי די לאַצן : 

-- טאַטע ! די מאַמע איז אַװעקנעפאַלן, נגעװאַלד ! 

און איידער ר' מענדעלע איז צו זיך נעקומען און אַהיים נע- 
לאָפן, איז שוין בריינע געלעגן טויט! 

אין איין טאָנ אין מענדעלע באמת נרייזינראָג געװאָרן, דער 
אָטעם טאַקע שווער און די פיס טאַקע נעשװאָלן... ער האָט זיך 
נישט געריכט, אַז בריינע זאָל אים נישט איבערלעבן.. ביי אַזאַ 
מאַן, ביי אַזױנע קינדער, ביי אַזא וואױילטאָנ... 

און בריינע, אַזױ װוי מען האָט זי נישט אַרױיסנעזען ביים לעבן, 
האָט מען זי קוים אָנגעזען אויף דער מטה... אַזאַ דאַרעניש... 


אָדם והוה 23 


קינד שוין און ברעננט; א מחיה אַזױנע קינדער! ער קומט אין 
שטוב אַריין און בריינע זאָגט נאָר :; דער טאַטע נייט --- איז שוין 
שטיל ! 

געלויבט איז נאָט, מען רעדט שוין דעם צוייטן זון א שידוך, 
און א נוטן שידוך. בריינע װי? טאַקע פאָרן אָנקוקן די כלה. 
חנאות צייט וועט זי עס טאָן, אַזױ האָט זי אים געזאָנט. און ווייל 
ער איז געוואויר געװאָרן, אַז צום מחותן פאָרט מען נישט דורך 
ענגלאַנד, איז ער איר מוח? דעם כבוד, זאָל זי זיך א ביסל איבער- 
פאָרן. פאַרװאָס נישט ? זי פארט אין נאַנצן פיר מאָל אין יאָר 
נאָך סחורה, אויך קומט זי צוריק מיד און מאַט פון לויפן, באַקוקן, 
דיננען... זאָל זי איין מאָל כאָטש פאָרן און קומען מיט נחת, זאָל 
די וועלט זען, װאָס פּאַר א ווייב ער האָט! ער אַלֵיין װעט זיך וויי- 
זען אויף די תנאים ! אפילו ביי דער חופּה איז אויך גענוג ! דעם 
ערשטן זונ'ס כלה האָט זי אויך אָנגעקוּקט ; זי איז שוין מזל'דיג 
צו אַזעלכע זאַכן... ער וועט זיך נאָך גענוג אָנפאָרן... 

עס זיינען ווייטער אַװעקגענאַנגען א פּאָר יאָר. אַז נאָט בענטשט, 
בענטשט עו' מיט אַלעם, אפילו מיט מנוחה --- דער צווייטער זון 
האָט אויך חתונה געהאַט, און נוט חתונה געהאַט, ער עסט שוין 
אויך קעכט. 

מענדעלע האָט אפילו נאַנץ וועניג געוואוסט ווער און װאָס ; 
עס איז אים איבערגענאַננען כמעט װי אין א חלום. ער האָט 
אפּילו קיין איינצינן טאָג קיין יום-תהילים נישט פאַרפעלט... עס 
האָט אים דער קאָפּ נישט וויי געטאָן, אויסער אין דער פרי, נאָך 
דער נרויסער נאַכט, פון ווענינער שלאָפן ! 

און מענדעלע פרייט זיך. -- נאָך אינגאַנצן דריי מיידלעך 
חתונה צו מאַכן (ביי בריינע'ן גייט עס געשווינד), און דערנאָך : 
שוין! איבערגעבן די מחיה, געדונגען א ברייטן װאָגן, מען זאָל 
זיך קענען אויסציען, אָנפּאַקן מיט ענגליש שטרוי און װיאָ! 

נאָר עפּעס פילט ער, אַז די פיס זיינען אים נישט בקו הבריאה, 
אַז פון א קורצער צייט איז אים דער אָטעם שווער. נאָר בריינע 
לאָזט אים נישט צו קיין ענמת נפש, זי טרייסט אים און קעכלט אים 


22 י. ל. פרץ 


טאָפּ, פאַרלעגט די הענט און װאַרט אויפ'ן קונה, קומט ער---קומט 
ער, נישט--נישט! זייער נלייך ! זאָל זי כאָטש נישט אַזױ פיל 
אַרבעטן וי ער, זאָל זי זיך כאָטש אויסרוען די ביינער. און מענדע- 
לע שטאָפּט אין זיך אַריין װאָס אַמאָל מער, אַבי ער זאָל האָבן 
כח מאריך ימים צו זיין ער זאָל דערלעבן צו זען עננלאַנד און צו 
שטאַרנן דערנאָך אין ירושלים. 1 

אַחוץ פון בריינע'ן האָט מענדעלע נאָך נחת פון קינער: אן 
עלטערן זון האָט ער חתונה נעמאַכט אין דער פרעמד; ער עסט 
שוֹין קעסט ביים שווער ! נעלויבט איז נאָט. זייט ער האָט חתונה 
נעהאַט איז נאָך פון אים קיין בריוו נישט געווען, א סימן עס נייט 
אים נוט, אַז ער איז בקו הבריאה. ווער עס קומט צופאָרן, ברענגט 
א גרוס... נאָך אים נייט א חתן-בחור---א חדר-אינג?. בריינע באַ- 
שטעלט מלמדים, צאָלְט שכר-לימוד, זעט--ער זאָל לערנען מיט 
זיינס גלייכן. ער פאַר דאָס פּאַרהערט אים אַלֶע שבת... נאָר פאַר'ן 
עסן האָט מענדעלע פייגט צו פאַרהערן. נאָכ'ן עסן איז בעסער, 
מער רחבות. דעריבער דרימלט ער טאַקע באַלד איין, און כאַפּט 
זיך ערשט אויף ביים מלמד'ס לחיים, ניט דעם זון א קניפּ אין 
בעק? און שוין ! 

ער האָט נאָך דריי טעכטער, יונגע קינדער, צייכן מיירלעך, 
נאָר וואוילע קינדער אַלע. דרך-ארץ'דינע קינדער, שטילע קינ- 
דער. שטענדיג ריינע, אָפּנעװאַשענע, א מחיה !... ער זעט אפילו 
נישט, ווען מען װאַשט זיי, ווען מען קעמט זיי, ווען בריינע לאַטעט 
און פאַרריכט ! ער קען כמעט נישט פאַרשטיין וי אַזױ דאָס ווערט 
קלוג און פיין געבוירן !... 

-- טאַקע מײגע קינדער! -- טראַכט ער זיך מיט נאוה, אין 
מיר אַריין געראָטן ! --- ער דאַנקט און לויבט זיין ליבן נאָמען דער- 
פאַר, װאָס בדיינע האָט אַזאַ רואיג לעבן, נישט װי אַנדערע מאַ- 
מעס ; װאָס די קינדער דרייען איר נישט אָפּ דעם קאָפּ! און וי 
די קינדער פאָלנן ! ער הייסט זיך, לטשל, ברעננען א טרונק ואַ- 
סער (בריינע האָט א טבע אַלץ װאָס ער זאָנט, איבערצוזאָנן) און 
קוים חזר'ט זי איבער: ברענגט דעם טאַטן װאַסער, לויפט דאָס 


אָדם והוה א 


--- איי, בריינטשע, --- זאָנט דער קצב, -- איר האָט אודאי 
מחותנים צום טיש, זאָל אייך זיין צו מזל! 

-- ניין, --- ענטפערט בריינע... --- היינטינע שװאַכע דורות... 

און ביים עסן לענט זי אַלע מאָל צו מענדעלע'ן נאָך א שטיקל, 
נאָך א פּיצל... ,עס דאָס, דאָס איז א מחיה", און האָט, קוקנדיג 
אויף מענדעלע'ן אין זינען געהאַט: זאָל אים זיין צו געזונט.. 
היינטינע שװואַכע דורות !... 

זי האָט מיקלאָמפּערשט , געכאַפּט א זעמעל אין נעוועלב, גע- 
װאַשן זיך ביי דער שכנה", אַמאָל -- האָט איר א קרובה געקאַכט 
א נייע מאָדע קילישע און איר נעברענגט א פַּאֶר לעפל צו פאַר- 
זוכן ; אַמאָל איז זי נגעוועזן אויף א ברית, כאָטש זי האָט פאַר- 
געסן װוי די יולדת הייסט, -- אַבי זי איז נישט הונגעריג געיוען 
ביים עסן און נאָר געבעטן זיך, 

-- עס, מענדעלע, עס, װאָס נלייכסטו דיך צו מיר? תורה 
תתיש כח! 

-- מתיש כח, מיינסטו בריינע. 

-- זאָל זיין מתיש כח... אָדער וי אין פּרק שטייט : אם אין 
תורה אין קמח, אַז מען לערנט, מוז מען עסן! 

מענד? שמייכלט אויפ'ן נייעם גרייז. 

--- אָכער איך, װאָס טו איך ?4 איך ניי א נאַנצן טאָנ לערדיג, 
אָדער זיץ איבער'ן פייער-טאָפּ. קומט אַרײן א קווה מעסט איך 
אָפּ א קװאָרט באָבעלעך, צי קאַשע, צי מעל, נישט---נישט ! דערי- 
בער דאַרף איך ווענינער עסן. 

און מענד? נלויבט אין דער געכאַפּטער זעמעל, אין דער קילי- 
שע, אינ'ם ברית, כאָטש ער האָט תחנון געזאָגט. א קשיא אויף א 
מעשה, אודאי ביי א מנין... ער דאַרף טאַקע -- נלויבט ער -- 
מער עסן, א קאַטאָװעס -- יעדן טאָג צוויי יום תהילים, א פּרק 
משניות, עטלעכע בלאַט עין יעקב, היינטיזשע --- דאַװונען, פּושקע 
טראָגן, שטעקן שלעפּן, ער ווייסט 1... 

און ער איז שטאַרק צופרידן, װאָס זיין כשר'ע בריינע האָט אַזאַ 
רואיג לעבן, װאָס זי זיצט לעדיג אין געוועלבל איבער'ן פייער- 


20 יו ? פ-דץ 


שוועל, און אַז זי האָט אים דערזען, און זי האָט דערהערט זיין 
,נוט שבת", איז זי רויט געװאָרן, נלייך װוי זי װאָלט ערשט פון אונ- 
טער דער חופּה אַפּער. פונדעסטוועגן האָט זי נעוואוסט, אַז מענ- 
דעלע איז נישט קלוג אין די , וועלט נאַרישקייטן", אַז ער איז נאָר 
א חכם אין די קליינע אותיות, א מוח אין בית-המדרש, אָבער אַזױ, 
אין עולם הזה זאַכן, נאָר לא !... דאָס איז שוין איר זאַך ! 


--- ניין, מענדעלע, --- זאָנט זי אים געלאַסן, -- מען פאָרט 
נישט אַזױ, מען פאַרקויפט נישט קיין מחיה! אפשר שפּעטער, 
אַז מיר װועלן חתונה מאַכן אַלֶע קינדער, אָפּנעבן קעסט, דערלעבן 
כאָטש אן אייניק?, און אפשר אן אור-אייניקל, דעמאָלט, זעסטו, 
מהיכי תיתי, איבערגעבן די קינדער די מחיה... 

און מענד? האָט געוואוסט, אַז בריינע איז אין וועלט-זאַכן א 
,ווילדע חכמה" און האָט נעװאַרט! ווארום נאָך ירושלים און 
עננלאַנד, איז אים בריינע געווען פאַרבאַקן אין האַרץ. 

ער האָט דערווייל נישט אַלע קינדער חתונה געמאַכט, און ער 
קומט איין מאָל אהיים זייער טרויערינ : 

-- זעסטו בריינע, --- מאַכט ער, --- א פּאָװיעסטקע צום בית- 
דין של מעלה ! --- ער ווייזט איר א נראָע האָר אין דער באָרד. 

בריינע טרייסט אים : 


-- רעד נישט קיין נאַרישקייטן, מענדעלע, דו ביזט נישט 
קלאָר אין אַזעלכע זאַכן... מיין טאַטע, עליו השלום, איז נראָ 
געװאָרן צו 20 יאָר, און דיר צו לעננערע יאָר... 

--- אונז צו לענגערע יאָר, --- פאַרבעסערט מענדל. 

--- און אונז צו לעננגערע יאָר האָט ער נאָך נגעלעבט אודאי א 
יאר דרייסיג ! 

--- היינט אָבער שװאַכע דורות, נישט די פאַרצייטינע כוחות ! 
--זאָנט מענדעלע און לאָזט אַראָפּ די אוינן. 

בריינע האָט אים אויסגערעדט דאָס עגמת נפש און אים אָנגע- 
הויבן בעסער צו קעכלען: נעמט ביים קצב נאָך א האַלב פונט 
פלייש צום ואַרמעס... 


אָדם והוה 19 


טענס פאַר פרומקייט ; צווייטנס נלאַט, האָט ער בטבע זייער ליב 
געהאַט מנוחה, און װען ער פלענט זיך דערמאַנען אין נלנול 
מחילות, האָט ער אויף דריי טעג פאַרלוירן דעם אַפּעטיט, און ווייל 
ער האָט פאָרט נישט אויפנעהערט צו עסן, האָט ער געהאַט זעקס 
טעג בויכװוייטאָג! מחיה האָט ער זיך געווען, אַז ער איז נעוואויר 
געװאָרן פון א זיכערן מענטשן, אַז ארץ ישרא? איז ווייטער וי 
ענגלאַנד, 

-- נוט, -- טראַכט ער, און קלערט שוין פון דעמאָלט אֶן 
אויפ'ן רעכטן אמת צו פאָרן קיין ארץ ישרא?, װאָרום ,דער וועג 
מוז דאָך ניין דורך עננלאַנד !" 


ער װאָלט שוין לאַנג פאַרקויפט דאָס געוועלב? מיט'ן כלי-בית 
און געפאָרן, ווען נישט בריינע. 

בריינע האָט נאַנץ ערלעך נעהאַלטן איר מענדל'ען. זי האָט זיך 
געוואונטש! צו זיין זיין פוס-בענקעלע אין גדעדן; זי האָט 
אים נעקעכלט און געשטאָפּט, געאַרבעט װי אן אייזל, מפרנס צו 
זיין, צו שוכן און צוֹ קליידן מענדל'ען מיט די 4 קינדער: דריי 
מיידלעך און איין אינגל. איר נאַנצער עולם הזה איז געוועזן, אַז 
זי האָט נעזען פון נעוועלב אַרױס איר מענדל'ען גיין מיט דער 
צדקה-פּושקע אין דער לינקער און מיט'ן שטעקן מיט דער מעשע- 
נער סקיפקע אין דער רעכטער האַנט! זי האָט פאַרקויפט בחצי 
חנם איר שטאָט אין עזרת נשים, ווייל די פענצטער גייען אין שול 
אַריין, אוֹן באַצאָלט , ממון קרח" פאַר א שטאָט לעבן בית-המדרש 
פענצטער, זי זאָל זען װי מענדעלע איז עולה לתורה און מאַכט 
די זיסע ברכה. עס האָט איר נעקװאָלן דאָס האַרץ, ווען מענדעלע 
האָט אונטערגעזאָגט דעם חזן, ,, האשה בריינע בת מורנו"... און 
מנדר נעווען פֿאַר איר נעזונט ח"י פּעמים ח"י; זי איז געווען 
גליקלעך, אַז זי פּלענט שבת און יום-טוב גיין מיט אים דאַװנען 
צוזאַמען ; אוּן אַז זיי האָבן זיך צעשיידט ביי די צווייערליי טרעפּ, 
פלענגט זי בלייבן שטיין אויפ'ן ערשטן שטאַפּ? און איבערדרייען 
זיך און זען װי איר מענדעלע הויבט די פיסלעך אוֹיף די מענע- 
רישע טרעפּ. נאָכ'ן דאַונען האָט זי אים אָפּנעװאַרט ביי דער 


18 ו. ל. פרץ 


ערשט פּוע;'ן, אַז דער שונא זאָל װועלן שטיין אונטער'ן חלול! 
און דער שונא איז דוקא נאָר קיין נאַר נישט, ער לאָזט זיך נישט 
צִנרעדן צו אַזױנע זאַכן. אַמאָל נאַרט ער נאָר אָפּ, ער שטייט, דו 
שיסט און ער גנב'עט זיך אַװעק! עס האָט נעהאַלטן ביי בלת 
כ? הקיצין ! די ממזרים, די ענגלענדער, האָבן דאָך אָבער נע- 
הערט די מעשה פון צפרדע ש? מצרים, האָבן זיי זי נאָכנע- 
מאַכט! זיי האָבן ממציא נעווען אַזאַ גרויסע האַרמאַט, װאָס 
שיסט אַרױס פון זיך, נישט קוילן, נאָר נאַנצע האַרמאַטן, און יערע 
פון די האַרמאַטן, אַז זי פאַלט אַראָפּ, ניט זי א טראַסק אין דער 
ערד, צעפּלאַצט, און עס שפּרינגען פון איר אַרױס צען נייע האַר- 
מאַטן, און די האַרמאַטן ערשט שיסן מיט קוילן! ! נו גיי היט 
דיך פאַר דעם ! אַצינד קענט איר פאַרשטײן װאָס פאַר א מין 
שחיטה דאָס האָט אָנגעמאַכט! 
און איר מיינט כשוף? חלילה, א פּראָסטע ספּרענזשינע ! 


און אַז מען האָט נעפרענט : פאַרװאָס נאָך דער קרינ האָט זיך 
מלכות-רוסיא ניט נאָכנעמאַכט אַזױנע האַרמאַטן, האָט מען נע- 
וואוסט צו ענטפערן, אַז באַלד נאָך דער מלחמה זיינען זיך די 
מלכיות'ן צוזאַמעננענאַנגען, און כדי מען זאָל נישט חרוב מאַכן 
די וועלט, האָט מען נעמאַכט מיט ‏ זײער בחרס" אַז מען זאָל שוין 
מער נישט שיסן נישט מיט פּלאַכטעס קאָכעדינער הירזש און נישט 
מיט אַזױנע האַרמאַטן, 

פון דעמאָלט אָן האָט מענדל בריינעס געהאַלטן עולם ומלואה 
פון עננלאַנד, און װאָס ער האָט עפּעס געזען, און זיין שכל האָט 
נישט געקענט משינ זיין, איז אַלץ נגעווען פון עננגלאַנד. אַז דער 
זיינער קומט אַרױס פון ענגלאַנד, פון דעם איז נישט נעוועזן װאָס 
צו קלערן, נאָר די ערשטע פפּרענזשינע האָט אויך נעמוזט מאַכן אן 
עננגלישער שמיד ! און ער האָט גערעדט מיט גרויס התלהבות פון 
עננלאַנד, פון אירע חכמים, פון אירע קאָװאַלעס : 

-- זיי מוזן דאָרט זיין שיינע חכמים ! 

מענד? בריינעס װאָלט געװאָלט לעבן אין ענגלאַנד, נאָר שטאַר- 
בען, איבער הונדערט און צװאַנציג יאָר, אין ארץ ישראל, ערש- 


אָרם והוה 17 
אים רופן מענד? שוטה ; אַז ער האָט חתונה נגעהאַט, איז די אָפּיניע 
ווייכער נעװאָרן און ער פלענט שוין הייסן : , מענדל תם". ערשט 
דערנאָך, אַז ער איז אַראָפּ פון קעסט, געװאָרן א באַלעבאָס פאַר 
זיך און בריינע, זיין ווייב, האָט זיך געמאַכט א שפּייזדגעװעלב און 
געלייזט , שטיקער נאָלד",---האָט מען אים געקרוינט אויף , מענרל 
בריינעס". און ווייל מענד? בריינּעס איז קיינעם אין וועג אַריין 
נישט נענאַונען, קיינעם א שלעכט װאָרט נישט נעזאָגט, און בית- 
המדרש און קהל האָט געהאַט פון אים, האָט קיינער נישט דער- 
מאָנט װאָס אַמאָל איז געוועזן, האָט קיינער הויך נישט געלאַכט, 
אַז ער פלענט צווישן אַלֶע פינף וװוערטער זאָגן : אָבער װאָר איך 
בין קיין נאַר נישט 4 אַ-יאָ איך בין קלונ ? 

--- אמת, איך בין קיין נאַר נישט! -- זאָגט אַמאָל ר' מענ- 
דעלע, --- אוֹן פונדעסטווענן פאַרשטיי איך נישט, וי אַזױ מען 
אַרבעט אויס אַזאַ דין און נעלעכערט שטרוי אין די שעניקעס 
אַרײין ! איך האָב אומישנע אַרױסגעשלעפּט אודאי פערציג שטרוי, 
איינס נאָכ'ן אַנדערן, אַלֶע זיינען הויל, -- אַלֶע חלולים, חלולים. 
איך האָב געװאָלט פרענן מיין בריינע'ן, זי איז שוין אָבער נעווען 
אין נעוועלב. 

און איידער איסיצער האָט צייט געהאַט צו לאַכן, האָט ער זיך 
שוין אַלײן נעענטפערט : 

-- דאָס שטרוי מוזן אודאי די פּויערים ברעננען פון עננ- 
לאַנר! 

פון עננלאַנד האָט מענדל בריינעס א סך געהערט און נעהאַלטן 
טאַקע עולם ומלאה. 

עס איז נעוועזן נצָך דער סעװואַסטאָפּאָלער קרינ ; דאָס גאַנצע 
בית-הטדרש האָט נאָך נעקלונגען מיט ענגלישע המצאות. די 
מעשיות האָבן דערציילט אויסגעדינטע זעלנער, װאָס האָבן עס 
שַליין נעזען, מיט איינענע אויגן. 

טאַקע נבורות הבורא, דערציי?ט נאָך א בית-המדרש באַלע- 
באָס: למשל אן האַרמאַט! װאָס טוינ, רבותים, אן האַרמאַט ? 
די האַרמאַט שיסט אויס א קויל; נו װאָס אי} דאַרף מען דאָך 


16 ו. ל פּרץ 


מענדל בּדיינעס 


מענד? בריינעס (קיין פאַמיליעױנאָמען איז נאָך רעמאָלט 
נישט געוועזן), איז געווען א יושב אהל, דאָס הייסט: א שטיק 
שיינער איד ; קיין גרויסער למדן נישט, נאָר -- תהילים פאַר'ן 
דאַװונען, עיןדיעקב נאָכ'ן דאַװנען, און ביינאַכט--א פּרק משניות. 
---ער פלענט נאַנץ אָפּט אַהיים נעמען אן אורח, יעדן פרימאָרנן 
אַריינװאַרפן אין מאיר בעל הנס, האַלטן מפטיר יונה, האָבן א 
נרויס חלק אין דער קאָנסאָרציע פון פּתיחות, און דערצו פלענט 
ער גלאַט זיין א מתעסק במצות : א מניד איז נעקומען, מען דאַרף 
אַרומגײן צוזאַמעננעמען פאַר אָרימע לייט, אויף מצות, אויף האָלץ 
און קאַרטאָפּל; מען דאַרף ערובין, אימיצן אן אה? שטעלן 
זכדומה -- טוט ר' מענדל בריינעס אָן די ברייטע תבונה, נעמט 
דעם גראָבן שטעקן מיט דער מעשענער נאַלקע און גייט מיט'ן רב, 
מיט'ן דאָזאָרצע אָדער אַזױ מיט א שיינעם באַלעבאָס, ער האַלט 
זיך פאַר א מצוה אַליין צו טראָנן די פּושקע, כאָטשי הינטן נייט 
נאָך דער שמש. 

ווינטער האָט ער קיין מינוט צייט נישט געהאַט: תהילים זאָ- 
נען, דאַוונען, עין יעקב לערנען, א נדבה מאַכן, מנחה-מעריב, א 
פּרק משניות און וועטשערע -- און קריאת-שמע לייענען, שלאָפן, 
חצות, ווייטער שלאָפן... עס איז אים פון טאָנ קיינמאָל קיין רעשט 
נישט נגעבליבן. פאַר דאָס זומער-צייט פלענט אים בלייבן א נאָך- 
װאַרעמעס, א גרויסער נאָך-װאַרעמעס, ער פלעגט אים אויך פֿאַר- 
ברענגען אין בית-המדרש, נאָר רעדן שוין פוֹן וועלט-זאַכן, פון נייע 
המצאות, פון פּאָליטיק... 

מענד? בריינעס איז נישט קלוג נעוועזן. אין חדר פלענט מען 


אָדם והתוה 15 


זיינען זיי נעשטאָרבן !) האָט אונזער , שלום-בית" איינמאָל פאַר 
אַלעמאָל נעפּלאַצט... 

איך האָב מיר מיט אשתי חוה'לע נע'גט; זי האָט צונענומען 
צוויי און איך צוויי קינדער... זי האָט חתונה געהאַט, איך האָב 
חתונה געהאַט; מיר וואוינען אין פאַרשיידענע שטעט... עס נייט 
אונז ביידע נישט וי אַמבעסטן... נאָר דאָס איז נישט אייער נע- 
שעפט. 

דער עיקר איז, אַז דער פעטער שכנא מיט דער מומע יאַבנע, 
לינן זיך באַרוט אין קבר. 

אוֹן -- הערט א מעשה -- ביידע מצבות האָבן זיך אויסנע- 
דרייט און צונעבוינן איינס צום צווייטן. 

פון צווישן די קברים איז אַרוסגעוואקסן א בוים, און האָט 
די מצבות מיט די צוויינן אַרומגענומען, אַרומנעװיקלט, נלייך ער 
װאָלט זיי געװאָלט פעסטער צוזאַמענשליסן... 

און מיט דער צייט זיינען אָפַּנעריבן נעװאָרן ביידע מצבות, 
שוין נישט צום איבערלעון. 

דער פּנקס פון חברה-קדישה איז פאַרברענט געװאָרן ביי דער 
דריטער שריפה, אוֹן קיינער געדענקט נישט, װוער עס ליגט רעכטס 
און װוער לינקס, דער פעטער שכנא, צי די מומע יאַכנע?--- 

איך און מיין געוועזענע אשתי חוה'לע, וועלן מיר נישט לינן 
אויף איין בית-הקברות... נאָר דאָס איזן שוין וייטער נישט 
אייער דאנה... 


14 ו. ל. פּרץ 


-- שכנא, כאַפּ א מיטל?-שטיקל! 
-- יאַכנע, ווילסט א ביס? כריין ? 


ביי מיין עלטערנ'ס ברית. אַז די מומע יאַכנע איז נישט נע- 
ווען בקו הבריאה, האָט דער פעטער שכנא געגעסן אָן אַפּעטיט, 
און האָט אַהיים נעטראָגן דער מומע יאַכנע'ן א האַלב שאָק מאַ- 
קאַראָנען. 

ביים צווייטן האָט זיך נעטראָפן פאַרקערט : דער פעטער שכנא 
איז געוועזן ניט אינגאַנצן, און זי האָט אַהיים נעטראָגן א קעפּ? פון 
א צוויי-פונטיג העכטל... 


און איינס איז פאַר'ן אַנדערן נגעוועזן די לעצטע אינסטאַנץ. 


דער פעטער שכנא, אַז מען האָט אים שוין נאָר איבערנע- 
שפּאַרט, אַז ער האָט שוין קיין װאָרט אין מוי? נישט געהאַט, פלעגט 
דאָך בלייבן ביי דעם זייניגן ; , מיין יאַכנע זאָגט אָבער אַזױ !" איז 
געווען זיין לעצטע תשובה, נענן דעם העלפט שוין קיין שכ? און 
קיין יושר. 

די מומע יאַכנע, ווייטער, פלענט אָנהוֹיבן יעדן זאַץ: , מיין 
שכנא זאָגט"... אָדער -- ,שכנא מיינער קלערט" און װאָס איר 
שכנא האָט געזאָנגט און געקלערט אויף דעם איז געוועזן מויערן 
צו שטעלן... 

מיט איין װאָרט---עס איז געוועזן א לעבן װוי אונטער דער זון, 
איך פלענ אָפּשיקן מיין אשתי חוה'לע צו דער מומע יאַכנע אויף 
דער לערן, זי זאָל זען וי אַזױ מען דאַרף באַהאַנדלען א מאַן; 
זי, ווייטער, פלעגט מיך אָפּשיקן צום פעטער שכנא, זען װי א מאַן 
באַהאַנדלט א ווייב. 


כ? זמן דער פעטער שכנא און די מומע יאַכנע זיינען געזונט 
געוועזן, פלעגן זיי אָפט אַרײינקומען און שלום מאַכן צווישן מיר 
און אשתי חוה'לע. דערנאָך, אַז זיי זיינען שװואַך און עלטער גע- 
װאָרן, פלענן מיר אַלֶע מאָל אַהין גיין דין-תורה'ס האָבן, און דאָס 
האָט אונטערגעהאַלטן אונזער שלום בית !.. 

א והא ראיה, א פּֿאֶר יאָר נאָך זייער פּטירה (אין איין װאָך 


אָרם וחוֹה 15 


הכל? -- זיי זיינען זיך זייער ענלעך געוועזן. אויב דער בור- 
מישטש מיט זיין גוי'אישן געשמאַק האָט געזאָגט אויף אים פּאַס- 
קודסטוואָ, װאָגט ער דאָס איינענע נעזאָגט אויף איר,. פאַר מיר, 
ווייטער, זיינען זיי ביידע שיין געוועזן ; נאָר דאָס גייט אייך נישט 
אָן. איך װועל? דעריבער נאָר רעדן פון זייער ענלעכקייט, איר מוזט 
וויסן, אַז זיי האָבן געהאַט אפילו א נלייך קול! אַז זיי זיינען 
אַריין צו דער כלה, האָב איך געהערט צוויי נלייכע נראָבע קולות 
און איין וויינענדיגן קול, װאָס האָט זיך ערשט שפּעטער אָנגערופן : 

-- חוה'לע -- האָב איך נעהערט -- װאָס איז דאָס פאַר א 
שטיינער ? 

-- חוֹה'לע! טוסט אָן ענמת נפש שווער און שװינער! 

-- קינד און קייט װעט אויס דיר לאַכן! 

--- וי הייסט 4 פאַרװאָס ? 

--- ווער טוט אַזױ ? 

-- געסט וװעלן קומען ? 

-- צאַצקע מיינע, נחת מיינס, הער עלטערע קרובים, זיי ווילן 
נאָר דיין נוטס ! 

-- ביזט דאָך שוין נישט קיין קינד !... א מענטש! 

אַזױ האָבֿן ביידע געשיט מיט שאלות, עצות און נעבעט און 
איך האָב קיין איינציג מאָל נישט דערקענט, ער עס רעדט : דער 
פעטער שכנא צי די מומע יאַכנע! 

דערנאָך ערשט האָט זיך אָנגערופן א וויינענדיג דין קול, א 
ביס? א נעדעמפּטס פון אונטער דער קאָלדרע : 

-- איך שעם מיך ! 

נאָר דאָס געהער אויך נישט צו דער זאַך. 

און א לעבן צװוישן זיי איז געוועזן װי אונטער דער זון. האָט 
די מומע יאַכנע נעזאָנט: באִָם, האָט ער , ליתר תוקף ועוז" נע- 
זאָנגט: בים-באָם! האָט דער פעטער שכנא געשאָקלט מיט'ן קאָפּ 
אויף , יאָ", האָט די מומע יאַכנע געזאָגט: אודאי יאָ ! װי דען? 

אויף ברית'ן און חתונות פלענן זיי זיך איבערװואַרפן מיט די 
אוינן פון איין טיש צום צווייטן, און נאַנץ אָפט עצות געבן : 


12 י- ל פרץ 


גאַס, אַז ער איז ,די כלה אויסן אויג !" טאַקע -- , כהויה". אין 
שטוב, איידער ער האָט צייט נעהאַט זיך איבערצוטאָן, האָט דער 
מחותן -- א פאַרטראַכטער איד נגעוועזן! -- א טעות געהאַט און 
דערלאַנגט אים א מתנת יד : ,יאַכנע ! פאַרװאָס ווישטו דיר נישט 
אֶפּ די נאָן? !" 

דערנאָך האָט זיך געטראָפן אַזאַ מעשה : 

אַז עס איז אַרױיסנעקומען די נזירה פון די בערד, האָט די 
ערשטע קויל געטראָפן מיין פעטער שכנא. ער איז גענאַנגען אין 
מאַניסטראַט אַרײין צאָלן א פּאָדאַטעק, האָט מען אים געכאַפּט און 
צורעכט נעמאַכט באָרד און פּאות. אַז ער איז אַראָפּ אין נאַס 
אַריין, איז געװאָרן א געשריי פּה אחד, אַז יאַכנע איז משונע נע- 
װאָרן, און האָט זיך פאַרשטעלט פאַר'ן פעטער שבנא ! 

ער האָט פאַר שרעק און בושה צוזאַמען, געמאַכט פּליטה אויס 
דער שטאָט אַרױס. 

יונגען און וייבער יאָגן אים נאָך: ער אויפ'ן העלד, זי 
אויפ'ן פעלד ; ער אין װאַלד אַרין, זיי אין װאַלד אַריין, ביז ער 
איז זיי פאַרלוירן געװאָרן צווישן די בוימער. 

אַז זיי זיינען צוריק אין שטאָט אַריין, און געטראָפן די אמת'ע 
מומע יאַכנע -- װאָס קלערט איר? -- מען האָט איר אין מיטן 
גאַס אָפּגעריסן די קאָפּקע. ווען נישט די פּאָליציי, װאָס אין איר 
געקומען צו הילף, װאָלט פון איר קיין שריד ופּלִיט נישט געבליבן. 

ביידע זיינען קראַנק געװאָרן פאַר שרעק און בושה. און אַז 
מענער און ווייבער זיינען געקומען מבקר חולה זיין, האָבן זיי נישט 
נעוואוסט, צו וועלכן בעט צוצוניין, אונטער די איבערבעטן, האָט 
מען נישט דערקענט, וואו עס לינט שכנא און וואו יאַכנע. 

נאָר דאָס אַלץ זיינען אַלטע זאַכֹן... היינט איז זיי שוין לייכט 
צו דערקענען : דער פעטער שכנא האָט א באָרד ביז אין נאַרטל, 
און כאָטש די מומע יאַכנע װיל אים נאָכמאַכן און עס שפּראָצן 
איר עטלעכע הערעלעך פון דער נאָמבע, קען זי זיך גאָר נישט 
פאַרנלייכן מיט זיין בעזעם, מיט וועלכן מען האָט געקענט אויס- 
קערן א בית חמדרש. וׂ 


אָדרם והוה 11 


מן חסתם איז ער נישט געוואויר געװאָרן. 

די חתונה-נגעהאַטע קינדער האָבן נעקוועטשט מיט די דאַרע 
פּלייצעלעך אויף : , איני יודע". און צוריק נעשמועסט, ווער האָט 
פאַרשטאַנען פּויליש? און אַז דער , פּצָליציי", װאָס האָט געקענט 
אידיש, האָט איבערגעפרענט, האָט מען אים געענטפערט: וער? 
װען? װאָס? האַ! וייס איך! 

און נאָרנישט. 

נאָר דאָס איז רעכט --- א חתן... שיקן די כלה צום בורמישטש 
איז דאָך נישט קיין שטיינער! פלענט מען נעמען אינגלעך, באַ- 
האַלטן די פּאה'לעך אונטער די אויערלעך, אָנטאָן אין קליידלעך 
און אַהין שיקן אויפ'ן אָרט פון די כלות ! פֿאַר ,לא תלבש אשה 
שמלת נבר", האָט מען קיין מורא נישט געהאַט, וויי? עס איז דאָך 
נישט, חס ושלום, לשם עבירה. 


איינמאָל האָט מען שיר נישט געפּלאַצט פאַר געלעכטער : עפּעס 
א כלה איז אַזױ געפעלן נגעװאָרן דעם בורמישטש, אַז ער האָט זיך, 
מחילה, צעשפּרײיט די װאָנצעס און דערלאַנגט איר א קוש אין 
שטערן אַריין און געשענקט נְצך א קאַרמעלקע ! 

אַז עס איז געקומען דער נור? אויף דער מומען, איז געבליבן 
אַז דער חתן אַליין זאָל זיך פאַרשטעלן פאַר דער כלה. אַז דער 
בורמישטש װועט אים נישט דערקענען, איז מען זיכער געוועזן, 
וויי? מיין פעטער שכנא פלעכט זיך נישט ווייזן אין גאַס אַריין מיט 
אַלע איננלעך צונלייך ; ער איז געוועזן, לא עליכם, נישט קיין 
נעזונטער און איז שטענדיג געזעסן און נעלערנט. פון װאַנען 
זאָל ער אים קענען ? 

דער בורמישטש האָט אים לאַנג נישט געהאַלטן. ער האָט 
אים -- , נגעלויבט איז זיין ליבער נאָמען!" תוך כדי דבור גע- 
חייסן אַרױסװאַרפן : , װאָן, דאָס פּאַסקודסטװאָ"... , טאַקע זכות 
אָבוֹת --- פלענט די באָבע זאָגן --- איז נעשען, ווארום דער פעטער 
שכנא איז נישט איבעריג קלונ און ווער ווייסט, װאָס ער װאָלט 
אױיסגעפּלאַפּלט !" 

אַז ער איז צוריק אַהיים גענאַנגען, האָבן אַלע נעשריען אין 


10 י. ל. פּרץ 


אויך נישט, כאָטש אשתי חוה'לע האָט נישט נעװאָלט די קאַװע 
טרינקען, שפּעטער זיינען געקומען דער פעטער שכנא און די מומע 
יאַכנע, און, אַן מען האָט זיי דערציילט, דאָס די , שנור וװויל נישט 
אויפשטיין", זיינען זיי ביידע נלייך אַריײן אַהין. און--וייל די 
טיר איז געוועזן א נידערינע, וי עס פּאַסט פאַר א חזיר-שטעלבל--- 
האָבן זיי זיך ביירע אָנגעשלאָנן מיט די נעז אָן דער אויבערשטער 
לייסט, און איך האָב אַלֵיין געזען מיט מיינע אוינן, אַז ביידע האָבן 
באַקומען די צייכנס אַקוראַט אוֹיף איין אָרט, -- אויף דער שפּיץ 
נאָן... 

האָט איר דעם בעסטן באַװייז, אַז מיין פעטער שכנא און מיין 
מומע יאַכנע האָבן געהאַט איין גרויס. 

אַזױ זיינען אויך זיי זיך ענלעך געוועזן, װי שוועסטער און 
ברודער ! 

מען דערציילט אַזאַ מעשה : 

מיין מומע יאַכנע קומט אַרױס פון האָצעפּלאָץ און האָט נאָר 
אַהער חתונה געהאַט צום פעטער. וען דאָס איז נעוועזן וייס 
איך נישט נאָר די מעשה איז אן אמת. 

דעמאָלט איז ביי אונז געוועזן א בורמישטש א צורר יהודים, 
װאָס האָט זיך איינגעשפּאַרט, אַן מען זאָל נישט חתונה מאַכן אָן 
אַקטן. מען זִצֶל װועלן מאַכן אַקטן, װאָלט מען שוין נעמוזט װאַר- 
טען ביז 18-17 יאָר, װי דער דין איז. און א איד, װאָס קינדלט 
און קינדלט, זאָל וועלן װאַרטן מיט'ן בכור ביז 18 יאָר, װאָלט ער 
שוין קיין נחת אינ'ם מעזיניק?ל נישט דערלעבט! נאָך א ברית 
דאַרף מען זיך גישט אָפּרוען, אָבער נאָך חתונה מאַכן א קינד מוז 
מען שוין װאַרטן א שיינע פֹּאֶר יאָר, איידער מען קומט צוריק צו 
די כחות אויף א נייער חתונה... 

קורץ פון דער זאַך --- דער ימח-שמו'ניק האָט דאָך דאָס נישט 
געוואוסט, פלענט ער שיקן רופן די נעקומענע חתנים און כלות, 
פרענגן, מכלומרשט, אויף פּעסער און אין איינווענס חוקר ודורש 
זיין, צי עס איז נישט נעוועזן א שטילע חופּה. איר פאַרשטייט אן 
עסק ? 


אָדם והוה א 9 


מוז בענקען אַהיים ; באַלד נאָך דער וועטשערע זיינען מיין שווער 
און שווינער און איר טאַטע-מאַמע אַװעקנעפאָרן. 

ער איז נעוועזן א שמש אין א נאָענט שטעט? און צו מאָרגנס 
איז דאָרט פּונקט נעווען א נביר'ישע חתונה; זי האָט געהאַט א 
שטעלעכ? מיט בענדלעך און קנעפּלעך. און ‏ קוים דרייט זי אַװעק 
דעם קאָפּ, שטעלן זי די שנירן בדי? הרל"... 

ביים אַװעקפאָרן האָט זיך מיין אשתי חוה'לע צעוויינט אויף 
א קול. דער פאָטער דער רנזן האָט א נעשריי געטאָן : סמאַרק! 
די מוטער האָט איר צוגעזאָגט צו שיקן א מתנה, דאַכט זיך מיר--- 
א פּאֶר איילן שליסעלבורגער נעדרוקטן ציץ... 

און מען האָט זי קוים איינגענומען. 

אַצינד בענקט זי אודאי---טראַכט איך--אַהיים; און האָב 
אויף איר שטאַרק רחמנות. 

דאָס רחמנות האָט מיך ביים גאַנצן דאַװנען נישט אָפּגעלאָזט. 
איך האָב געװאָלט וי אַם נעשװינדסטן אַהיים לויפן. זען צי 
אשתי חוה'לע וויינט שוין נישט ; איך האָב אָבער נעמוזט װאַרטן 
אויפ'ן טאַטן. 

אין דער טיר, האָט אונז די מאַמע באַנעננט מיט א ירנזון : 

--- א שיינע פּריצה האָט , עטץ" מיר איינגעהאַנדלט! וי נע- 
פעלט זי דיר ? זי ווי? דאָך נישט אַרױס פון בעט ! אֶט מוז איך 
איר צוטראָנן קאַװע אין בעט אַרײן! 

מיין מאַמע האָט ליב געהאַט , אמת" וי דאָס לעבן, נאָר דעם 
,אמת !" פלענט זי פון מיר פאַרלאַנגען, אַז איך בין אַהיים נגעקומען 
מיט א צעדראַפּעט פּנים אָדער א צעריסן היט?... צום טאַטן פלעגט 
זי האָבן אייביג פאַלשע פּרעטענזיעס. ווארום משדך זיין זיך מיט ר' 
יאָקעלע-יענטע-בריינעס (אַזױ האָט מיין שווער געהייסן) האָט זי 
דער עיקר נעװאָלט. דער טאַטע האָט נאָך געהאַלטן ביי'ן א ישוב 
און זי האָט געהייסן , צושלאָגן". ,אן עק זאָל זיין !" האָט זי גע- 
װאָלט. און א באַשטענדיגע שװואַכקײט האָט זי געהאַט צו זאָגן 
,סאַװוע" אויף ציקאָריע. 

איך, נאַטירלעך, בין נישט אַרינגענאַננען אַהין, דער טאַטע 


8 י. ל פרץ 


-- באַ, -- האָט זי געזאָנט, --- זעסטו שוין ! דריי יאָר קעסט 
איבערקומען ! אויך אן עסק! 

און עס איז אַזױ געבליבן. 

דעם צווייטן טאָג האָט מיין אשתי הוה'לע באין אופן נישט 
געװאָלט אַרויסקריכן פון חזיר-שטעלכ? אויף דער ליכטינער שיין. 
אַדרױסנײענדיג דאַװונען, האָב איך אן אויג געװאָרפן אויף איר 
בעט, נעזען די קאָלדרע מיט די קישן, נאָר צֶָן א פּיצל פּנים. 

און גענלוסט האָט זיך סיר שטאַרק צו זען, וי מיין אשתי 
חוה'לע זעט אויס, כאָטש נאָך נעכטן ביי דער גילדענער יויך איז 
עס מיר נישט איינגעפאַלן; מיר איז די גרויסע רעוויע געלעגן 
אין קאָפּ,. רופן זי, האָט זיך מיר עפּעס נישט נעלענט אויף דער 
צוננ: , הוה" איז צו פי? פּאַןדבראַט, ,ווייב" איז צו נראָב... יע- 
דערער דאַרף וויסן 4 װאָס ? 

דעם אמת זאָננדיג, געפעלט מיר נישט עד היום דער מנהנ ביי 
די דייטשן, מאַן און ווייב זאָלן שטענדיג שפּאַצירן צוזאַמען און 
דוקא אונטער די הענט, עס זאָל חס ושלום קיינער קיין טעות נישט 
האָבן, יעדערער זאָל וויסן כהויה, װער --- מיט וועמען --- וויים 
איך דאָרט! און זיי לאַכן נאָך פון אונזער כיור אין בית-המדרש, 
װאָס מען װאַשט זיך די הענט בריש גלי... 

נצָר איך פאָר שוין אַראָפּ אין א זייט; איך האָב זי חשק צו 
רופן, און ווייס נישט, וי אַזױ. , הער נאָר---זי !" האָט מיר אויך 
פון האַלז נישט נגעװאָלט אַרױס; אַזױ רעדט מען צו א דינסט, 
נישט צו א ווייב. 

איך בין געשטאַנען און געשטאַנען און נעקלערט, ביז דער 
טאַטע האָט אַריינגעשריען : נייסט ? 

איך האָב געכאַפּט א ציטער און בין אַרױיס מיט נאָרנישט. 

לויט דעם ענול, װאָס די קאָלדרע האָט בולט געמאַכט אין דער 
הויך, האָב איך דאָך פאַרשטאַנען, אַז מיין אשתי חוה'לע האָט 
זיך איינגעצוינן װוי א קנויל, איבערנעדעקט זיך און לינט מיטן 
פּנים אין קישן אַרין, 

עס פאַלט מיר איין אויפ'ן וועג אין בית-המדרש אַריין, אַז זי 


אָדם והוה 7 


און איך קען אַזאַ שיר אַװעקשיקן אין דער װאַרשעװוער צֵיי- 
טונג אַריין, פון וועלכער איך האָב בסור סודות געוואוסט. 

איך װאָלט עס בעסער געשריבן אויף לשוֹן הקורש : 

דודי שכנא, 
דודתי יאַחנאָ, 

נאָר דעמאָלט זיינען נאָך די , הנצנים" נישט געוועזן... 

אַז זיי האָבן ביידע אַקוראַט איין גרויס, בין איך אויף זיכער 
נעוואויר געװאָרן ערשט דעם צווייטן טאָג. 

מעשה שהיה כך היה ביי'ן טאַטן אין דירה איז זייער ענג 
געוועזן. איך האָנ, ברוך השם געהאַט א זיידן, טאַטע-מאַמע און 
זיבן שוועסטער און ברידער; און געבליבן בין איך דאָך ביים 
טאַטן אויף קעסט ! מיין טאַטע האָט געהאַט זיין אייגן הויז! מיט 
0 רוב? אייננס און 290 רובל נעבאָרנטע אויף װאָכער, האָט ער 
אָפּנעקויפט ביי א מיעשציאַן א שטוב מיט א חזיר-שטעלכל. פון 
שטוב איז נעבליבן שטוב ; פון חזיר-ישטעלכל האָט מען נעמאַכט 
א האָלץדקאַמער. אַז מען האָט מיך אויס נאָר נישט אַרױס נענע- 
בען האָט מען געהאַט א קורצן ישוב, אַז דאָס האָלץ קען פראַנק 
און פריי לינן אויפ'ן הויף, בפרט אַז נישט שטענדיג איז האָלץ 
געוועזן -- מערסטנטיילס דרענגלעך און טייל מאָ?---נאָר נישט... 
סיי וי סיי װועט עס נישט געפרוירן וװערן, און טריקענען אין באַק- 
אויוון איז לייכט, און, אַז אויב מען װעט נאָר אַרוסנעמען דאָס 
האָלץ, קענען שטיין אין קעמער? צוויי בעטן, מען װעט קענען 
דורכגיין אויך. און צוויי בעטן איז לכ? הדעות נענוג פאַר א פּאָר 
פאָלק. 

דעם פּלאַן האָט אויפגעגעבן דער שדכן ; װאָרום דער טאַטע 
האָט זיך איינגעשפּאַרט, , יענער" זאָל אָפּנעבן פריער די קעסט, 
דערוויי? װועט ער אויסצאָלן די 290 רוב? חוב פאַר'ן הייז? און 
וועט זיין בכח צוצושטעלן א שטיבל. 

אוֹן גלאַט, װי האַלט מען קינדער, וואו עס זיינען חזירים נע- 
שטאַנען ? 

דער מאַמען האָט עס וויינינער געאַרט. 


6 ו. ל פרץ 


נישט מיט די נעמען אַליין זיינען זיי נעווען װי געפּאַסט! זיי 
האָבן געהאַט אפילו איין וואוקס, איין דיק, נלייכע נעז מיט אוינן ! 

איך בין אייך אפילו נישט מחויב צו זאָנן, פון װאַנען איך 
ווייס עס. א שרייבער האָט דאָס רעכט צו וויסן אַלץ, אפילו, װאָס 
עמיץ האָט אונטער'ן נאָנל, בפרט אין מח און האַרץ... דער מנהנ 
איז זאָגאַר, אַז ער דערציילט אפילו דאָס, װאָס מען טאָר נאָר נישט 
אױסזאָגן... זיינען אָבער אויף דער וועלט פאַראַנען אַזױ פיל נאַ- 
רישע און שלעכטע פּראַװעס, אַזױ פיל אידיאָטישע, קראַטישע 
מנהגים, אַז עס איז א חרפּה און א בושה, אן אָרנטלעכער טענטש 
זאָל זיך פאַררופן אויף א פּראַװע אָדער פאַרטיידיגן זיך טיט א 
מנהג. 

דעריבער מוז איך אייך זאָגן, אַז זיי זיינען ביידע צוזאַמען 
געשטאַנען ביי מיין חופּה! און, ויי? איך האָב חתונה געהאַט 
צו דרייצן יאָר, און, וויי? איך האָב דעם חזן מיט דעם רב מיט 
טאַטע-מאַמע נעקענט, די כלה איז געוועזן פאַרשלייערט און קיין 
יונגען זיינען ביי דער חופּה נישט נעוועזן, וויי?ל עס איז געוועזן א 
גרויסע רעוויע אונטער דער שטאָט -- האָב איך מיך פאַרקוקט 
אויפ'ן פעטער שכנא מיט דער מומע יאַכנע, װאָס זיינען מיר נע* 
שטאַנען פּונקט נעגנאיבער, --- און דערזען, אַז זיי האָבן ביידע 
פּונקט גלייכע אוינן ; קליינע, לויפנדינע, גלייך זיי װאָלטן שטענ- 
דיג געזוכט אן אָרט, צו באַהאַלטן זיך פאַר פּחד אָדער פאַר בושה. 
עס האָט מיר אַזױ קאָמיש אויסנעזען, אַז איך האָב מיך אונטער 
דער חופּה צעלאַכט, און דער טאַטע, עליו השלום, האָט אַרױיפ- 
געלעגט א פיננער אויפ'ן נאָז, נאָך וועלכן עס פלענט שטענדיג קו- 
מען אן אויערן-דרייעניש אָדער עפּעס ערגערס... 

מיין מערכה איז נגעוועזן, װאָס דער מסדר קדושין האָט אָנגע- 
הויבן זיין שפּרוך. 

ביי דער גילדענער יויך איז מיר איינגעפאַלן, אַז איך האָב א 
גרייטן אֶנהוֹיב צו'ן א שיר : 

מיין פעטער שכנא, 
מיין מומע יאַכנע, 


דער פעטער שכנא 
און די מומע יאַכנע 


(אן אױסגעפּלױדערטע מעשה, נאָר פּאַר דאָס אן אמתיע מעשה) 


מיין פעטער האָט געהייסן שכנא און די מומע יאַבנע. 

צי איז דאָס געווען אָנגענרייט אומישנע פון דער השנחה 
פּרטית, איך זאָל מיך נישט דאַרפן קוועלן, ביים אויסזוכן א גראַם 
צו זייערע נעמען, אויב איך װועל זיי װעלן באַזינגעןן? אָדער עס 
איז אַזױ נעװאָרן על פּי מקרה ?4 דאָס ווייס איך נישט! אמת 
דאָס מוז מען זאָגן ;: די השנחה פּרטית זאָל מיך אין זינען האָבן, 
און שטענדיג מיך פאַרזאָרגן מיט גראַמען, װאָלט איך קיינמאָל 
קיין פּראָזע נישט געשריבן; שטענדיג גראַם--שטראַם.. עס 
װאָגט דערפון קיין לעטניק נישט אַרױסגעקומען, דער עולם ויל 
דוקא נישט קיין נראַמען, נאָר פּראָזע און דוקא פּשוט , כדבר איש 
אל רעהו", דאָס הייסט : עס זאָל נישט זיין װאָס צו פאַרשטיין... 
ווייל לעזן האָט מען ליב, דאָס האָט מען שוין בירושה.. נאָר 
עפּעס וויסן איז נישט כדאי... פונדעסטוועגן---כבוד איז כבוד ! 

נאָר לאָמִיר צוריק ניין צום פעטער שכנא און דער מומע 
יאַכנע. 


דער פעטער שכנא און די מומע יאַכנע 
מענד? בריינעס -- == == =-- 
א כעס פון א אידענע - 
האשה מרת חנה -- -- == === 


װאָס הייסט ,נשמה" 


ווענופ און שולמית -- -- -- 
אין פּאָסט-װאַגאָן -- -- == -- 
די אלמנה א א עמ ות .וע שי 
חתונה געהאַט אע יע עי א א 
סלאַץ-נעשיכטן יא יא יע 
נאָך קבורה וע א ר א 
צוזאַמען אע אע א 
אָן מזל א א אט 
פון וועג אַראָפּ א יט 
אין קעלער-שטוב -- == = == 


פאַר דער טיר וט הק אוה אט שא 
אין סקווער = זי דיה די הי 
שוועסטער- חי הי דיה דיי ייה די 
ער און זי אי א אע אק א הא 
א ליבע א ייג רואש יא 
גיי נישט מיט מיר -יההדה-- 
דער שטראַל יי חי אל ייט 
עס זיינען קיין וואונדער געשען 
דער זיווג -י די די זי הי היה 


אינהאַלט 


אט ר א אע א אי יי יי 


פּדיון שבויים == == -ח חי דח היה חחה חשה דשח היה היה היה ייה 
לבנה, פּערל און אַלטװאַרג יד דחך יחה דיה זש חחה דשח ידיה יהת 
צוריק אין דער אַלטער היים היה דיה דייה חייה. דייה דיי היהי 
טרויער יח די דיה היה דייה הי חי דיי דייה יייז דיי .ידי די 


אלפ 26 406 


:שש 9 יי /? 
4 זם זז 58 


4ססל,ץ 8תנמ:240 סמ} צָט 6066:מט'ת 


4 4מ155100נמינסם צט 
6 0115861:ע 1:16421/0 .13 


נס 
564 
3 

05 


.4 .8 .ע אז ששנאוג? 
?8 פפעה? ז'קזצסת? צת 


י? פרץ 


אדם והוה 


אַרױסגעגעבן פון דער ,מאָרגן-פרייהייט" 
מיט דער דערלויבעניש פון ב. קלעצקין פאַרלאַג, פּוילן 


62 פעסואפה זסא סס 1858? 
0 האס0ס? פוחז אסהי 5115 חס 5סהאס 


קיג 


7 


ינראסלאט.ש ילוא 


צ 
5 
+ וע 
אט 5 
4 


עי 
ר 
0 


זל 
טיש 
לע ציינע 

ײ 


שש 


0 
ינש 
אע 


א 
יב ר 
6 


0 
א 
וי א 


אי 


ד 
א 


שא יו 
א זט ר 
א 5 ז 


א 


זא 
גי 


אע 


נ-שטן 


5 
א 


0 
2 


2 וּ 


אט 
א ל ה 4 א 

0 8 8 יל : 
ר 


11 
טע 


2 


װ 


וו 
0 ליה 
2 4 + 


ר 


0 


2 


/ 


7: 


עט 1 לת 
שאר שו 0 6 

טע טע 
1 

א ;: 

אט 

4 = 
טיג 1 


א 


ץ 
א 1 
אי 


יל 
0 ג 
א א 
.א יו 
בעיל ייא 
:: 


ילק 
יל 
וי 


0: 


אל 
על 
1 

9 

: 


0
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Odem ve-aeh"

See other formats
